سیمای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

الف) دوران بارداری حضرت آمنه (علیهما السلام)

روایت شده که حضرت آمنه (علیهما السلام) فرمود: لما حملت برسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لم اشعر بالحمل و لم یصیبنی ما یصیب النساء من ثقل الحمل، و رأیت فی نومی کان آتیا اتانی، فقال لی: قد حملت بخیر الانام(29)؛ هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را حامله بودم احساس بارداری نمی کردم و سنگینی و آن سختی ای که زن ها هنگام بارداری و حاملگی دارند نداشتم. یک شب در خواب دیدم که شخصی آمد و به من گفت تو باردار بهترین مخلوقات خداوندی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب) ولادت آن مولود با عظمت

امیرالمؤمنین (علیه السلام) در پاسخ به شخص یهودی که از معجزات نبی گرامی اسلام سؤال کرد و گفت: فان عیسی بن مریم یزعمون انه تکلم فی المهد صبیا می فرماید: لقد کان کذلک، و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) سقط من بطن امه واضعا یده الیسری علی الارض، رافعا یده الیمنی الی السماء و یحرک شفتیه بالتوحید، و بدا من فیه نور رای اهل مکه منه قصور بصری من الشام و مایلیها(30)؛ می پندارند که عیسی بن مریم در گهواره سخن گفته است، حضرت در پاسخ فرمود: بلی واقعا چنین بوده است. بلکه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که از مادر متولد شد در حالی که دست چپش را بر زمین گذارد و دست راست را به سوی آسمان بلند کرده بود و لب هایش را به توحید خدای تعالی حرکت می داد و از دهان او نوری ظاهر گردید که اهل مکه از آن نور قصرهای بصری در سرزمین شام و اطراف آن را مشاهده کردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ج) حوادث آسمانی هنگام ولادت آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم)

امام علی (علیه السلام) در ادامه سخنان بالا می فرماید: ولقد اضاءت الدنیا لیله ولد النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) حتی فزعت الجن و الانس و الشیاطین، و قالوا: یحدث فی الارض حدث و لقد رات الملائکه لیله ولد تصعد و تنزل، و تسبح و تقدس، و تضطرب النجوم و تتساقط النجوم علامات لمیلاده، و لقد هم ابلیس بالظعن فی السماء لما رای من العجائب فی تلک اللیله، و کان له مقعد فی السماء الثالثه، و الشیاطین یسترقون السمع، فلما راوا الاعاجیب ارادوا ان یسترقوا السمع فاذا هم قد حجبوا من السماوات کلها و رموا بالشهب دلاله لنبوته(31)؛ شب ولادت نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از نور وجود او عالم روشن شد به گونه ای که جن و انس و شیاطین به وحشت افتاده و گفتند: خدایا! حادثه ای در عالم رخ داده. شب ولادت آن حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) ملائکه میان زمین و آسمان در حرکت بودند و خدای را تسبیح و تقدیس می کردند و اجرام آسمانی و ستارگان در اضطراب بودند و ستارگان سقوط می کردند و این ها علامت و نشانه های ولادت آن حضرت بود. ابلیس که آن امور عجیب را دیده بود تلاش کرد که به آسمان برود در حالی که او قبلا جایگاهی در آسمان سوم داشت و شیاطین استراق سمع می کردند. وقتی که آن عجایب را دیدند می خواستند استراق سمع کنند اما این بار از تمام آسمان ها مطرود و به وسیله شهاب ها رانده شدند و این دلیل بر نبوت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

د) عجایب رخ داده در زمین به هنگام میلاد نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)

در روایت آمده است: لما کانت لیله ولد فیها رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) ارتجس ایوان کسری، و سقطت منه اربعه عشر شرفه، و غاضت بحیره ساوه، و خمدت نار فارس، و لم تخمد قبل ذلک الف سنه(32)...؛ شب ولادت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ایوان کسری به لرزه افتاد و چهارده کنگره از آن به زمین افتاد و دریاچه ساوه خشکید و آتشکده فارس که تا آن زمان هزار سال بود که خاموش نشده بود خاموش گردید.
آن گاه که آن مولود با عظمت را به نزد جدش عبدالمطلب آوردند گفت:

الحمدالله الذی اعطانی - هذا الغلام الطیب الاردانی
قد ساد فی المهد علی الغلمان - اعیذه بالله ذی الارکان
حتی اراه بالغ البنیان - اعیذه من شر ذی شنان
من حاسد مضطرب العنان(33)

خدای را سپاس گزارم که فرزند پاکیزه به من عطا فرمود. فرزندی که در گاهواره بر تمام کودکان آقایی و سیادت دارد او را به خدا می سپارم تا این که بزرگ شود و به بلوغ برسد او را از شر دشمنان و حسودان مضطرب العنان به خدا می سپارم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. دوران کودکی

قال (علیه السلام): خیر البریه طفلا(34)؛ نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از زمان کودکی و صباوت هم از دیگر کودکان ممتاز بود و دارای ویژگی ها و خصلت هایی بود که او را از دیگر کودکان جدا نموده، برتری می بخشید.
از ابن عباس روایت شده است: انه (صلی الله علیه و آله و سلم) کان یقرب الی الصبیان یصبحهم فیختلسون، و یکف و یصبح الصبیان غمصا و رمصا و یصبح صقیلا دهنیا(35)؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) همراه کودکان بود هنگام چاشت که طعام می آوردند آن ها دست به دزدی می زدند و از هم می ربودند آن حضرت دست دراز نمی کرد کودکان باچشمانی کثیف از خواب بیدار می شدند در حالی که آن حضرت با روی شسته و پاک از خواب بیدار می شد.
از عموی بزرگوار آن حضرت یعنی جناب ابوطالب که کفیل او نیز بود نقل شده که فرمود: لقد کنت کثیرا ما اسمع منه - اذا ذهب من اللیل - کلاما یعجبنی، و کنا لانسمی علی الطعام و لا علی الشراب حتی سمعته یقول: باسم الله الاحد، ثم یاکل فاذا فرغ من طعامه، قال: الحمدلله کثیرا فتعجبت منه، و کنت ربما اتیت غفله، فاری من لدن راسه نورا ممدودا قد بلغ السماء ثم لم ارمنه کذبه قط، و لاجاهیله قط، و لا رایته بضحک فی غیر موضع الضحک، و لا وقف مع الصبیان فی لعب، و لا التفت الیهم، و کان الوحده احب الیه و التواضع(36)...؛ خیلی از اوقات زمانی که پاسی از شب گذشته بود سخنانی از او می شنیدم که مرا به تعجب وا می داشت. ما وقت خوردن و آشامیدن نام خدا را بر زبان نمی آوردیم تا این که از او شنیدم که هنگام خوردن می گفت: به نام خدای یگانه آن گاه شروع به خوردن می نمود. وقتی هم از غذا خوردن دست می کشید می گفت: سپاس فراوان مخصوص خداست. من از این کار او تعجب کردم. گاهی که به طور ناگهانی بر او وارد می شدم نوری را بالای سر او می دیدم که تا آسمان امتداد داشت. هرگز از او دروغی نشنیدم و هرگز کارهای غلط رایج در زمان جاهلیت را مشاهده ننمودم. هیچ گاه ندیدم که بی موقع بخندد و یا با بچه ها مشغول کارهای بیهوده باشد و به آن ها توجهی نداشت. تنهایی را بیش تر دوست داشت و متواضع بود...
عظمت مقام و منزلت او در کودکی موجب شده بود که مورد توجه خاص عبدالمطلب قرار گیرد. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمود: کان عبدالمطلب یفرش له بفناء الکعبه لایفرش لاحد غیره، و کان له ولد یقومون علی راسه فیمنعون من دنا منه، فجاء رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و هو طفل یدرج حتی جلس علی فخذیه فاهوی بعضهم الیه لینحیه عنه. فقال له عبدالمطلب: دع ابنی: فان الملک قد اتاه(37)؛ در آستانه کعبه برای عبدالمطلب فرشی می گستردند که مخصوص او بود و برای دیگران در آنجا فرش گسترده نمی شد. او فرزندانی داشت که بالای سرش می ایستادند و از کسانی که نزدیکش می رفتند جلوگیری می کردند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) که کودکی تازه به راه افتاده بود آمد و روی زانوی عبدالمطلب نشست یکی از آن ها خم شد تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را دور کند عبدالمطلب گفت: دست از پسرم بردار، زیرا فرشته نزد او آمده است.




تربیت مخصوص نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)

قال (علیه السلام): ولقد قرن الله به (صلی الله علیه و آله و سلم) من لدن ان کان فطیما اعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم، و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره(38)؛ از همان زمان که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را از شیر گرفتند خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان خویش را مامور ساخت تا شب و روز وی را به راه های بزرگواری و درستی و اخلاق نیکو سوق دهد.
مراد از اعظم ملک من ملائکه چیست؟ و چگونه از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مراقبت می نمود؟
در ذیل آیه کریمه و کذلک أوحینا الیک روحاً من أمرنا(39) از امام صادق (علیه السلام) درباره معنای روح روایت شده است: خلق و الله أعظم من جبرئیل و میکائیل و قد کان مع رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یخبره و یسدده و هو مع الائمه یخبر هم و یسد دهم(40)؛ به خدا سوگند مخلوقی است بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل و او همواره با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و او را آگاه ساخته و راهنمایی می نمود. او با امامان هم هست و آن ها را آگاه ساخته و راهنمایی می نماید.
و نیز از امام باقر (علیه السلام) از آیه الا من ارتضی من رسول فانه یسلک من بین یدیه و من خلفه رصدا(41) سؤال شد. حضرت فرمود: فقد یوکل الله بأنبیائه ملائکه یحصون أعمالهم، و یودون الیه تبلیغهم الرساله، و وکل بمحمد (صلی الله علیه و آله و سلم) ملکاً عظیماً منذ فصل عن الرضاع یرشده الی الخیرات و مکارم الاخلاق، و یسده عن الشر و مساوی الاخلاق، و هو الذی کان ینادیه: السلام علیک یا محمد! یا رسول الله! و هو شاب لم یبلغ درجه الرساله بعد، فیظن أنه من الحجر و الارض فیتامل فلایری شیئاً (42)؛ خداوند فرشتگانی را بر پیامبران مأمور قرار می دهد که مراقب اعمال آن ها باشند و آن ها را بر انجام تبلیغ رسالت کمک نمایند و بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) از زمانی که از شیر گرفته شد فرشته بزرگی را مأمور نمود تا او را به کارهای خیر راهنمایی نموده و اخلاق پسندیده و نیکو را به او یاد دهد و او را از کارهای ناپسند و اخلاق زشت باز دارد در حالی که او جوانی بود و هنوز پیامبر نشده بود مرتب او را مورد این خطاب قرار می داد و می گفت: سلام بر تو ای محمد! ای فرستاده خدا! او می پنداشت این صدا از سنگ یا از زمین است بعد که دقت می کرد چیزی را نمی دید.
از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) نقل شده که فرمود: سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقول: ما هممت بشی ء مما کان أهل الجاهلیه یعملون به غیر مرتین، کل ذلک یحول الله بینی و بین ما أرید من ذلک(43)؛ از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: هیچ گاه نخواستم از کارهای غلط رایج در زمان جاهلیت را انجام دهم مگر دوبار که در هر بار خداوند میان من و آن چه می خواستم انجام دهم حائلی قرار داد.
یسلک به طریق المکارم در اخلاق پسندیده آن نبی گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمود: ان الله أدب محمداً (صلی الله علیه و آله و سلم) فاحسن تأدیبه(44)؛ خداوند محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را ادب نمود و چه خوب او را ادب کرد.
و نیز در روایت دیگر آمده است: کان النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل المبعث موصوفاً بعشرین خصله من خصال الانبیاء لو انفرد أحد بأحدها لدل علی جلاله، فکیف من اجمعت فیه کان نبیاً، أمیناً، صادقاً، حاذقاً، أصیلا، نبیلا، مکینا، فصیحاً، نصیحاً، عاقلا، فاضلا، عابداً، زاهداً، سخیا، مکیا، قانعاً، متواضعاً، حلیماً، رحیماً، غیوراً، صبوراً، موافقاً، مرافقاً، لم یخالط منجماً و لاکاهناً و لاعیافاً(45)...؛ نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از این که به پیامبری مبعوث گردد بیست خصلت از ویژگی های انبیا را دارا بود که اگر شخصی تنها یکی از آنها را داشت برای جلالت و عظمت او کافی بود تا چه رسد به این که تمام آن ویژگی ها را دارا باشد. او پیامبری امانت دار، راست گو، باهوش، نجیب زاده، شریف، پایدار و با استقامت، فصیح و طلق اللسان، خیرخواه و دل سوز، عاقل، دانا، عابد، زاهد، بخشنده، اهل صرفه جوئی و قناعت، فروتن، بردبار، باغیرت، صبور، سازگار، خوش رفتار بود و هرگز با منجم و کاهن و عیاف(46) ارتباطی نداشت.
فصل دوم: بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

بعثت نبی گرامی اسلام مهم ترین و باشکوه ترین حادثه سرنوشت ساز تاریخ بشری است. قرآن کریم درباره بعثت می فرماید: لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من أنفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین(47)؛ خداوند بر اهل ایمان منت گذاشته که رسولی از خود آن ها در میان آنان برانگیخت که بر آن ها آیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و به آن ها احکام شریعت و حقایق حکمت بیاموزد هر چند قبل از آن در گمراهی آشکار بودند.
نعمت بعثت به قدری گرانسنگ و بزرگ است که از آن تعبیر به منت شده است. راغب می گوید: منت به معنای نعمت سنگین است(48).
و اما این که چرا در آیه شریفه تنها بر مؤمنان منت گذاشته شده در حالی که منت بر همه مکلفان است؟ شیخ طوسی (ره) می گوید: پاسخ داده شده: چون نعمت بر مؤمنان بیش تر است تا بر کافران؛ زیرا بعثت نبی گرامی اسلام فی حد نفسه بر مؤمنان نعمت است علاوه بر فوایدی که بر آن مترتب است از قبیل ایمان و عمل به احکام و این موجب شده که بعثت برای مؤمن از دو جهت نعمت باشد(49).
در این نوشتار برای تبیین و روشن شدن عظمت این نعمت گران قدر و ارزشمند پیش از بیان فواید و آثار آن، وضعیت و موقعیت جهان در عصر بعثت و ظهور پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را ترسیم می نماییم.
در سخنان امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه تبیین وضعیت مردم از لحاظ دینی و اجتماعی به دو شکل و تحت دو عنوان انجام گرفته است؛ در پاره ای از عبارات عنوان أهل الأرض یا الارضین، الدنیا یا الناس به کار گرفته شده و در برخی از عبارات عنوان العرب یا مشعر العرب به کار رفته است. از این رو، برای ترسیم وضعیت جهان در عصر بعثت می توان در دو بخش مطلب را تبیین نمود:
بخش نخست، وضعیت جهان در عصر بعثت و بخش دوم، وضعیت شبه جزیره عرب در عصر بعثت. هر چند بخش نخست به نحو عموم شامل بخش دوم نیز هست. علاوه بر این که ممکن است گفته شود در برخی از تعابیر عام هم به واسطه اقتران به شواهد و قراینی در کلام، خصوص عرب مورد نظر امام می باشد(50).
لکن ما در این نوشتار وضعیت جهان در عصر بعثت را به صورت دیگر در دو بخش مطرح می نماییم:
بخش اول: وضعیت جهان از نظر دینی و اعتقادی؛
بخش دوم: وضعیت جهان از نظر اجتماعی و فرهنگی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

تربیت مخصوص نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)

قال (علیه السلام): ولقد قرن الله به (صلی الله علیه و آله و سلم) من لدن ان کان فطیما اعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم، و محاسن اخلاق العالم لیله و نهاره(38)؛ از همان زمان که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را از شیر گرفتند خداوند بزرگ ترین فرشته از فرشتگان خویش را مامور ساخت تا شب و روز وی را به راه های بزرگواری و درستی و اخلاق نیکو سوق دهد.
مراد از اعظم ملک من ملائکه چیست؟ و چگونه از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مراقبت می نمود؟
در ذیل آیه کریمه و کذلک أوحینا الیک روحاً من أمرنا(39) از امام صادق (علیه السلام) درباره معنای روح روایت شده است: خلق و الله أعظم من جبرئیل و میکائیل و قد کان مع رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یخبره و یسدده و هو مع الائمه یخبر هم و یسد دهم(40)؛ به خدا سوگند مخلوقی است بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل و او همواره با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بود و او را آگاه ساخته و راهنمایی می نمود. او با امامان هم هست و آن ها را آگاه ساخته و راهنمایی می نماید.
و نیز از امام باقر (علیه السلام) از آیه الا من ارتضی من رسول فانه یسلک من بین یدیه و من خلفه رصدا(41) سؤال شد. حضرت فرمود: فقد یوکل الله بأنبیائه ملائکه یحصون أعمالهم، و یودون الیه تبلیغهم الرساله، و وکل بمحمد (صلی الله علیه و آله و سلم) ملکاً عظیماً منذ فصل عن الرضاع یرشده الی الخیرات و مکارم الاخلاق، و یسده عن الشر و مساوی الاخلاق، و هو الذی کان ینادیه: السلام علیک یا محمد! یا رسول الله! و هو شاب لم یبلغ درجه الرساله بعد، فیظن أنه من الحجر و الارض فیتامل فلایری شیئاً (42)؛ خداوند فرشتگانی را بر پیامبران مأمور قرار می دهد که مراقب اعمال آن ها باشند و آن ها را بر انجام تبلیغ رسالت کمک نمایند و بر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) از زمانی که از شیر گرفته شد فرشته بزرگی را مأمور نمود تا او را به کارهای خیر راهنمایی نموده و اخلاق پسندیده و نیکو را به او یاد دهد و او را از کارهای ناپسند و اخلاق زشت باز دارد در حالی که او جوانی بود و هنوز پیامبر نشده بود مرتب او را مورد این خطاب قرار می داد و می گفت: سلام بر تو ای محمد! ای فرستاده خدا! او می پنداشت این صدا از سنگ یا از زمین است بعد که دقت می کرد چیزی را نمی دید.
از امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) نقل شده که فرمود: سمعت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) یقول: ما هممت بشی ء مما کان أهل الجاهلیه یعملون به غیر مرتین، کل ذلک یحول الله بینی و بین ما أرید من ذلک(43)؛ از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: هیچ گاه نخواستم از کارهای غلط رایج در زمان جاهلیت را انجام دهم مگر دوبار که در هر بار خداوند میان من و آن چه می خواستم انجام دهم حائلی قرار داد.
یسلک به طریق المکارم در اخلاق پسندیده آن نبی گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمود: ان الله أدب محمداً (صلی الله علیه و آله و سلم) فاحسن تأدیبه(44)؛ خداوند محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را ادب نمود و چه خوب او را ادب کرد.
و نیز در روایت دیگر آمده است: کان النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) قبل المبعث موصوفاً بعشرین خصله من خصال الانبیاء لو انفرد أحد بأحدها لدل علی جلاله، فکیف من اجمعت فیه کان نبیاً، أمیناً، صادقاً، حاذقاً، أصیلا، نبیلا، مکینا، فصیحاً، نصیحاً، عاقلا، فاضلا، عابداً، زاهداً، سخیا، مکیا، قانعاً، متواضعاً، حلیماً، رحیماً، غیوراً، صبوراً، موافقاً، مرافقاً، لم یخالط منجماً و لاکاهناً و لاعیافاً(45)...؛ نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از این که به پیامبری مبعوث گردد بیست خصلت از ویژگی های انبیا را دارا بود که اگر شخصی تنها یکی از آنها را داشت برای جلالت و عظمت او کافی بود تا چه رسد به این که تمام آن ویژگی ها را دارا باشد. او پیامبری امانت دار، راست گو، باهوش، نجیب زاده، شریف، پایدار و با استقامت، فصیح و طلق اللسان، خیرخواه و دل سوز، عاقل، دانا، عابد، زاهد، بخشنده، اهل صرفه جوئی و قناعت، فروتن، بردبار، باغیرت، صبور، سازگار، خوش رفتار بود و هرگز با منجم و کاهن و عیاف(46) ارتباطی نداشت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

فصل دوم: بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

بعثت نبی گرامی اسلام مهم ترین و باشکوه ترین حادثه سرنوشت ساز تاریخ بشری است. قرآن کریم درباره بعثت می فرماید: لقد من الله علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من أنفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین(47)؛ خداوند بر اهل ایمان منت گذاشته که رسولی از خود آن ها در میان آنان برانگیخت که بر آن ها آیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و به آن ها احکام شریعت و حقایق حکمت بیاموزد هر چند قبل از آن در گمراهی آشکار بودند.
نعمت بعثت به قدری گرانسنگ و بزرگ است که از آن تعبیر به منت شده است. راغب می گوید: منت به معنای نعمت سنگین است(48).
و اما این که چرا در آیه شریفه تنها بر مؤمنان منت گذاشته شده در حالی که منت بر همه مکلفان است؟ شیخ طوسی (ره) می گوید: پاسخ داده شده: چون نعمت بر مؤمنان بیش تر است تا بر کافران؛ زیرا بعثت نبی گرامی اسلام فی حد نفسه بر مؤمنان نعمت است علاوه بر فوایدی که بر آن مترتب است از قبیل ایمان و عمل به احکام و این موجب شده که بعثت برای مؤمن از دو جهت نعمت باشد(49).
در این نوشتار برای تبیین و روشن شدن عظمت این نعمت گران قدر و ارزشمند پیش از بیان فواید و آثار آن، وضعیت و موقعیت جهان در عصر بعثت و ظهور پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را ترسیم می نماییم.
در سخنان امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه تبیین وضعیت مردم از لحاظ دینی و اجتماعی به دو شکل و تحت دو عنوان انجام گرفته است؛ در پاره ای از عبارات عنوان أهل الأرض یا الارضین، الدنیا یا الناس به کار گرفته شده و در برخی از عبارات عنوان العرب یا مشعر العرب به کار رفته است. از این رو، برای ترسیم وضعیت جهان در عصر بعثت می توان در دو بخش مطلب را تبیین نمود:
بخش نخست، وضعیت جهان در عصر بعثت و بخش دوم، وضعیت شبه جزیره عرب در عصر بعثت. هر چند بخش نخست به نحو عموم شامل بخش دوم نیز هست. علاوه بر این که ممکن است گفته شود در برخی از تعابیر عام هم به واسطه اقتران به شواهد و قراینی در کلام، خصوص عرب مورد نظر امام می باشد(50).
لکن ما در این نوشتار وضعیت جهان در عصر بعثت را به صورت دیگر در دو بخش مطرح می نماییم:
بخش اول: وضعیت جهان از نظر دینی و اعتقادی؛
بخش دوم: وضعیت جهان از نظر اجتماعی و فرهنگی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. جهان در عصر بعثت

بخش اول: وضعیت جهان از نظر دینی و اعتقادی

الف) دوران فترت؛ امام (علیه السلام) در ترسیم دوره سیاه و تاریک جاهلیت در موارد متعدد از تعبیر قرآنی فترت استفاده می نماید:
1. امام (علیه السلام) می فرماید: ارسله علی حین فتره من الرسل، و طول هجعه من الامم، قد درست منار الهدی، و ظهرت أعلام الردی(51)؛ هنگامی خداوند رسالت را بر عهده پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) گذارد که مدت ها از بعثت پیامبران پیشین گذشته بود و ملت ها در خواب غفلت فرو رفته بودند.
درباره دوران فترت یعنی فاصله طولانی مدت میان حضرت عیسی (علیه السلام) و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) قرآن کریم می فرماید: یا أهل الکتاب قد جاءکم رسولنا یبین لکم علی فتره من الرسل(52)؛ ای اهل کتاب! رسول ما آمد تا برای شما حقایق دین را بیان کند در روزگاری که پیامبری نبود.
راغب می گوید: فتور آرامش پس از تندی و ملایمت پس از شدت و سستی بعد از توان است. خدای تعالی می فرماید. ای اهل کتاب! رسول ما آمد تا در روزگاری که پیامبری نبود برای شما دین را بیان کند؛ یعنی مدت زمانی که هنوز رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیامده بود(53).
ابن اثیر می گوید: فترت فاصله بین دو رسول است آن زمانی که رسالت در آن قطع شده مانند فاصله بین عیسی و محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)(54).
ممکن است این پرسش مطرح شود که چرا در این مدت طولانی پانصد سال یا بیش تر(55) زمین از حجت خدا خالی باشد؟
در پاسخ می گوییم: آن چه از آیه استفاده می شود نبودن رسول است نه حجت و نبی. چنان که مرحوم صدوق می فرماید: آن چه قرآن بر آن دلالت دارد نبودن رسول است نه نبی و وصی او و در دوران میان حضرت عیسی (علیه السلام) و نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیامبران و امامانی به صورت مستور و خائف بوده اند(56).
سخن مرحوم صدوق مأخوذ از کلام نورانی امام (علیه السلام) است که فرمود: اللهم! لی لا تخلو الارض من قائم لله بحجه اما ظاهراً مشهوراً و اما خائفاً مغموراً(57)؛ آری، روی زمین هرگز خالی نمی شود از کسی که به حجت الهی قیام کند؛ خواه ظاهر باشد و آشکار و یا ترسان و پنهان.
و طول هجعه من الامم؛ امت ها در شب تاریک جاهلیت در غفلت و نادانی فرو رفته بودند. هجعه از هجوع گرفته شده مانند جلسه و جلوس به معنای خواب شب. در این کلام نورانی امام (علیه السلام) برای ترسیم خواب غفلت امت ها در شب تاریک و طولانی جاهلیت از کلمه هجعه استفاده نموده است. در مجمع البحرین آمده است: الهجعه قدیراد بها الغفله و الجهل و الموت.
قدر درست منار الهدی؛ نشانه های هدایت به کهنگی و اندارس گراییده. یعنی اولیای دین و کتاب هایی که به وسیله آن ها راه و طریق هدایت را به مردم ارائه می نمودند از بین رفته و در دست رس مردم نیست.
وظهرت أعلام الردی؛ پیشوایان باطل و سخنان ناحق آن ها در میان مردم چیرگی و غلبه یافته و فراگیر شده است(58).

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. امام (علیه السلام) می فرماید: ارسله علی حین فتره من الرسل، و هفوه عن العمل، و غباوه من الامم(59) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را زمانی به رسالت فرستاد که فاصله زیادی با پیامبران پیشین افتاده بود و جهانیان از نیکی ها دوری گزیده و منحرف گشته و امت ها به جهل و نادانی گراییده بودند.
هفوه عن العمل؛ دوری از راهنمایی ها و تعالیم و حیانی و آسمانی و زندگی در شب تاریک جهل باعث شده بود که مردم از کارهای شایسته برکنار باشند. هفوه به معنای لغزش و سقوط است: الهفوه السقطه و الزله(60).
و غباوه من الامم؛ از آثار دیگر دوری از تعالیم آسمانی، گرفتار شدن در نادانی و نفهمیدن حقایق است. غباوه به معنای کند ذهنی و کودنی است: یقال: غبی عن الامر غباوه فهو غبی اذالم یتفطن للخب و نحوه(61).

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. امام (علیه السلام) می فرماید: ارسله علی حین فتره من الرسل و تنازع من الالسن(62)؛ رسول خدا را در زمانی به پیامبری فرستاد که مدت زیادی از ارسال پیامبران گذشته بود و مردم در نزاع و مجادله بودند.
و تنازع من الالسن؛ از ویژگی های دوران فترت و در دست رس نبودن تعالیم آسمانی، جدال میان افکار و اندیشه های گوناگون است.
ابن ابی الحدید در شرح این عبارت می گوید: در دوران جاهلیت گروهی از مردم بت پرست و گروهی خورشید پرست و گروهی ماه پرست بودند و گروهی مسیح را می پرستیدند. هر یک از این اقشار با دیگران مجادله می کردند تا آن ها را به پیروی از اعتقاد خودشان درآورند(63).
امام (علیه السلام) در بیان آرا و معتقدات باطل مردم در دوران جاهلیت و پیش از بعثت نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مطالبی را در خطبه اول به تفصیل فرموده است که تحت عنوان اعتقادات باطل درباره خدا مورد ملاحظه قرار خواهد گرفت(64) و به طور فشرده ادیان و مذاهب دنیا در عصر بعثت را مطرح خواهیم نمود(65).