سیمای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

سیمای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

چکیده

اثر حاضر با انگیزه ارائه شمایی از زندگی و شخصیت تابناک و والای رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) از نظرگاه امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نگاشته شده و این مهم، با شرح سخنان امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه با تأکید بر آیات و روایات انجام پذیرفته و در لابه لای مباحث به مسائل تاریخی و اعتقادی با اختصار و نثری روان و ساده پرداخته شده است.
نگارنده گرامی پس از بیان ویژگی های دودمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، به رخ داده های شگفت انگیز ولادت و دوران کودکی وی پرداخته، سپس با ارائه تحلیلی از وضعیت نابسامان جهان به هنگام بعثت، نقش کلیدی ایشان را در بهبود اوضاع، تغییر سنت ها و باورهای نادرست، به تصویر کشیده است و سجایای اخلاقی ایشان را الگویی برای زندگی سعادتمندانه قرار داده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

قال الله تعالی: لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرجوا الله و الیوم الآخر و ذکر الله کثیراً(1) البته برای شما در زندگی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سرمشق نیکویی است برای آن ها که امید به رحمت خدا و روز رستاخیز دارند و خدا را بسیار یاد می کنند.
راغب در معنای اسوه می گوید: اسوه به معنای الگو گرفتن و سرمشق قرار دادن دیگری است چه آن الگو خوب باشد چه بد و چه مفید باشد چه مضر به همین جهت در قرآن کریم اسوه متصف به حسنه شده است(2).
از آن جا که نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اسوه و الگوی مناسب برای همه انسان ها در همه عصرها و نسل هاست، باید در صدد شناخت آن شخصیت عالی مقام و سیره و سنت آن رسول بر حق باشیم.
با توجه به این که نزدیک ترین انسان ها به نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و آگاه ترین انسان ها به شخصیت آن پیامبر گرامی، امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) است، بهترین راه شناخت آن رسول عالم پناه همانا مراجعه به سخنان امام علی (علیه السلام) می باشد.
درباره شناخت و آگاهی امام علی (علیه السلام) در خصوص شخصیت و مقام والای نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مجلسی اول (ره) ذیل عبارت موالی لا أحصی ثناءکم می نویسد:
کما انه لایمکن الثناء علی الله؛ لأنه لایمکن لغیر هم معرفه کمالاتعم، کما روی فی الأخبار الکثیره أنه قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): یا علی! ما عرف الله الا أنا و أنت، و ما عرفنی الا الله و أنت، و ما عرفک الا الله و أنا(3)؛
مدح و ثنای ائمه طاهرین (علیهم السلام) ممکن نیست - همان گونه که در مورد خداوند هم مدح و ثنای حقیقی ممکن نیست - زیرا شناخت کمالات آن ها برای دیگران ممکن نیست. به گونه ای که در روایات فراوانی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیده است که فرمود: ای علی! خدا را نشناخت مگر من و تو و مرا نشناخت مگر خداوند و تو و نشناخت تو را مگر خدا و من.
امام علی (علیه السلام) در تبیین چگونگی و میزان ارتباط خود با نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: و قد علمتم موضعی من رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) بالقرابه القریبه، و المنزله الخصیصه(4)؛ شما به خوبی موقعیت من را از نظر خویشاوندی و قرابت و منزلت و مقام ویژه نسبت به رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) می دانید.
نهج البلاغه اقیانوس بی کرانی است از معارف الهی؛ از جمله درهای گران بها در این بحر مواج، مطالبی است درباره شخصیت با عظمت نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم). ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه ذیل خطبه 106 که امام (علیه السلام) نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) را توصیف می فرماید، می گوید:
از نقیب ابوجعفر (ره) که انسان منصف و دور از هوای نفس بود درباره این خطبه پرسیدم و به او گفتم: من کلمات و خطبه های اصحاب را دیده ام ولی هیچ کدام از آن ها پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را این گونه که علی بن ابی طالب (علیه السلام) با عظمت و احترام یاد کرده، مطرح نکرده اند و مانند او به پیامبر دعا نکرده اند. من در نهج البلاغه و سایر سخنان علی (علیه السلام) موارد زیادی را دیده ام که با این خطبه تناسب دارد و آن سخنان شاهد است بر بزرگداشت و احترام زیادی که برای رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قائل بوده است. در پاسخ گفت: صحابه در کجا کلام مدونی دارند تا از آن فهمیده شود که چگونه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را یاد کرده اند؟ و آیا حرف های آنان چیزی غیر از مطالبی سطحی و بی ارزش است؟ سپس گفت: علی (علیه السلام) به پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ایمان قوی داشت و قویاً او را تصدیق می نمود و به او یقین راسخ داشت و در راه او هیچ تردیدی نداشت و در پی اجرای خواست های پیامبر بود و با تمام این اوصاف، او رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را بسیار دوست می داشت؛ زیرا با او نسبت نزدیک داشت و زیر نظر او تربیت یافته بود و موقعیت ویژه ای نزد او داشت که دیگر اصحاب نداشتند. به این ترتیب، شرافت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای علی (علیه السلام) هم هست؛ زیرا آن دو یک روح در دو بدن بودند. پدر آن ها یکی بود (زیرا ابوطالب کفیل پیامبر بود) از نظر اخلاقی با هم تناسب داشتند؛ پس اگر علی (علیه السلام) پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را بزرگ می دارد، خود را بزرگ داشته یا اگر به سوی او فرا می خواند، به سوی خود فراخوانده است. او آرزو داشت دعوت اسلام عالم گیر شود، زیرا شکوه و زیبایی آن به خودش باز می گشت؛ پس چگونه پیامبر را تعظیم و احترام نکند و در اعلای کلمه او تلاش نکند(5)؟
ما در این نوشتار به یاری خداوند متعال و استمداد از آن رسول رحمت در پی آشنایی با شخصیت آن الگوی انسانیت از دیدگاه نهج البلاغه می باشیم.
بمنه و کرمه و الحمدلله أولا و آخراً
شعبان المعظم 1424 عبدالمجید زهادت

[نصرالله عاشق خداومولا]

فصل اول: شخصیت نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم)

1. شخصیت خانوادگی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

قال (علیه السلام): فاستودعهم فی أفضل مستودع، و أقرهم فی خیر مستقر، تناسختهم کرائم الاصلاب الی مطهرات الارحام، کلما مضی منهم سلف قام منهم بدین الله خلف حتی افضت کرامه الله سبحانه و تعالی الی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)، فأخرجه من افضل المعادن منبتا، و اعز الارومات مغرسا، من الشجره التی صدع منها انبیاءه، وانتجب منها امناءه، عترته خیر العتر، و اسرته خیر الاسر، و شجرته خیر الشجر(6) خداوند نطفه پاک پیامبران را در بهترین جایگاه به ودیعت نهاد و در بهترین مکان آن ها را مستقر ساخت. صلب کریم پدران آنان را به رحم پاک مادران منتقل نمود. هرگاه یکی از آنان بدرود حیات می گفت، دیگری بعد از او برای پیشبرد دین خدا به پای خاست. تا این که این منصب بزرگ نبوت از جانب خداوند - سبحانه تعالی - به محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید. او را از بهترین اصل ها و مکان ها که با ارزش ترین روییدنی ها از آن به دست می آید استخراج کرد و نهال وجود او را در اصیل ترین و عزیزترین سرزمین ها غرس کرد و شاخه هستی او را از همان درختی که پیامبران را از آن آفرید به وجود آورد. از همان شجره ای که امینان درگاه خود را از آن برگزید. فرزندانش بهترین فرزندانند و خاندانش بهترین خاندان و دودمانش بهترین دودمان.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نسل پاک پیامبران

منصب نبوت که مقام وساطت میان خداوند و بندگان اوست از منصب های بسیار مهم و دارای ارزش فوق العاده ای می باشد. پیامبران از سوی خداوند آن چه را موجب سعادت ابدی و شقاوت ابدی است برای انسان بیان می کنند. از این رو، آنان باید دارای ویژگی هایی در جنبه های گوناگون باشند تا بتوانند امر تبلیغ احکام الهی و تعالیم آسمانی را به خوبی به انجام برسانند. از جمله این ویژگی ها پاکی نسل و طهارت مولد است.
نقص و عیب در پدران و مادران مانع از تاثیرپذیری از تعالیم انبیا می شود همان گونه که خواجه نصیرالدین طوسی (ره) در بحث وجوب عصمت می گوید: پیامبر باید معصوم باشد تا این که سخنان او قابل اعتماد باشد و از این رهگذر هدایت مردم که همانا غرض و هدف از ارسال رسل بود حاصل گردد... و پیامبر نباید دچار سهو گردد و نیز نباید صفاتی که باعث نفرت مردم می گردد از قبیل پستی پدران و ناپاکی مادران داشته باشد(7).
شارح قوشچی اشعری نیز در شرح بااین سخن خواجه (ره) موافقت نموده(8) کما این که فاضل مقداد (ره) نیز می گوید: از شرایط نبی آن است که باید زنازاده نباشد و هم چنین در میان پدران او انسان پست و ناپاک نباشد(9).

[نصرالله عاشق خداومولا]

نسل پاک پیامبران

منصب نبوت که مقام وساطت میان خداوند و بندگان اوست از منصب های بسیار مهم و دارای ارزش فوق العاده ای می باشد. پیامبران از سوی خداوند آن چه را موجب سعادت ابدی و شقاوت ابدی است برای انسان بیان می کنند. از این رو، آنان باید دارای ویژگی هایی در جنبه های گوناگون باشند تا بتوانند امر تبلیغ احکام الهی و تعالیم آسمانی را به خوبی به انجام برسانند. از جمله این ویژگی ها پاکی نسل و طهارت مولد است.
نقص و عیب در پدران و مادران مانع از تاثیرپذیری از تعالیم انبیا می شود همان گونه که خواجه نصیرالدین طوسی (ره) در بحث وجوب عصمت می گوید: پیامبر باید معصوم باشد تا این که سخنان او قابل اعتماد باشد و از این رهگذر هدایت مردم که همانا غرض و هدف از ارسال رسل بود حاصل گردد... و پیامبر نباید دچار سهو گردد و نیز نباید صفاتی که باعث نفرت مردم می گردد از قبیل پستی پدران و ناپاکی مادران داشته باشد(7).
شارح قوشچی اشعری نیز در شرح بااین سخن خواجه (ره) موافقت نموده(8) کما این که فاضل مقداد (ره) نیز می گوید: از شرایط نبی آن است که باید زنازاده نباشد و هم چنین در میان پدران او انسان پست و ناپاک نباشد(9).

[نصرالله عاشق خداومولا]

دودمان پاک پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

نسل پاک و دودمان شریف نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در نهج البلاغه در موارد متعدد مورد توجه قرار گرفته است:
1. مستقره خیر مستقر، و منبته اشرف منبت فی معادن الکرامه و مماهد السلامه(10)؛ قرارگاه او بهترین قرارگاه و محل پرورش او بهترین محل ها بود و در معدن بزرگواری و گاهواره سلامت رشد کرد.
2. واختاره من شجره الانبیاء، و مشکاه الضیاء، و ذوابه العلیاء، و سره البطحاء، و مصابیح الظلمه، و ینابیع الحکمه(11)؛ وی را از شجره پیامبران و از سرچشمه نور و از مقامی رفیع و بلند از سرزمین بطحا و از چراغ های برافروخته در تاریکی و از چشمه های حکمت برگزید.
3. اسرته خیر اسره، و شجرته خیر شجره، اغصانها معتدله، و ثمارها متهدله(12)
خاندانش بهترین خاندان ها و درخت وجودش بهترین درختان است که شاخه هایش موزون و میوه هایش در دست رس همگان است.
4. واشهد ان محمدا عبده و رسوله و سید عباده، کلما نسخ الله الخلق فرقتین جعله فی خیر هما، لم یسهم فیه عاهر، و لا ضرب فیه فاجر(13)؛ و گواهی می دهم که محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بنده و فرستاده خداوند و سرور مخلوقات است. آن زمان که خداوند انسان ها را به دو بخش تقسیم کرد نور وجود او را در بهترین آن دو به ودیعه نهاد. ناپاک دامنان در او سهمی و گناه کاران در او دخالتی نداشتند.
در ذیل آیه کریمه لقد جاءکم رسول من أنفسکم(14) از نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: نسباً و صهرا و حسبا، لیس فی آبائی من لدن آدم (علیه السلام) سفاح و کلنا بنکاح(15)؛ از جهت نسبی و سببی و حسبی، در میان پدران من از حضرت آدم (علیه السلام) هرگز ناپاک دامنی نبوده و تمام دودمان ما از راه نکاح مشروع بوده.
درباره مادران و اجداد مادری آن نبی گرامی (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز بر این عقیده که همه پاکدامن بوده اند تصریح شده است. مانند این کلام: کتبت للنبی علیه الصلاه و السلام خمسمائه ام فما وجدت فیهن سفاحا، و لا شیئا مما کان من امر الجاهلیه(16)؛ برای نبی گرامی اسلام - بر او درود و سلام خدا باد - پانصد مادر نوشته شده که هرگز در میان آنان ناپاک دامنی پیدا نکردم و آن چه در زمان جاهلیت رواج داشته.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ایمان اجداد پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)

از سخنانی که از نهج البلاغه گذشت علاوه بر پاکی نسل و طیب مولد نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) ایمان آبا و اجداد آن حضرت نیز روشن می گردد.
درباره ایمان آبای نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) شیخ مفید (ره) می گوید: امامیه اتفاق دارند بر این که پدران رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از حضرت آدم تا حضرت عبدالله فرزند عبدالمطلب همه مؤمن به خدای عزوجل و اهل توحید بودند و بر این مطلب به قرآن و اخبار استدلال می نمایند. خدای عزوجل می فرماید: آن خدایی که چون به نماز برخیزی تو را نگرد و به انتقال تو در اهل سجود. و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: در همه نسل ها از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک دامن منتقلم نمود تا این که مرا به عالم شما آورد(17).
و در کتاب تصحیح اعتقادات الامامیه بعد از ذکر این روایت می گوید: فدل علی ان آباءه کانوا مومنین؛ اذلو کانوا فیهم کافر لما استحق الوصف بالطهاره لقول الله تعالی: انما المسرکون نجس(18)؛ این روایت دلالت دارد بر این که پدران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) مؤمن بوده اند؛ زیرا اگر در میان آن ها شخص کافری بود هرگز مستحق توصیف به طهارت و پاکی نبود؛ زیرا خداوند تعالی می فرماید: مشرکان نجس و ناپاکند.
مجلسی (ره) نیز می گوید: امامیه - رضوان خدا بر آن ها باد - اتفاق دارند بر این که پدر و مادر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و تمام اجداد او تا حضرت آدم مسلمان بلکه از صدیقان بودند(19).
ایشان درباره اعتقاد اهل سنت در این موضوع می گوید: و اما در اعتقاد اکثر مخالفان، پدر و مادر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و بیش تر اجداد او همانند عبدالمطلب و هاشم و عبدمناف - درود و صلوات خداوند بر آن ها باد - کافر بودند در حالی که اجماع علمای امامیه و اخبار متضافر بر خلاف نظریه آنها است(20).

[نصرالله عاشق خداومولا]

توجه به این نکته لازم است که در میان مخالفان نیز جمع قابل توجهی بر این اعتقادند که اجداد نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اهل ایمان و توحید بوده اند(21).
از آن چه گذشت موحد بودن اجداد نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) مسلم می گردد و در این جا در خصوص ایمان حضرت عبدالمطلب، ماجرای سپاه ابرهه و موضع گیری او که دلیلی روشنی بر ایمان و اعتقاد به توحید است را یادآور می شویم:
او در پاسخ به ابرهه که گفته بود صرفاً قصد تخریب کعبه را دارد نه کشتن مردم، چنین فرمود:
هذا بیت الله الحرام و بیت خلیله ابراهیم فان یمنعه منه فهو بیته و حرمه، و ان یخل بینه و بینه فوالله ما عندنا دفع عنه(22)؛ این خانه خانه خدا و خانه خلیل او ابراهیم است. اگر خداوند مانع از حمله سپاه ابرهه گردد از خانه و حریم خود دفاع کرده و اگر او را رها کند به خانه اش هجوم آورد از ما کاری ساخته نیست.
و در مناجاتش با خداوند متعال می گوید: اللهم! انیس المستوحشین و لاوحشه معک، فالبیت بیتک، و الحرم حرمک، و الدار دارک، و نحن جیرانک، انک تمنع عنعه ما تشاء، و رب الدار أولی بالدار(23)؛ خدایا! تو مونس و همدم تنهایانی و با تو وحشت و تنهایی معنا ندارد. خانه، خانه تو و حرم، حرم تو و منزل، منزل تو و ما در پناه تو به هر نحوی که می خواهی جلو سپاه ابرهه را می گیری؛ زیرا صاحب خانه برای نگهداری خانه اش از دیگران سزاوارتر است.
اصبغ بن نباته از امام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت می فرمود: والله! ما عبد ابی و لاجدی عبدالمطلب، و لا هاشم، ولا عبد مناف صنما قط، قیل: فما کانوا بعبدون؟ قال: کانوا یصلون الی البیت علی دین ابراهیم (علیه السلام) متمسکین به(24)؛ به خداوند سوگند که پدرم و جدم عبدالمطلب و هاشم و عبدمناف هرگز بتی را نپرستیدند. سوال شد: پس چه چیزی را عبادت و پرستش می کردند؟ در پاسخ فرمود: بر اساس دین حضرت ابراهیم به طرف کعبه نماز می خواندند و بر طبق آیین حضرت ابراهیم (علیه السلام) عمل می کردند.
ایمان والدین نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پیش از بعثت و نیز ایمان خود آن حضرت به خداوند تعالی و اعتقاد آن ها به توحید و یگانگی خدا نزد طایفه امامیه مسلم است(25).

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. ولادت

قال (علیه السلام): کریما میلاده(26)، مولده بمکه(27).
نبی گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از طلوع فجر روز جمعه هفدهم ربیع الاول عام الفیل چهل سال پیش از بعثت در مکه مکرمه به دنیا آمد. کرامت و منزلت رفیع این مولود با عظمت مانع است از این که در این نوشتار مختصر به مباحث اختلافی درباره روز ولادت و مدت حمل آن نبی گرامی بپردازیم(28).
در این جا به بعضی از عجایب که حاکی از شرافت و کرامت و بزرگداشت این مولود با عظمت است اشاره می نماییم: