سخنان علی علیه السلام از نهج البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

در باره نيازمندان و توانگران

خطبه 23

1- پس از ستايش حقّ تعالى و درود بر نبىّ اكرم- همچنان كه قطرات باران از آسمان بسوى زمين فرود مى‏آيند فرمان الهى (مقدّرات) نيز از آسمان مشيّت او بسوى هر كسى بدانچه از زياده و نقصان نصيب و قسمت اوست نازل مى‏شود. در اين صورت موقعى كه يكى از شما براى برادر (دينى) خود از جهت اهل و مال و شخصيت و خصوصيّات وجودى كثرت و فزونى بيند نبايد (اين فزونى و زيادتى) برايش موجب فتنه و فساد گردد زيرا شخص مسلمان مادامى كه (براى حفظ آبرويش نيازمندى خود را از مردم پوشيده داشته و) خفّت و پستى از خود بروز نداده تا داستانش سر زبان مردم لئيم افتاده و در نتيجه موجب خجلت و شرمندگى او شود (بشرف دنيا و سعادت آخرت نائل شده و) مانند قمار باز مسلّط (بفنّ بازى) است كه از اوّلين تيرهاى خود (از شروع بازى) انتظار بردن را داشته تا غنيمتى بدست آرد و غرامت و زيان باختن را از خود برطرف سازد. (شخص فقير و نيازمند بايد عزّت نفس داشته و زهد پيشه كند و با اظهار تنگدستى در انظار ديگران خود را خوار و كوچك ننمايد بلكه در اثر استغناى طبع و توكّل بخدا شخصيّت و احترام خود را حفظ كرده و در نتيجه فعاليّت و كوشش منتظر وسعت رزق و بى‏نيازى باشد).

[نصرالله عاشق خداومولا]

2- و همچنين است مرد مسلمانى كه از خيانت دورى جسته (قناعت كرده و بفقر و تهيدستى صبر نموده و) از خداوند يكى از دو نيكى را انتظار مى‏كشد:

يا دعوت كننده خدا را (مرگ را كه بوسيله آن از فقر و تنگدستى رهائى يافته و در نتيجه به نعمتهاى بى‏پايان اخروى نائل مى‏شود) در اين صورت آنچه نزد خداست (نعمتهاى اخروى) براى او بهتر است. و يا روزى خدا را (تا موقعى كه زنده است) پس او صاحب اهل و مال گشته و دين و حسبش نيز محفوظ ماند زيرا مال و اولاد كشت (متاع) دنيا است (كه فانى شود و از بين رود) و عمل نيكو و شايسته كشت آخرت است (كه هميشه باقى مى‏ماند) و گاهى خداوند هر دو را بگروهى عطاء فرمايد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3- پس بترسيد از عذاب خدا كه شما را از آن بيم داده است و بترسيد از او چنان ترسيدنى كه بدون عذر و بهانه باشد و هر عمل و عبادتى كه مى‏كنيد بدون رياء و سمعه بجا آوريد زيرا كسى كه براى غير خدا (بمنظور تظاهر و خود نمائى) كارى انجام دهد خداوند او را بكسى كه براى آن عمل نموده است وا مى‏گذارد. از خداوند جايگاه شهيدان و زندگى نيكبختان و رفاقت پيغمبران را مسألت مى‏نمائيم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4- اى مردم هيچ مردى اگر چه متموّل و ثروتمند هم باشد از اقوام و خويشان خود و از حمايت و دفاع آنها با دست و زبانشان بى‏نياز نيست و خويشان و بستگان هر كسى براى نگاهدارى اسرار او بزرگترين اشخاص بوده و بهتر از همه پريشانيهاى او را سامان مى‏بخشند و چنانچه در موقع گرفتاريها و پيش آمدها براى او نيز حادثه‏اى رخ دهد (براى دلدارى و دفع اندوه) آنان مهربانترين مردم بشمار آيند (ثروتمندان و توانگران نبايد بمال و دارائى خود مغرور شده و از اقوام تهيدست و نيازمند خويش بى‏خبر بمانند بلكه بايستى بشكرانه نعمت توانگرى كه خداوند بدانها كرامت فرموده است از حال نزديكان فقير و تنگدست خود جويا بوده و از آنان دستگيرى نمايند) و نام نيكى كه خداوند براى شخص در ميان مردم قرار دهد براى او بهتر از دارائى و مالى است كه آنرا براى ديگران ميراث گذارد (زيرا بقول سعدى:

نام نيكو گر بماند ز آدمى

به كز او ماند سراى زرنگار)

[نصرالله عاشق خداومولا]

5- (اى مردم) آگاه باشيد آن گاه كه يكى از شما خويشان خود را در شدت فقر و تهيدستى ببيند نبايد از آنها رو گردان شده و مالى را كه نگاهداشتنش آنرا زياد نكرده و از صرف كردنش (در راه خدا) كاهش نيابد بروى آنان ببندد. و كسى كه دست خود را از طايفه خويش بردارد (بكار آنها نرسد و كمكشان نكند) در اين صورت از آنها يك دست و از او دستهاى زيادى گرفته مى‏شود. و كسى كه باقوام و اطرافيانش ملايمت و مهربانى كند (متقابلا) از آنها نيز دوستى و محبّت دائمى را در مى‏يابد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از كلمات قصار (حكم و مواعظ)

1- كسى كه طمع و روزى (باندوخته مردم را) شعار خود ساخت خويشتن را كوچك و حقير گردانيد، و آنكه گرفتارى و پريشانى خود را (پيش ديگران) آشكار نمود بذلّت و خوارى تن در داد، و كسى كه زبانش را بر خود حاكم و مسلّط نمود (بدون انديشه و فكر سخن گفت) نسبت بخود اهانت روا داشته است.

2- بخل ورزيدن (براى آدمى مايه) ننگ بوده و ترسوئى (موجب) نقصان و كاهش است، و فقر و نيازمندى شخص زيرك و هوشمند را از (اقامه) برهانش بى‏زبان و گنگ گرداند، و نادار و اندك مال در شهر خود غريب و بيكس است (مردم بخاطر تنگدستى او با وى معاشرت نمى‏كنند بر خلاف شخص توانگر كه در همه جا مورد توجّه است چنانكه سعدى گويد:

منعم بكوه و دشت و بيابان غريب نيست

هر جا رسيد خيمه زد و خوابگاه ساخت‏

آنرا كه بر مراد جهان نيست دسترس‏

در زاد و بوم خويش غريب است و ناشناخت‏)

و عجز و ناتوانى (براى انسان) آفت است و صبر و شكيبائى (در برابر مشكلات و ناملائمات روزگار) شجاعت است و زهد و پارسائى ثروت و دارائى است (زيرا كسى كه بمال دنيا بى‏اعتنا باشد داراى استغناى طبع يعنى توانگرى حقيقى خواهد بود) و پارسائى (اجتناب و دورى از گناهان و پرهيز از انجام محرّمات) سپر و نگهدارنده (از آتش جهنّم و عذاب خدا در قيامت) است.

3- راضى و خشنود بودن (بمقدّرات و قضاء الهى در همه حال) نيكو همنشينى است، و دانش ميراثى است ارجمند، و آداب (و مكارم اخلاق) زيورهاى تازه‏اند، و فكر و انديشه آينه صاف و صيقلى شده است (كه صورت امور و قضايا در آن منعكس ميشوند.)

4- هر كه خود بين و خود پسند باشد خشمگين بر او زياد شود (بعلّت خود پسندى كه لازمه‏اش كوچك شمردن ديگرانست مردم بر او خشمگين شوند)، و صدقه داروى شفابخش و نجات دهنده است، و اعمال و كردار مردمان در دنيا (هر چه باشد) در آخرت جلو چشمشان آشكار و هويد است.

5- براى (وجود) اين انسان (كه اثر قدرت و خلاقيّت خدا است) تعجب كنيد (زيرا) با پيهى (حدقه چشم) مى‏نگرد و با پاره گوشتى (زبان) سخن گويد و با استخوانى (استخوانهائى كه در گوش وجود داشته و ارتعاش و تموج هوا را به پرده صماخ گوش مى‏رسانند) مى‏شنود و از سوراخ (بينى) نفس مى‏كشد.

6- زمانى كه دنيا بگروهى رو نهد نيكوئيهاى ديگران را بحساب آنها در آرد و هر گاه بدانها پشت كند نيكوئيهاى خودشان را نيز از آنها مى‏گيرد.

7- با مردم آن چنان آميزش و معاشرت كنيد كه اگر در آن حال مرديد بر شما گريه كنند و اگر زنده مانديد مايل بمعاشرت‏تان باشند.

(آن شنيدم كه وقت زادن تو

همه خندان بدند و تو گريان‏

آن چنان زى كه وقت مردن تو

همه گريان شوند و تو خندان‏)

[نصرالله عاشق خداومولا]

8- هرگاه بر دشمنت ظفر يافتى بشكرانه (نعمت) پيروزى بر او عفو و گذشت را بكار بند.

9- عاجزترين مردمان كسى است كه از بدست آوردن برادران (دوستان) ناتوان باشد و عاجزتر از آن كسى است كه دوستى را هم كه بمصاحبتش موفّق شده از دست دهد.

10- هر گرفتار شده ببلائى را نبايد ملامت نمود (زيرا گاهى انسان‏

در اثر اجبار و يا نادانى و يا وجود شرايط ديگرى براى خود ايجاد گرفتارى ميكند كه جاى سرزنش نمى‏باشد).

11- لغزشها و خطاهاى اشخاص با مروّت و آبرومند را رها كنيد (ناديده بگيريد زيرا) از آنان كسى نمى‏لغزد مگر اين كه دستش بدست (حمايت) خداوند ميباشد كه او را بلندميكند.

12- وقت و فرصت مانند گذشتن ابر (در آسمان) مى‏گذرد پس فرصتهاى خوب را زودتر دريابيد (از اوقات عزيز عمر كه هر لحظه در گذر است براى سفر آخرت توشه برداريد)

13- بيچاره و ستمديده‏اى را بفرياد رسيدن و از دل اندوهگين غم و اندوه را بيرون كردن از جمله كفّارات گناهان بزرگ محسوب مى‏شود.

14- اى فرزند آدم زمانى كه ديدى پروردگار پاكت نعمتهاى خود را پشت سر هم بتو مى‏بخشد و تو (بجاى سپاسگزارى بدان نعمتها) او را معصيت و نافرمانى ميكنى پس (از عذاب و عقوبت) او بترس.

[نصرالله عاشق خداومولا]

15- برترين زهد پنهان داشتن آن (از نظر مردم) است.

16- زمانى كه تو (در اثر گذشتن ساعات عمر) پشت بدنيا كرده (و رو بطرف مرگ مى‏روى) و مرگ (هم بتو) رو مى‏آورد پس چه زودتر (بين تو و مرگ) ملاقات خواهد بود.

17- جوانمرد و بخشنده باش و اسراف منما و اندازه گير و ميانه‏رو باش و سختگيرى مكن.

18- شريفترين توانگرى و بى‏نيازى رها كردن آرزوها است.

19- كسى كه آرزو و اميد را طولانى كرد عمل (خود) را بد نمود.

20- از دوستى كردن با احمق بر حذر باش زيرا كه او مى‏خواهد بتو سود رساند (ولى بعلّت بيخردى) زيان مى‏رساند. و از دوستى بخيل بپرهيز زيرا آنچه را كه بدان بسيار نيازمندى از تو باز دارد. و از دوستى بد عمل و تبهكار سخت پرهيز كن كه ترا ببهاء ناچيزى مى‏فروشد. و از دوستى دروغگو دورى گزين كه او مانند سراب است (ترا مى‏فريبد) و دور را بتو نزديك و نزديك را از تو دور گرداند.

21- در صورتى كه انجام مستحبات بواجبات لطمه‏اى وارد آورد بجا آوردن آنها موجب تقرّب به پيشگاه خداوند نمى‏باشد.

22- زبان خردمند پشت دل اوست و دل احمق پشت زبان او (خردمند ابتداء تأمل و انديشه ميكند آن گاه سخن گويد و نادان و احمق اوّل سخن گويد بعد بفكر و انديشه افتد).

23- گناه و عمل بدى كه (از تو سر زند و) ترا اندوهگين نمايد در نزد خداوند بهتر از كردار نيكى است كه ترا بعجب و خود بينى وا دارد.

24- قدر و منزلت مرد باندازه همّت او و صدق و راستيش بميزان مروّتش و شجاعت او بقدر حميّتش و عفّت و پاكدامنى وى بقدر غيرت اوست.

25- پيروزى يافتن (در كارها) باحتياط و دور انديشى است و احتياط

و حزم بكار انداختن نيروى فكر و انديشه است و راى و انديشه بمحكم نگهداشتن اسرار است.

26- از صولت و سطوت كريم هنگامى كه گرسنه شد و از حمله و تسلّط لئيم موقعى كه سير شد بترسيد.

27- دلهاى مردم رمنده و بهم نامأنوسند پس كسى كه ميان آنها انس و الفت برقرار سازد (دلها) بدو رو آورند.

28- مادامى كه دنيا بتو رو آورده و ترا خوشبخت ساخته عيب تو (از انظار مردم) مخفى و پوشيده است.

29- هر كه بكيفر رسايندن (دشمن و يا خطا كار) تواناتر باشد بعفو و بخشيدن او سزاوارتر است.

30- جود، ناخواسته بخشيدن است و امّا بخشيدن پس از سؤال براى شرم (از سائل) و (فرار از) سرزنش مردم است.

31- هيچ بى‏نيازى مانند عقل و هيچ فقرى مانند جهل و هيچ ميراثى همچون ادب و هيچ يارى كننده‏اى مانند مشورت نيست.

32- قناعت مالى است تمام نشدنى.

33- مال و ثروت مايه تمام خواهشها و تمايلات است. (زيرا ثروتمند بوسيله مالى كه در اختيار دارد هواهاى نفسانى و آرزوى خود را آسانتر مى‏تواند جامه عمل بپوشاند).

34- زبان (آدمى چون حيوان) درّنده‏اى است كه اگر آزادش گذارند مى‏گزد (نبايد بدون انديشه و تعقّل سخن گفت).

35- از دست دادن دوستان تنهائى و بيكسى است.

36- مردم جهان مانند كاروانيانى هستند كه در حال خواب آنها را سير مى‏دهند (و موقعى كه مرگ فرا رسيد و بزندگى آنان خاتمه داد از خواب بيدار ميشوند و اين بيدارى بحال آنها سودى نخواهد داشت)

37- از بخشيدن اندك شرمگين مباش زيرا نااميد كردن (سائل) از آن كمتر است.

38- پاكدامنى زيور تهيدستى و سپاسگزارى زيور توانگرى است.

39- هر گاه عقل (آدمى) كمال يابد سخنش نقصان پذيرد (پر حرفى دليل بيخردى است)

40- روزگار بدنها را فرسوده و آرزوها را تازه و مرگ را نزديك و آرزو را دور گرداند. هر كه بر آن چيره گشت (مال و دارائى بدست آورد) بمشقّت افتاد و هر كه آنرا از دست داد دچار سختى و محنت گرديد (سعدى گويد:

اگر دنيا نباشد دردمنديم

و گر باشد بمهرش دل ببنديم‏

بلائى زين جهان آشوبتر نيست‏

كه رنج خاطر است ار هست ور نيست. )

41- هر نفسى كه مرد مى‏كشد يك قدم بسوى مرگش برميدارد.

بعدی ص ۹

[نصرالله عاشق خداومولا]

42- اى دنيا از من دور شو و بسوى خود برگرد آيا (براى فريب من) خود را بمن نمايان ميكنى يا طالب و مشتاق منى ترا وقت وصول بدل من نباشد چه دور است (اين طمع تو) ديگرى را بفريب كه مرا بتو نيازى نيست (زيرا تو چون زن عشوه‏گرى هستى كه براى صيد دلها خود نمائى ميكنى ولى من چون تو زنى را) سه بار طلاق داده‏ام كه ديگر رجوعى بر آن نيست.

(تو خانه‏اى هستى كه) زندگى در تو كوتاه و بزرگى تو اندك و ناچيز و آرزويت پست و كوچك است، آه از كمى توشه (اعمال صالحه) و درازى راه و دورى سفر (آخرت) و عظمت محلّ وارد شدن (عوالم بعد از مرگ).

43- حكمت گمشده مؤمن است پس آنرا فراگير اگر چه از مردم منافق شنيده باشى.

44- (اى مردم) پنج چيز را بشما سفارش ميكنم كه اگر در طلب آنها (پايتان را) زير بغل شتران بكوبيد (بسرعت راه را طى كنيد) ارزش دارد: هيچيك از شما نبايد بجز پروردگارش (بديگرى) اميدوار باشد و جز از گناهش نبايد از چيزى بترسد و هيچكس وقتى از چيزى كه نمى‏داند بپرسند از گفتن اين كه نمى‏دانم نبايد شرم كند و هيچكس از آموختن چيزى كه نمى‏داند نبايد شرم كند و بر شما باد صبر (در مشكلات زندگى) زيرا كه صبر از ايمان مانند سر است از بدن و تن بى‏سر و ايمان بى‏صبر فائده و خيرى ندارد.

45- هر كس آنچه را كه ميان او و خداست (با تقوى) اصلاح كند خداوند آنچه را كه ميان او و مردم است بصلاح آرد و كسى كه كار آخرتش را درست كند خداوند براى او كار دنيايش را درست گرداند و هر كه را از خويشتن براى خود پند دهنده‏اى باشد از جانب خدا براى او محافظى خواهد بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

46- دانشمند بتمام معنى كسى است كه مردم را از رحمت خدا نااميد نكند و آنها را از لطف و رأفت خدا مأيوس نگرداند و از مكر و عقوبت خدا ايمن ننمايد (بايد ضمن اميدوارى برحمت واسعه حقّ از عذاب و كيفر او نيز بيمناك بود).

47- اين دلها (در اثر تفكّر و تحقيق در مطالب علمى) مانند بدنها خسته ميشوند پس براى (رفع خستگى و ملالت) آنها لطائف حكمتها را بجوئيد.

48- هيچ مالى نافع‏تر از عقل و هيچ تنهائى وحشتناكتر از خودپسندى و هيچ عقلى مانند تدبير و هيچ كرامتى مانند پرهيزكارى و هيچ همنشينى چون نيكخوئى و هيچ ميراثى مانند ادب و هيچ كشاننده‏اى (بسوى نيكى‏ها) مثل توفيق و هيچ تجارتى مانند كردار شايسته (پر سود) و هيچ سودى مانند پاداش (خداوند) نيست.

و هيچ پارسائى مانند وقوف در شبهه و هيچ زهدى مانند بيرغبتى در حرام و هيچ دانشى چون تفكّر و هيچ عبادتى مانند انجام واجبات و هيچ ايمانى مانند حياء و صبر و هيچ حسب و بزرگى مانند فروتنى و هيچ شرفى مانند علم و هيچ عزتى همچون بردبارى و هيچ كمك و پشتيبانى محكمتر از مشورت نيست.

49- ضايع كردن فرصت موجب غم و اندوه است.

50- داستان دنيا بداستان مار گزنده‏اى ماند كه دست كشيدن بدان نرم و در اندرونش زهر كشنده است.

نادان فريب خورده بسوى آن رود ولى خردمند دانا از آن دورى گزيند.