قرآن و تربیت اجتماعی کودک

[مهراوه* باران اشک *]

[مهراوه* باران اشک *]

مقدمه

قرآن کریم کتاب هدایت و تربیت است که برای همه ابعاد وجودی انسان (جسمانی، عقلانی و علمی، روحی و روانی، اجتماعی و...) و برای همه مراحل رشد انسان (کودکی، نوجوانی، جوانی، میان سالی، کهنسالی) برنامه تربیتی دارد.
دوره کودکی اول (1-7 سال) از حساس ترین دوره های عمر انسان است که آیات و احادیث به جزئیات تربیتی این دوره اشاره کرده است.
کتاب حاضر به این دوره مهم پرداخته و با استفاده از آیات و احادیث و یافته های علوم تربیتی تلاش کرده است که نوعی تفسیر موضوعی میان رشته ای ارائه کند. هر چند که این تلاش گام نخست در این زمینه است ولی می تواند فضای جدیدی به روی محققان بگشاید و برای پدر و مادرها و مربیان تربیتی و معلمان مفید واقع شود.
نویسنده گرامی این کتاب فرزند دانشورم خانم مهدیه رضایی است که عمر خود را وقف قرآن و احادیث اهل بیت علیهم السلام کرده است. امید است در این راه توفیقات روزافزون پیدا کند و تلاش های او مورد قبول خداوند متعال و مورد عنایت امام عصر (عج) قرار گیرد.
والحمدلله رب العالمین
محمدعلی رضایی اصفهانی
قم - 1393/4/5

[مهراوه* باران اشک *]

درآمد

در طول تاریخ از جمله مباحث مورد توجه نوع بشر، تربیت بوده است، از انسان نخستین تا انسان های جوامع پیشرفته و متمدنِ امروزی، فکر تربیت آدمی وجود داشته، و در فرهنگ های مختلف به صورت های متفاوتی ظهور پیدا کرده اما همگی، ضرورت تربیت در اندیشه انسان ها را نشان می دهد.
انسان ها در همه ی دوران زندگی امکان تربیت برایشان فراهم هست اما نه به اندازه ی کودکی، چون جسم و روح کودک، در این دوران آمادگی کامل و همه جانبه برای پذیرش تربیت خوب و بد را داراست و هر آنچه که به او آموزش دهند، به عمق جان و ذهنش نفوذ کرده و تا پایان عمر می تواند به آن عمل کند.
تربیت دارای وجوه و ابعاد مختلفی است، که یکی از مهمترین آنها تربیت اجتماعی است چون طبیعت آدمی است که طول عمر خود به ارتباط با دیگران گرایش و نیاز دارد و شخصیت خود را با حضور و نقش آفرینی در اجتماع کامل می سازد. درک این ضرورت، نیاز به تربیت فرد برای زیستن و حضور اجتماعی را به صورت امر بدیهی آشکار می سازد.
بنابراین هدف تربیت اجتماعی این است که کودک برای زندگی در اجتماع و با دیگران آماده شود. اما این آمادگی کودک برای زندگی جمعی، تلاش والدین و مربیان را به صورت وسیع می طلبد. آنها باید به عوامل سازنده و موانع سر راه که تأثیر بسزایی در ویژگی های شخصی و شخصیتی او دارد و آنها را ایجاد یا حذف می کند توجه داشته باشند و با به کارگیری روش های درست و کاربردی به شکل دهی شخصیت اجتماعی کودک، مبادرت ورزند و سعی کنند که این تلاش های نظامند باشند.
ص:15
قابلیت بهره گیری از منابع مختلف برای استنباط مراحل، عوامل، موانع و روش های درست و کاربردی برای تربیت اجتماعی کودک وجود دارد، که به طور حتمی می توان گفت منابع اسلامی در زمره بهترین گزینه ها قرار دارد. زیرا این منابع از وحی الهی نشأت گرفته و آموزه های آن به تمام جنبه ها و ضرورت ها و نیازهای انسان پرداخته اند.
بنابراین منابع اصلی آموزه های اسلامی که قرآن و سیره معصومین علیهم السلام است، را با نگاهی دقیق واکاویده ایم تا به دنبال استنباط و تبیین مراحل، عوامل، موانع و روش های کاربردی تربیت اجتماعی کودک باشیم.
این نوشته در اصل پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه قرآن و حدیث (دارالحدیث قم) می باشد، که در همین جا از همه مسئولان دانشگاه و اساتید راهنما (دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی) و مشاور (دکتر علی راد) و استاد داور (دکتر ضمیری) تقدیر و تشکر می کنم.
امیدواریم این نوشتار مورد عنایت خدای متعال و اهل بیت علیهم السلام قرار گیرد و مورد استفاده جامعه علمی و اسلامی باشد.
والحمدلله رب العالمین
مهدیه رضایی
ص:16

[مهراوه* باران اشک *]

فصل اول: کلیات (مباحث نظری)
اشاره

درآمد
از آن جا که موضوع این نوشتار «تربیت اجتماعی کودک در رویکرد تربیتَی قرآن و سنت» است، ابتدای امر لازم است برای ورود به بحث برخی مفاهیم کلیدی همچون: «تربیت» و «تربیت اجتماعی» و «کودک» کالبد شکافی شود و رابطه آن با مقولات دیگر و تاریخچه مباحث قرآن و تربیت اجتماعی بیان شود.
اول: «تربیت»
مفهوم شناسی
الف) تربیت در لغت
واژه «تربیت» در اصل عربی است که ممکن است از سه ریشه باشد:
اول: تربیت از ریشه «ربأ»
دوم: تربیت از ریشه «ربی یربی»
سوم: تربیت از ریشه «ربو یربُو»
برخی واژه شناسان عرب برآنند که «تربیت» از همه ریشه ها به یک معناست و آن «زیادی، رشد و بالایی» است.(1)
راغب اصفهانی می نویسد: «الرب فی الاصل التربیه، وهو انشاء الشییء حالاً فحالاً الی حد التمام» ربّ در اصل همان تربیت است و در قرآن ایجاد چیزی به صورت تدریجی است تا به اندازه کامل برسد.(2)
ص:19
________________________________________
1- (1) معجم مقاییس اللغه، مدخل «ربی» (الراء والباء والحرف المعتل وکذلک المهموز منه یدل علی اصل واحد وهو الزیاده والمناء والعّلو) و مشابه این سخن در تاج العروس من جواهر القاموس، مدخل «ربب».
2- (2) مفردات الفاظ القرآن، ماده «رب».
برخی دیگر برآنند که ماده «ربو» بر اساس اشتقاق اکبر از ماده «ربب» مشتق شده است و نیز ماده «ربأ» (به معنای زیادی و نمو) و «رأب» (به معنای اصلاح و جمع) نیز بر همین اساس از آن مشتق شده اند.(1)
معادل این واژه در انگلیسی « Education » است که در اصل به معنای «بیرون کشیدن کودک از حالت نخستین و یا از خود بیرون آمدن کودک» است. سپس به معنای مراقبت در پرورش و تغذیه کودکان و نیز مراقبت در امر پرورش روحی آنان و آموختن علم و عادات نیک به کار رفته است.(2) و نیز به معنای سیستم یا ساختار آموزش کودکان یا جوانان در مدارس و کالج می آید.(3)
واژه تربیت در فارسی به معانی زیر می آید:
1. ایجاد کردن تغییرات مطلوب رفتاری و یا اخلاقی در کسی؛
2. آموزش دادن مهارتی خاص به کسی؛
3. آموزش دادن عادت یا مهارتی خاص به برخی حیوانات؛
4. پرورش دادن چیزی مانند گل و گیاه؛
5. رفتار مناسب و مطابق با آداب و سنت های هر جامعه؛
6. احسان و بخشش کردن بزرگان نسبت به زیردستان.(4)

[مهراوه* باران اشک *]

ب) تربیت در قرآن و حدیث

واژه «تربیت» در قرآن نیامده است لیکن فعل آن و کلمه «ربّ» به کار رفته است.
(وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً)؛5 «و از سر مهر، بال فروتنی برای آن دو فرو آور و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن، همان گونه که مرا در خُردی پرورش دادند».
ص:20
________________________________________
1- (1) خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ج 1، ص 53.
2- (2) ر. ک: محمدعلی حاجی ده آبادی، درآمدی به نظام تربیتی اسلام، ص 10 و 11؛ گاستون میالاره، معنی و حدود علوم تربیتی، ترجمه علی محمد کاردان، ص 3.
3- (3) . Oxford advanced learners Dictionary, 1994.
4- (4) حسن انوری، فرهنگ فشرده سخن، ج 1، ص 592، واژه «تربیت».
(وَ راوَدَتْهُ الَّتِی هُوَ فِی بَیْتِها عَنْ نَفْسِهِ وَ غَلَّقَتِ الْأَبْوابَ وَ قالَتْ هَیْتَ لَکَ قالَ مَعاذَ اللّهِ إِنَّهُ رَبِّی أَحْسَنَ مَثْوایَ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الظّالِمُونَ)؛1 «و آن [زنی] که آن (یوسف) در خانه اش بود، از وجودش تمنّای کامجویی کرد و همه درها را محکم بست و گفت: بیا (که من آماده) برای توام! (یوسف) گفت: پناه بر خدا! در حقیقت او پرورش دهنده من است جایگاه مرا نیکو داشت (پس خیانت به او ستمکاری است و) قطعاً ستمکاران رستگار نمی شوند».
(قالَ أَ لَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیداً وَ لَبِثْتَ فِینا مِنْ عُمُرِکَ سِنِینَ)؛2 «(فرعون) گفت: آیا تو را در کودکی در میان خود پرورش ندادیم، و سالیانی از عُمرت را در میان ما درنگ نکردی؟!».
(الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ)؛3 «ستایش مخصوص خدایی است که پروردگار جهانیان است».
و در احادیث، فعل تربیت به کار رفته است، از امام علی علیه السلام حکایت شده است که در وصف انصار فرمودند:
«والله ربو الاسلام کما یربی الفلو مع غنائهم بأیدیهم السباط وألسنتهم السلا؛ به خدا سوگند آنان اسلام را پرورش دادند همان طور که کره اسب از شیر گرفته تربیت می شود».(1)

[مهراوه* باران اشک *]

ج) تربیت در اصطلاح

تربیت از مفاهیمی است که تعاریف زیادی از آن شده است و هر کس بر یک جنبه آن تأکید کرده یا از دیدگاه و رویکرد خاصی به آن نگریسته است.
- از «افلاطون» نقل شده است که:
«تربیت عبارت است از رسانیدن جسم و روح به بلندترین پایه جمال و کمال».(2)
- از «امیل دورکیم»(3) نقل شده که تربیت را با رویکرد جامعه شناختی اینگونه تعریف کرده است:
ص:21
________________________________________
1- (4) نهج البلاغه، کلمات قصار 465، ص 557.
2- (5) حسین کاظم زاده ایرانشهر، اصول اساسی فن تربیت.2. همان، اصول اساسی فن تربیت، ص 14.
3- (6) . Emile Durkeim (1858-1917).
«تربیت آن عملی است که در طی آن نسل بالغ و رسیده، نسلی را که هنوز برای زندگی، پختگی لازم را نیافته است متأثر می کند و هدفش برانگیختن و گسترش حالات جسمی و عقلی و اخلاقی متربی است».(1)
- اتحادیه بین المللی پرورش نو ( Ligue interna tional d'educat inouvelle ) تربیت را اینگونه تعریف کرده است:
«تربیت فراهم کردن زمینه رشد کامل توانایی های هر کس در حد توان به عنوان فرد و نیز عضو جامعه ای مبتنی بر همبستگی و تعاون است؛ تربیت از تحوّل اجتماعی جدا نبوده، بلکه خود یکی از نیروهای تعیین کننده آن است».(2)
- جان دیوئی تعلیم و تربیت را دوباره ساختن یا تجدید نظر در تجربیات و تشکیل مجدد آنها می داند.(3)
- برخی معاصران عرب برآنند که تربیت عبارت است از:
«انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفته اش را در تمام ابعاد وجود و به طور هماهنگ پرورش داده، شکوفا سازد و به سوی هدف و کمال مطلوب تدریجاً حرکت کند».(4)
- شهید مطهری رحمه الله بر آن است که تربیت عبارت است از:
«پرورش دادن، یعنی استعدادهای درونی را که بالقوه در یک شییء موجود است به فعلیت درآوردن و پروردن».(5)
- برخی دیگر از صاحب نظران تعلیم و تربیت اسلامی را به منزله رشته ای دانشگاهی تعریف کرده اند و بر این اساس نوشته اند:
«تعلیم و تربیت اسلامی، ناظر به نظامی از اندیشه است که مستقیم یا غیرمستقیم از متون دینی اسلام سرچشمه گرفته و حاوی شناختی نسبت به پدیده ها و روابط موجود در حوزه عملی تعلیم و تربیت، صورت های مطلوب آنها و نحوه ایجاد تغییر در آنهاست».(6)
ص:22
________________________________________
1- (1) محمد بهشتی و علی نقی فقیهی و مهدی ابوجعفری و بهروز رفیعی، آراء دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ج 3، ص 91.
2- (2) همان، ص 90.
3- (3) علی شریعتمداری، روان شناسی تربیتی، ص 110.
4- (4) عبدالرحمن النحلاوی، اصول التربیه الاسلامیه واسالیبها فی البیت والمجتمع.
5- (5) حسین کاظم زاده ایرانشهر، اصول اساسی فن تربیت ص 14.
6- (6) خسرو باقری، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، ج 2، ص 84.

[مهراوه* باران اشک *]

جمع بندی
برخی بر ابعاد تربیتی (مثل تربیت جسمی، عقلی، اخلاقی، روحی و...) برخی دیگر بر اهداف تربیت (مثل کمال، اعتدال و...) تأکید کرده اند.
یا بعضی به فرآیند و فعل تربیت توجه کرده اند یا به تأثیر مربی یا به عامل انسانی به عنوان مربی و برخی دیگر به تربیت به عنوان رشته تعلیم و تربیت اسلامی توجه کرده اند.
به نظر می رسد که تربیت دارای عناصر زیر است:
1 - فعل تربیت (فرآیند تدریجی ایجاد تغییر)؛
2 - مربی (عامل تأثیرگذار در متربی)؛ = تذکر: از منظر قرآن و حدیث مربی می تواند، انسان، فرشتگان الهی یا خدا باشد.
3 - متربی (شخص تربیت پذیر که می تواند هرچیز جاندار باشد)؛
تذکر: در قرآن نیز از حیوانات تربیت شده (آیه 4 / مائده)(مُکَلِّبِینَ تُعَلِّمُونَهُنَّ): حیوانات شکاری که آموزش داده اید، سخن گفته شده است.
بنابراین تربیت اعم از انسان و حیوان است لیکن در این نوشتار موضوع ما تربیت انسان است.
4 - ابعاد تربیت که اشاره به توانایی و ساحت های تربیت در انسان دارد همچون تربیت روحی، بدنی، اجتماعی و...(1) ؛
5 - مقدمات و لوازم تربیت مثل مبانی، اهداف، عوامل، موانع، منابع تربیت و....
لازم به یادآوری است که اگر بخواهیم بر اساس دیدگاه قرآنی تربیت را باز تعریف کنیم، لازم است به اهداف، مبانی، عوامل، موانع، منابع، ابعاد تربیت در قرآن توجه کنیم. از این رو تربیت قرآنی از جهتی محدودتر از تعاریف فوق می شود چون شامل هرگونه تغییر نمی شود و از جهتی گسترده تر از تعاریف فوق می شود چون ساحت روح انسان و عوامل فرامادی (مثل خدا و فرشتگان و شیطان و...) را در قلمرو تربیت داخل می کند.
ص:23
________________________________________
1- (1) بحث ابعاد تربیت در صفحات بعد توضیح داده خواهد شد.

[مهراوه* باران اشک *]

پیشینه
همان طور که در مفهوم شناسی گذشت، واژه «تربیت» در قرآن نیامده است لیکن فعل آن و کلمه «ربّ» به کار رفته است.(وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَهِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً)؛1 «و از سر مهر، بال فروتنی برای آن دو فرو آور؛ و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن، همان گونه که مرا در خُردی پرورش دادند».
در احادیث نیز فعل تربیت به کار رفته است، از امام علی علیه السلام حکایت شده که در وصف انصار فرمودند:
«وَاللَّهِ رَبَّوُا الْإِسْلَامَ کَمَا یُرَبَّی الْفِلْوُ مَعَ غَنَائِهِمْ بِأَیْدِیهِمُ السِّبَاطِ وَأَلْسِنَتِهِمُ السِّلَا؛ به خدا سوگند آنان اسلام را پرورش دادند همان طور که کرّه اسب از شیر گرفته تربیت می شود».(1)
در متون اسلامی در قرن هفتم هجری خواجه نصیر الدین طوسی یک بار تعبیر «تربیت» را به کار برده است.
مربیان اسلامی بیشتر از کلماتی همچون «تعلیم و تعلّم، تهذیب، تزکیه، تأدیب، تدبیر و...» استفاده می کردند. و از کلمه «تربیت» اندک استفاده می کردند.

[مهراوه* باران اشک *]

الف) کتاب های کهن
برخی کتاب های قدیمی که مباحث تربیتی اشاره دارند عبارتند از:
1 - آداب المعلمین، ابن سحنون (256 ق)
2 - تهذیب الاخلاق، مسکویه (421 ق)
3 - ریاضه المتعلم، ابن الزبیر (317 ق)
4 - تدبیر المنازل، ابن سینا (428 ق).(2)
ب) کتاب ها و مقالات جدید
هر چند که مباحث تربیتی در ضمن تفاسیر قرآن و کتاب های اخلاق اسلامی مطرح بوده است اما مباحث میان رشته ای قرآن و تربیت در شکل آکادمیک آن، نوپدید است، در
ص:24
________________________________________
1- (2) نهج البلاغه، کلمات قصار 465، ص 557.
2- (3) محمد بهشتی و همکاران، دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن، ج 3، ص 100.

[مهراوه* باران اشک *]

این زمینه برخی کتاب ها و مقالات نگاشته شده است که هر کدام به جنبه ای از این بحث پرداخته اند که به مهم ترین آن ها اشاره می کنیم:
1 - مبانی تربیت از دیدگاه قرآن، محمد بهشتی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1378 ش.
2 - التفسیر التربوی للقرآن الکریم، انور الباز، دارالنشر الجامعات، مصر، 1428 ق.
3 - نخستین تفسیر تربیتی قرآن کریم، حسین میرزا خانی، 1369 ش.
4 - اقتراح «مفهوم شناسی و روش شناسی تفسیر تربیتی قرآن»، اعرافی، بناری، رضایی اصفهانی، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
5 - مقاله «قلمرو تفسیر تربیتی قرآن، غلامحسین ناطقی، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
6 - مقاله «روش شناسی تفسیر تربیتی قرآن»، محمد احسانی، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
7 - مقاله «آسیب شناسی تفسیر و تفاسیر تربیتی قرآن»، احمد ذبیح افشاگر، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
8 - مقاله «نقش تربیت نزول در تفسیر تربیتی»، عبدالکریم بهجت پور، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
9 - مقاله «تفسیر تربیتی سوره حمد»، دکتر رضایی اصفهانی، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
10 - مقاله «تمهید لمبانی التفسیر التربوی»، هاشم ابوخمسین، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
11 - مقاله «قواعد التفسیر التربوی للقرآن الکریم»، احمد ازرقی، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
12 - مقاله «خصائص المنهج التربوی فی القرآن و طرقه»، دکتر سید نذیر یحیی الحسنی، مجله قرآن و علم، ش 3، 1387 ش.
13 - مبانی تعلیم و تربیت در قرآن و حدیث، رضا فرهادیان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1378 ش.
ص:25
14 - تعلیم و تربیت در اسلام، شهید مرتضی مطهری، انتشارات الزهراء، تهران، 1362 ش.
15 - النظریه التربویه فی الاسلام (دراسه تحلیلیه)، دکتر محمد جمیل بن علی خیاط، 1424 ق، مکه.
16 - مدارس الحیاه نظره تربویه ایمانیه، مریم عیسی فهیم، 1423 ق، مکه، جامعه ام القری.
17 - الوجیه الاسلامی لاصول التربیه، عبد الرحمن بن سعید بن حسین الحازمی، 1424 ق، جامعه ام القری.
18 - الاعجاز التربوی فی القرآن الکریم، دکتر مصطفی رجب، 2006 م، للکتاب العالمی و عالم الکتب الحدیث، اردن.
19 - کتاب شناسی توصیفی - تحلیلی تعلیم و تربیت در اسلام، بهروز رفیعی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مرکز مطالعات تربیت اسلامی وزارت آموزش و پرورش، 1381 ش، قم.
در ضمن این کتاب صد و ده کتاب در زمینه تعلیم و تربیت اسلامی معرفی شده است.
دوم: «جامعه پذیری»
مفهوم شناسی
الف) جامعه پذیری در لغت
جامعه پذیری از نظر لغوی به معنای انطباق با جامعه و آشناسازی با جامعه است. اگرچه در فارسی مفاهیم جامعه پذیری و اجتماعی شدن معادل یکدیگر به کار می روند لکن از نظر هربرت بلومر اجتماعی شدن به معنی ذوب شدن و یکی شدن و جا افتادن در جامعه کلان است و تنها بعد از جامعه پذیری است که فرایند اجتماعی شدن می تواند رخ دهد.(1)
ب) جامعه پذیری در اصطلاح
در جامعه شناسی این مفهوم به فرایندی اطلاق می شود که به موجب آن افراد ویژگی هایی را که شایسته عضویت آن ها در جامعه است را کسب می کنند.
ص:26
________________________________________
1- (1) حسین ابوالحسن تنهایی، درآمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناسی، ص 474.
به عبارت دیگر جامعه پذیری نوعی فرایند کنش متقابل اجتماعی است که در خلال آن فرد هنجارها، ارزش ها و دیگر عناصر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی موجود در گروه یا محیط پیرامون خود را فرا گرفته، درونی کرده و آن را با شخصیت خود یگانه می سازد.
در مورد ماهیت این فرایند نیز، اختلافاتی وجود دارد. برخی آنرا نوعی فرایند یادگیری می دانند که از طریق آن افراد می آموزند که در شرایط معین چگونه باید رفتار کنند و هر نقشی یا منزلت اجتماعی چه توقعات و انتظاراتی با خود می آورد. گروهی هم جامعه پذیری را عبارت از آموزش می دانند که در ضمن آن هنجارها و ارزش های جا افتاده از طریق دادن پاداش و کیفر برای انواع گوناگون رفتارها، آموزش داده می شوند.(1)
منظور از اجتماعی شدن یا جامعه پذیری ( socializ ation ) آن است که یک انسان از بدو تولدش چگونه با جامعه و فرهنگ (ارزش ها و هنجارهای آن) انطباق می یابد.(2)
فرایندی است که به انسان، راه های زندگی کردن در جامعه را می آموزد، شخصیت می دهد و ظرفیت های او را در جهت انجام وظایف فردی و به عنوان عضو جامعه توسعه می بخشد.(3)
پیشینه
سابقه تاریخی اصطلاح جامعه پذیری به سال 1828 می رسد، ولی در ایالات متحده آمریکا نخستین بار این واژه در حدود سال 1895 توسط جورج زیمل گئورک ( Georg Simmel: 1858-1918 ) به کار گرفته شد.(4)
بعدها آنتونی گیدنز و برجیس به آن بال و پر بیشتری دادند و با انتشار دو مقاله در فوریه 1938 در مجله آمریکایی جامعه شناسی این اصطلاح در جامعه شناسی رواج چشمگیری یافت.(5) و اینها در حالی است که جامعه شناسی در جهان در سال 1837 توسط آگوست کنت، فیلسوف فرانسوی ابداع شد. در ایران نیز توسط غلامحسین صدیقی (تولد: 1284
ص:27
________________________________________
1- (1) همان.
2- (2) فرامرز رفیع پور، آناتومی جامعه، ص 350.
3- (3) بروس کوین، درآمدی بر جامعه شناسی، مترجم محسن ثلاثی، ص 80.
4- (4) . رونالد چیکولت، نظریه های سیاست مقایسه ای، مترجم وحید بزرگی و علی رضا طیب، ص 355.
5- (5) مهرداد هرمز، زمینه های جامعه شناسی سیاسی: جامعه پذیری سیاسی، ص 9.
هجری شمسی) در سال 1317 هجری شمسی بنیان نهاده شد. صدیقی که مدرک دکترای خود را در فلسفه و علوم اجتماعی از دانشگاه پاریس اخذ کرده بود، پس از بازگشت به ایران در دانشسرای عالی دانشگاه تهران به تدریس جامعه شناسی و تاریخ فلسفه پرداخت.
تلاش های اصلی صدیقی «اشاعه و کاربردی نمودن شناخت علمی پدیده های اجتماعی و بسترسازی و برپایی ساختارهای سازمانی مناسب برای توسعه علوم اجتماعی» بود.(1)
سوم: «تربیت اجتماعی»
مفهوم شناسی
الف) تربیت اجتماعی در لغت
تربیت اجتماعی که مرکب از دو واژه تربیت و اجتماع می باشد، در لغت به معنای رشد و نمو دادن ابعاد اجتماعی است و چون در مورد انسان به کار می رود، مراد شکوفا کردن استعدادهای مدنی و جمعی آدمیان است.(2)
ب) تربیت اجتماعی در اصطلاح
در اصطلاح «مقصود از تربیت اجتماعی، پرورش جنبه یا جنبه هایی از شخصیت آدمی است که مربوط به زندگی او در میان جامعه است تا از این طریق، به بهترین شکل، حقوق، وظایف و مسیولیت های خود را نسبت به دیگر هم نوعان، هم مسلکان و خود بشناسد وآگاهانه و با عشق برای عمل به آن وظایف و مسئولیت ها قیام کند.»(3)
پیشینه
در مورد تربیت اجتماعی، غالباً کتاب های تربیتی به صورت خلاصه و شاخه فرعی، به آن پرداخته اند:
اسلام و تربیت کودکان، احمد بهشتی، ویراست: سعید بهشتی، شرکت چاپ و نشر بین الملل، 1390.
ص:28
________________________________________
1- (1) انجمن جامعه شناسی ایران، یادی از غلامحسین صدیقی بنیانگذار جامعه شناسی ایران، بهار 1381، دوره چهارم، ش 1، ص 161-163.
2- (2) محمدعلی حاجی ده آبادی، درآمدی به نظام تربیتی اسلام، ص 115.
3- (3) همان.
نگاهی به اصول و راهبردهای تربیت کودک با تأملی برآیات و روایات، حسنعلی بختیار نصرآبادی، دانشگاه اصفهان، 1388 و... ولی به زبان عربی کتاب مستقلی نگارش یافته: التربیه الإجتماعیه فی الإسلام، عبدالرحمن نحلاوی، دمشق، دارالفکر، 1433 ق.