فرشته غم نگاهی به زندگانی کوتاه حضرت رقیه (علیها السلام)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

دیباچه
عاشورا، برهه ای از تاریخ است و کربلا، سرزمینی کوچک از گستره بی کران زمین. با این حال، این برگ زرّین تاریخ و نبض پر تپش زمین، حرکت و پویایی را ارمغان جهانیان ساخته و نقش آفرینانی را به جامعه انسانیت ارزانی داشته است که همگان در پرتو این مشعل های مقدس، شب های دیجور را به صبح رسانده و با اقتدا به آنان، از خطر رهزنان ایمان و هواپرستان دنیاگرا رهیده اند. یکی از این نقش آفرینان، رقیه، دختر سه ساله امام حسین علیه السلام است که هرچند عمری کوتاه داشت، در پرتو تربیت دینی چنان آموزه های نورانی از خود برجای نهاد که انقلابیون در مقابل او زانو می زنند.
به راستی، دستانِ کوچک، ولی پرتوان او قدرتی دارند که با هزاران ضربه شمشیر برابری می کند.
قطره های اشکش، سیلی بود که خواب و آرامش را از امویان ربود و پایه های ستم و بیداد را از ریشه کند.
ندای آرامش آفرین و پیام سترگ او در رواق تاریخ طنین انداز شد و بوی نا و کهنگی را از زمینیان برگرفت و عشق و ایثار و اخلاص و پرواز را ارزانی راهشان داشت.
سلام و درود خدا بر او که با ناله جانسوز خویش، پرچم کربلا را برافراشته داشت و سرانجام به بلندای ابدیت پرکشید و روح امید،
گرمی، لطافت و عشق را به همه آزادگان جهان هدیه کرد، اینک در سالی که رهبر فرزانه انقلاب، آن را سال عزت و افتخار حسینی نامیده و همگان را به الگوگیری از نقش آفرینان حادثه کربلا فرا خوانده اند، شایسته است حیات و شهادت این فرشته غم را دیگرباره و این بار شفاف تر ورق زنیم تا حسینیان اهل معرفت، جان شان را با نام و یاد و آموزه هایش، عطرآگین سازند.
به همین دلیل، پژوهشگر ارجمند، جناب حجه الاسلام ابوالفضل هادی منش کوشیده اند مجموعه حاضر را فرا راه ما قرار دهند و حقیقتی فراتر از زمین و زمان را به تصویر کشند. با سپاس از ایشان، امید است این کار مورد استفاده برنامه سازان و بهره برداران ارجمند قرار گیرد.
«انّه ولی التوفیق»
«اداره کل پژوهش مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

پیش گفتار
قلم سرگردان میان بُهت و اندوه، بر صفحه کاغذ طلسم شده بود. پس از ساعتی خیره ماندن، کوشید تا مشقی دیگر از صفحه های تاریخ بنگارد؛ از صفحه ای که چند سطر بیشتر نداشت. چقدر انجام این تکلیف برای این انگشتانِ لرزان، سخت و دشوار بود.
قلم بر بستر سفیدِ کاغذ می لغزید و گاهی در دل آن نمی از اشک، فرو می ریخت. آن گاه بر بستر کاغذ می آرمید و بار دیگر به تکاپوی خود ادامه می داد، ولی این بار با طراوتی از اشک می نگاشت و با بغضی سنگین دست نگه می داشت.
سخت تر از این تکلیف، انجام نداده بود. خاکستر خیمه ها و شعله هایی را که از تازیانه زبانه می کشید، به یاد می آورد و مویه های فرشته کوچک غم در دلش زنده می شد. اما باید می نگاشت تا کودک دل آرام بخوابد و فردا مشق شبش را پیش روی او گذارد و به پذیرفته بودنش سر بلند دارد.
این مشق، نخست از زلال غربت فرشته غم دیده تر کرده است و در نگاه دوم به جمع نگارگران مدحت سرای او رفته و در نگاه سوم به نقد دیگر نگارینه ها نشسته است: «تا چه قبول افتد و چه در نظر آید».
هر انسانی در سیر تکامل و زندگی خود به راهنمایی و دستگیری
ص:3
نیازمند است. پیشوایان معصوم علیهم السلام ، که هم چون مشعل فروزان بر کوره راه زندگی بشر می تابند، بهترین آموزگاران انسانند. آنان عمر سراسر خیر و برکت خویش را به هدایت بشر اختصاص داده و در این راه حتی جانشان را نیز فدا کرده اند. پس در گذشتن از این راه پر فراز و نشیب باید از آنان پیروی کرد و دست توسل به دامان با کرامت آنان دراز کرد که:
طی این مرحله بی همرهی خضر مکن***ظلمات است، بترس از خطر گمراهی
به یقین، آن بزرگواران به دل هایی که گنج ولایت در خود دارند، بیشتر عنایت می ورزند. از رهگذر همین ولایت و محبت است که انسان به معارف غنی و ناب اسلام راه می یابد و روح و جان تشنه اش از زلال معرفت آن سیراب می شود؛ زیرا بدون گذر از شاه راهِ روشن عشقِ به ائمه هدی علیهم السلام رسیدن به سعادت دنیا و آخرت محال می نماید. آنان که شالوده فکری و اعتقادی شان در پای بندی و محبت به این خاندان بنا نهاده شده است، در دنیا کام یاب و در آخرت، سربلند و روسفیدند.
باری هر که چیزی دارد، از برکت همین عشق و ارادت گران بهاست. البته این گونه نیست که این محبت و علاقه تنها در بعضی کارهای معنوی و حاجت های آخرتی به کار آید، بلکه در همین دنیا و امور روزانه نیز گره گشا است. در پایان، در برابر مقام بلند این بزرگ هادیان بشر، زانوی ادب بر زمین زده و دست توسل به سویشان دراز کرده، می گوییم:
از رهگذر خاک سر کوی شما بود***هر نافه که در دست نسیم چمن افتاد
ص:4

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

بخش اوّل: نگاهی به زندگانی حضرت رقیه علیها السلام


فصل اوّل: از زلال غربت

هوا گرم بود و سکوت، خیره خیره، پرده سیاه شب را تماشا می کرد. شهر در سیّال سیاه «تاریکی» فرو رفته بود. پنجره خانه ای در شهر، گرم انتظار و محو گفت وگوی شب با ستارگان بود. نسیم، بر دیواره های آفتاب خورده خانه می وزید. قلب شهر از تنها پنجره باز و روشن خود می تپید و همه به انتظار نشسته بودند که ناگاه صدای گریه نوزادی خجسته، احساس شب را به بازی گرفت. اشک شوق بر گونه ها چکید و لب ها، یک صدا، ترانه لبخند سرودند. مادر تاریخ، کتاب کهن خویش را گشود و بر صفحه ای مبهم از آن، قلم را به تکاپو واداشت.
غنچه ای دیگر، به باغ حسین علیه السلام روییده بود و همه بر گلبرگ رخش، غنچه های عاطفه، نثار می کردند. رقیه علیها السلام در آن شب شکفت، ولی آن صفحه مبهمِ تاریخ، در تاخت و تاز روزها از دفترِ گذار زمان جدا گشت و از حافظه آن ناپدید گردید. در کتابچه کوچک زندگانی رقیه علیها السلام ، لحظه روییدنش بدون هیچ سطری، سفید ماند و نام هیچ روزی به عنوان زادروزش ثبت نشد.
درباره سنّ شریف حضرت رقیه علیها السلام نیز در میان تاریخ نگاران اختلاف نظر وجود دارد. مشهور این است که ایشان، سه یا چهار بهار بیشتر به خود ندیده و در روزهای آغازین صفر سال 61 ه . ق پرپر شده است.
ص:7
براساس نوشته های بعضی کتاب های تاریخی، نام مادر حضرت رقیه علیها السلام ، امّ اسحاق است که پیش تر همسر امام حسن مجتبی علیه السلام بوده و پس از شهادت ایشان، به وصیت امام حسن علیه السلام به عقد امام حسین علیه السلام درآمده است.(1) ایشان از بانوان بزرگ و با فضیلت اسلام به شمار می آید، بنا برگفته شیخ مفید در کتاب الارشاد، کنیه ایشان بنت طلحه است.(2)
نام مادر حضرت رقیه علیها السلام ، در بعضی کتاب ها ام جعفر قضاعیّه آمده است، ولی دلیل محکمی در این باره در دست نیست. هم چنین نویسنده معالی السبطین، مادر حضرت رقیه علیها السلام را شاه زنان؛ دختر یزدگرد سوم، پادشاه ایرانی معرفی می کند که در حمله مسلمانان به ایران اسیر شده بود. وی به ازدواج امام حسین علیه السلام درآمد و مادر گرامی حضرت سجاد علیه السلام نیز به شمار می آید.(3)
این مطلب از نظر تاریخ نویسانِ معاصر پذیرفتنی نیست؛ زیرا ایشان هنگام تولد امام سجاد علیه السلام از دنیا رفت و تاریخ درگذشت او را 23 سال پیش از واقعه کربلا؛ یعنی در سال 37 ه . ق دانسته اند. امکان ندارد او مادر کودکی باشد که در فاصله سه یا چهار سال پیش از حادثه کربلا به دنیا آمده است. این مسئله تنها در یک صورت قابل حل است که بگوییم شاه زنان کسی غیر از شهربانو _ مادر امام سجاد علیه السلام _ است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

دیگر فرزندان امام حسین علیه السلام

در مورد تعداد فرزندان دختر امام حسین علیه السلام در میان تاریخ نویسان، اختلاف نظر وجود دارد. بیشتر آنان، دو دختر به نام های سکینه و فاطمه برای حضرت ذکر کرده اند و برخی دیگر تعداد دختران حضرت را تا
ص:8

---

1- 1. کشف الغمه، عیسی اربلی، ج 2، ص 216؛ اعلام الوری، ج 1، ص 255.
2- 2. ترجمه الارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 137؛ اعلام الوری، ج 1، ص 255.
3- 3. معالی السبطین، محمدمهدی حائری، ج 2، ص 214.
هشت نفر نیز شمرده اند. در این جا برخی از دیدگاه ها را بیان می کنیم:
1. علامه ابن شهر آشوب و محمد بن جریر طبری که از تاریخ نویسان بزرگ اسلام هستند، از سه دختر به نام های سکینه، فاطمه و زینب نام برده اند.(1)
2. میرزا حبیب اللّه کاشانی، شمار پسران حضرت را سیزده تن به نام های علی اکبر، علی اوسط، علی اصغر، محمد، جعفر، قاسم، عبداللّه، محسن، ابراهیم، حمزه، عمر، زید و عمران دانسته است و تعداد دختران حضرت را هشت نفر می داند به نام های: فاطمه کبری، فاطمه صغری، زبیده، زینب، سکینه، ام کلثوم، صفیه و دختری که در شام از دنیا می رود و نامی از او به میان نمی آورد. ولی بر این باور است که این چندگانگی در اسم آن ها بوده است و بیشتر آنان در مسمّی یک نفرند؛ زیرا امام حسین علیه السلام ، در تاریخ به کمی فرزند معروف بوده اند. پس ممکن است بعضی از اولاد ایشان دو اسم داشته باشند یا حتی نام نوه های ایشان نیز در ردیف فرزندانشان قرار گرفته باشد و یا به دلیل سرپرستی بعضی یتیمان بنی هاشم مانند فرزندان امام مجتبی علیه السلام ، آنان به اشتباه، فرزند ایشان دانسته شده باشند.(2)
3. علی بن عیسی اربلی، نویسنده کتاب معروف کشف الغمّه به نقل از کمال الدین می نویسد: امام حسین علیه السلام شش پسر و چهار دختر داشت. با این حال، او هنگام برشمردن دختران حضرت، نام سه نفر _ زینب، سکینه و فاطمه _ را می برد و از نفر چهارم سخنی به میان نمی آورد که احتمال دارد(3) چهارمین آن ها، حضرت رقیه علیها السلام باشد.
ص:9

---

1- 1. مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 77، برگرفته از: سرگذشت جان سوز حضرت رقیه علیها السلام ، ص 8.
2- 2. تذکره الشهداء، ص 193، برگرفته از: ستاره درخشان شام، ص 195 .
3- 3. کشف الغمه، ج 2، ص 214.
4. علامه حایری در کتاب معالی السبطین می نویسد: برخی مانند محمد بن طلحه شافعی و دیگران (از عالمان اهل تسنن و شیعه) می نویسند امام حسین علیه السلام ده فرزند دارد که عبارت بوده اند از شش پسر و چهار دختر. سپس می افزاید: دختران او عبارت اند از سکینه، فاطمه صغری، فاطمه کبری و رقیه علیها السلام . آن گاه در مورد رقیه علیها السلام می نویسد: رقیه علیها السلام پنج یا هفت سال داشت و در شام درگذشت که مادرش، شاه زنان دختر یزدگرد است.(1)

دیدگاه های تاریخی در مورد حضرت رقیه علیها السلام را به همین اندک بسنده می کنیم و تحقیق بیشتر در این زمینه را در فصل پژوهشی در کتاب های معتبر شیعه بررسی خواهیم کرد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

نام گذاری رقیه علیها السلام

رقیه از ارتقا به معنی بالا رفتن و ترقی گرفته شده است. احتمالاً این اسم، لقب حضرت و نام اصلی ایشان فاطمه بوده است. هم چنان که در بعضی کتاب ها، نام رقیه در شمار دختران امام حسین علیه السلام کمتر به چشم می خورد و به اذعان برخی کتاب های دیگر، احتمال این که ایشان، همان فاطمه بنت الحسین باشد، وجود دارد.(2) در واقع، همان گونه که پیش تر گفتیم بعضی از فرزندان امام حسین علیه السلام دو اسم داشته اند و امکان تشابه اسمی در فرزندان ایشان وجود دارد. گذشته از این، در تاریخ نیز دلایلی بر اثبات این مدعی وجود دارد. چنان چه در کتاب ریاض القدس آمده است: «در میان کودکان امام حسین علیه السلام دختر کوچکی به نام فاطمه بود. چون امام حسین علیه السلام مادر بزرگوارشان را بسیار دوست می داشت، هر
ص:10
________________________________________
1- 1. معالی السبطین، ج 2، ص 214.
2- 2. قصه کربلا، علی نظری منفرد، پاورقی ص 518.
فرزند دختری که خدا به او می داد، نامش را فاطمه می گذاشت. هم چنان که هر چه پسر داشت، به احترام پدرش امام علی علیه السلام ، وی را علی می نامید».(1)
گفتنی است سیره دیگر امامان نیز در نام گذاری فرزندانشان چنین بوده است.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

نام رقیه در تاریخ

این نام ویژه تاریخ اسلام نیست، بلکه پیش از ظهور پیامبر گرامی اسلام نیز این نام در جزیره العرب رواج داشته است. به عنوان نمونه، نام یکی از دختران هاشم _ نیای دوم پیامبر _ رقیه بود که عمه حضرت عبداللّه علیه السلام ، پدر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به شمار می آید.(2)
نخستین فردی که در اسلام به این اسم، نام گذاری گردید، دختر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و حضرت خدیجه علیها السلام بود. پس از این نام گذاری، نام رقیه به عنوان یکی از نام های خوب و زینت بخش اسلامی درآمد. امیرالمؤمنین علی علیه السلام نیز یکی از دخترانش را به همین اسم نامید که این دختر بعدها به ازدواج حضرت مسلم بن عقیل علیه السلام درآمد. این روند ادامه یافت تا آن جا که برخی دختران امامان دیگر مانند امام حسن مجتبی علیه السلام ،(3) امام حسین علیه السلام و دو تن از دختران امام کاظم علیه السلام نیز رقیه نامیده شدند. گفتنی است برای جلوگیری از اشتباه، آن دو را رقیه و رقیه صغری می نامیدند.(4)
خاستگاه تربیتی
حضرت رقیه علیها السلام در خانواده ای پرورش یافت که پدر، مادر و فرزندان،
ص:11
________________________________________
1- 1. رمز المصیبه، ج 3، برگرفته از: رقیه؛ چاووش کربلا، ص 20.
2- 2. بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج 15، ص 39.
3- 3. ترجمه ارشاد مفید، ج 2، ص 16.
4- 4. همان، ص 236.
همگی به عالی ترین فضلیت های اخلاقی و پارسایی آراسته بودند. افزون بر آن، فضای دل انگیز شهر پیامبر صلی الله علیه و آله که شمیم روح افزای رسول خدا صلی الله علیه و آله ، علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام هنوز در آن جاری بود و مشام جان را می نواخت، در پرورش او نقش داشت. او در خانواده ای رشد یافت که همگی از زلال معرفت امام حسین علیه السلام نوشیده بودند؛ خانواده ای که از بزرگ ترین اسطوره های علم و ادب و معرفت و ایثار مانند زینب کبری علیها السلام ، اباالفضل العباس علیه السلام ، علی بن الحسین علیه السلام ، علی اکبر علیه السلام و... فراهم آمده بود.
حضرت رقیه علیها السلام در عمر کوتاهش در دامان این بزرگواران، به ویژه پدر گرامی اش، امام حسین علیه السلام پرورش یافت و با وجود همان سن کم، به عنوان یکی از زیباترین اسطوره های ایثار و مقاومت در تاریخ معرفی گردید.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

فصل دوم: سفر به وادی مصیبت ها
همراه با کاروان
با آغاز قیام امام حسین علیه السلام ، حضرت رقیه به همراه پدر و دیگر بستگانش، در شبِ یک شنبه 28 رجب سال 60 ه . ق، از مدینه به سوی مکه مکرمه روانه می شود. این دوره زمانی، نقطه آغاز نخستین و آخرین و بزرگ ترین رویداد در زندگی حضرت رقیه علیها السلام به شمار می آید. کاروان، شبانه راه مدینه را در پیش گرفت و در سحرگاه شب جمعه، سوم شعبان به مکه رسید و سپس رهسپار کربلا شد.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

با رقیه علیها السلام در عصر عاشورا
روز عاشورا، پس از کشته شدن یاران امام حسین علیه السلام و تنها ماندن آن بزرگوار، حضرت سکینه علیها السلام به دلیل ترس از کشته شدن پدر، به خواهر سه ساله اش (که به احتمال زیاد همان حضرت رقیه علیها السلام است) رو می کند و می گوید: بیا دامن پدر را بگیریم و نگذاریم به میدان برود و کشته شود. دراین لحظه، امام علیه السلام متوجه سخن آنان می شود و بسیار اشک می ریزد. آن گاه رقیه علیها السلام به پدر می گوید: پدر جان! مانع رفتن تو به میدانِ نبرد نمی شوم، ولی کمی صبر کن تا تو را ببنیم. امام حسین علیه السلام ، حضرت رقیه را در آغوش گرفت و او را مورد نوازش قرار داد. رقیه علیها السلام با دیدن نوازش پدر، غریبانه او را می نگرد و می گوید:
اَلْعَطَشْ!اَلْعَطَشْ! فَإنَّ الظَّمَأَ قَدْ اَحْرَقَنی.
ای پدر! تشنه ام! تشنه ام! تشنگی جگرم را آتش زده است.
ص:13
امام با ناراحتی و اندوه گفت: عزیزم! کنار خیمه بنشین تا برایت آب آورم. پس برخاست تا به میدان جنگ برود که باز هم رقیه علیها السلام جلو آمد. دامن پدررا گرفت و گفت:
یا اَبَهَ! اَیْنَ تَمْضی عَنّا.
پدر! چگونه ما را تنها می گذاری؟
حضرت بار دیگر برگشت، او را در آغوش کشید و آرام کرد. سپس با دلی پراندوه از آنان جدا شد و روانه میدان گشت.(1)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

دیدار واپسین

آخرین دیدار امام حسین علیه السلام با خانواده اش از دلخراش ترین رویدادهای تاریخ کربلا به شمار می رود، ولی غم انگیزترین صحنه این خداحافظی، وداع حضرت با دختر سه ساله اش است.
هلال بن نافع یکی از سربازان دشمن و از شاهدان عینی ماجرا می گوید: «من پیشاپیش صف جنگ جویان لشکر عمر سعد ایستاده بودم. دیدم امام حسین برای وداع به طرف خیمه های خود رفت. پس از آخرین دیدار با خانواده اش، به سمت میدان جنگ بازگشت. در این هنگام ناگاه چشمم به دخترکی افتاد که از خیمه ها بیرون آمده بود و با گام هایی لرزان به سوی حسین می دوید. دخترک خود را به او رسانید و دامن او را گرفت و گفت:
یا اَبَهَ! اُنْظُرْ اِلَی فَإِنّی عَطْشَانٌ.
پدر جان! مرا ببین که چقدر تشنه ام!
شنیدن این جمله از دخترکی خسته و تشنه و ناامید به قدری جگرسوز بود که گویی نمک بردل زخم دیده حسین پاشیدند. بی اختیار
ص:14
________________________________________
1- 1. حضرت رقیه علیها السلام ، قاسم میرخلف زاده، ص 550، برگرفته از: وقایع عاشورا، ص 455.
اشک از چشمانش سرازیر شد و او با چشمانی اشکبار، دختر کوچکش را در آغوش گرفت و گفت:
اَللّه ُ یَسْقیکِ فَإِنَّهُ وَکیلی.
دخترم! خدا تو را سیراب می کند که من بر او توکل کرده ام.
من از همرزمانم پرسیدم این دخترک چه نسبتی با حسین داشت؟ گفتند: او رقیه، دختر سه ساله حسین است».(1)

ص:15
________________________________________
1- 1. سرگذشت جان سوز حضرت رقیه علیها السلام ، محمدمحمدی اشتهاردی، ص 22.