ارزشها و ضد ارزشها در قرآن

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

توضيح مستضعف كسى است كه به ضعف و ناتوانى كشيده شده ، و مستكبر كسى است كه جوياى كبر و برترى بر ديگران باشد.
فلما جاءهم نذير مازادهم الا نفورا، استكبارا فى الارض ومكر السيى ولا يحيق المكر السيى الا باءهله (١٢٢٣) ((آنگاه كه ترساننده اى از عذاب خدا (يعنى پيامبر بزرگوار) براى آنها آمد. (به جاى پذيرفتن گفتار او) بيشتر از حق دور شدند، زيرا در زمين استكبار نمودند، حيله و بدانديشى جز بصاحبانش فرود نمى آيد)).
نوع سوم : خود بزرگ بينى و اعجاب به نفس است . (حتى بدون ايذا و آزار و بدون تجاوز به حقوق ديگران)).
اين حالت در انسان مذموم است ، اگر چه تواءم با تجاوز به حقوق ديگران و يا تحقير و اهانت آنان نباشد زيرا اولا: اين حالت در انسان ناشى از عدم توجه به رابطه بين خالق و مخلوق است .
با تحليل اين رابطه انسان در مى يابد كه مخلوق هيچ از خود ندارد و هر چه خير و نيكوئى و عظمت در او باشد مستند به خدا است .
پيامبر اكرم چنانچه از عائشه همسر آن حضرت نقل شده در دل شبى كه نيمه شعبان بود چنان خويشتن را به حالت سجده بر زمين افكنده بود كه عائشه پنداشت جامه اى بر زمين افتاده ، مى گويد:((الهى سجد لك سوادى : پروردگارا سياهى من به تو سجده كرده)).
آن حضرت با آنكه اشرف و اكمل مخلوقات است در برابر خدا، خود را سياهى و سايه مى نامد و خويشتن را مانند سايه كه در برابر خداى هيچ است مى شمارد (١٢٢٤) .
و ثانيا: ظواهر را نبايد مقياس برترى دانست ، شايد ديگرى پيش خدا امتيازى دارد كه از آن بى اطلاعيم .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

گويند، به موسى عليه السلام وحى شد كه : يك فرد بدتر از خود را پيش ما آر. موسى به سگ منفورى برخورد، با خويشتن خيال كرد، كه اين بدتر از من است بعد پشيمان شده ، و با خود گفت شايد آن از من بهتر باشد، آنگاه به درگاه الهى عرض كرد: پروردگار بدتر از خود نيافتم . خطاب رسيد كه : اگر آن سگ را به عنوان بدتر از خود معرفى مى كردى ترا از پيامبرى ساقط مى كرديم .
و ثالثا: كسى داراى سعادت و بزرگى و برترى است كه خوبى ها و زشتى ها و خطاهاى او جمع بندى شده باشد و آن در پايان عمر و خاتمه زندگيست ، كسى چه مى داند كه فردا چه خطائى از او سر مى زند يا آن كس كه خطا كار است شايد فردا از خطاى خود توبه نموده و عبد صالح و بنده نيكوكارى شود.
آيات ذيل راجع به اين معنى است :
ولا تصعر خدك للناس ولا تمش فى الارض مرحا ان الله لا يحب كل مختال فخور و اقصد فى مشيك و اغضض من صوتك ان اءنكر الاصوات لصوت الحمير (١٢٢٥) ((رويت را از مردم به تكبر بر مگردان و در زمين به شادمانى (به خودبينى و تكبر) راه مرو، خدا هيچ متكبر فخر فروش را دوست ندارد، از راه رفتن (تند) بكاه (ميانه رو باش ) و صداى خود را، آهسته كن ، بدرستى كه زشت ترين صداها صداى خرانست)).
ان الله لا يحب من كان مختالا فخورا (١٢٢٦) ((خدا آن كس را كه متكبر و فخرفروش باشد دوست ندارد)).
ارجاف يا شايعه پراكنى ارجاف يا شايعه پراكنى براى فتنه انگيزى و ايجاد اضطراب در مردم .
لئن لم ينته المنافقون والذين فى قلوبهم مرض والمرجفون فى المدينة لنغرينك بهم ثم لايجاورونك فيها الا قليلا ملعونين اينما ثقفوا اخذوا او قتلوا تقتيلا سنة الله التى فى الذين خلوا من قبل ولن تجد لسنة الله تبديلا (١٢٢٧) ((اگر منافقان و آنان كه مرض در دل دارند. و آنان كه (با شايعه پراكنى هاى دروغ ) در (اهل ) مدينه توليد اضطراب مى كنند خوددارى نكنند، تو را بر آنان مسلط سازيم ، سپس ديگر با تو جز كمى سكونت ننمايند.
آنان از رحمت خدا به دور بوده ، و هرجا پيدا شوند گرفتار شده و به شدت كشته مى شوند، همين سنت جارى خدا در گذشتگانست ، و تو هرگز در سنت خدا تغيير و تبديل نخواهى يافت)).
ولا تقعدوا بكل صراط توعدون و تصدون عن سبيل الله من امن به وتبغونها عوجا و اذكروا اذ كنتم قليلا فكثركم وانظروا كيف كان عاقبة المفسدين (١٢٢٨) ((بر سر هر راهى ننشينيد كه مردم با ايمان را بترسانيد، و از راه خدا باز داريد، و راه را به آنان كج و منحرف معرفى كنيد)).
تفسير: اين آيه در مورد قوم شعيب پيامبر نازل شده است .
گفته شده كه منظور ترسانيدن به قتل و غارت است و گفته شده منظور ايجاد شبهه و نسبت دروغ به آن حضرت دادن و او را دروغگو معرفى نمودن مى باشد.
استهزاء و تمسخر لا يسخر قوم عسى ان تكونوا خيرا منهم ولا نساء عسى ان يكن خيرا منهن (١٢٢٩) ((گروهى گروه ديگر را تمسخر نكنند چه بسا آنها بهتر از آنان باشند، زنها نيز زنان ديگر را مسخره نكنند چه بسا آنان بهتر باشند)).
زين للذين كفروا الحياة الدنيا و يسخرون من الذين امنوا (١٢٣٠) ((براى كافران زندگى دنيوى زينت داده شده (به نظرشان بسيار دوست داشتنى مى آيد) تمسخر مى كنند آنان را كه ايمان آورده اند)).
اتكا و ميل به ستمگران ولا تركنوا الى الذين ظلموا فتمسكم النار (١٢٣١) ((به كسانى كه ستم نموده اند تكيه نكنيد زيرا كه در نتيجه آن آتش شما را در مى يابد)).
تفسير: در مجمع البيان ذيل اين آيه مى گويد: از ائمه عليهم السلام روايت شده است ، كه ركون ، مودت و نصيحت و طاعت كردن به ظالمان است .
استعانت و يارى طلبيدن از غير خدا در سوره حمد آيه ٤ خطاب به خدا مى گويد:
اياك نعبد و اياك نستعين (١٢٣٢) ((فقط ترا مى پرستيم و فقط از تو يارى مى جوئيم)).
تفسير: طبق قاعده ادبى تقديم مفعول بر فعل دلالت بر حصر مى كند، و به مقتضاى آن در آيه همانگونه كه ستايش و عبادت را به خدا منحصر كرده ، استعانت و طلب يارى را هم به خدا منحصر نموده است .
انحصار عبادت به خدا مقتضاى توحيد و همان توحيد عملى است ؛ اگر دقت كنيم انحصار استعانت به خدا نيز مقتضاى توحيد است . زيرا به مقتضاى توحيد، همه قدرت ها حدوثا و بقاء مستند به خدا است ، و اگر خدا نخواهد هيچ موجودى را ياراى حركت نخواهد بود.
اگر از كس ديگرى غير خدا، طلب يارى شود بدين معنى بايد باشد، كه اگر خدا خواست او يارى كند و اگر خدا نخواست ، نه او مى خواهد و نه مى تواند يارى كند، و اگر يارى كرد، خدا يارى كرده است ، زيرا او منشاء هيچ عمل مثبتى از خود نيست .
اسراف در((مفردات راغب))گويد: اسراف ، تجاوز از حد در هر كارى است كه انسان انجام دهد اگر چه غالبا در تجاوز از حد در مصرف مال استعمال مى شود.
تجاوز از حد گاهى ، به ملاحظه كميت و مقدار است ، و گاهى به ملاحظه كيفيت و چگونگى آن ، و بهمين جهت سفيان گفته است : (١٢٣٣) هر چه در غير طاعت خدا صرف شود اسراف است .
در((مجمع البيان))در تفسير سوره فرقان گويد:
در معنى اسراف اختلاف است .
گفته شده ، كه اسراف صرف مال در معصيت ، و اقتار كه مقابل آنست خوددارى از اداى حق خداست . آنگاه از معاذ روايت مى كند كه گويد از پيامبر صلى الله عليه و آله در اين مورد پرسيدم فرمود هر كس در غير حق ، چيزى بدهد اسراف كرده ، و هر كس از اداى حق امتناع كند اقتار كرده است .
اينك آيات اسراف :
ولا تسرفوا انه لايحب المسرقين (١٢٣٤) ((اسراف مكنيد كه خدا مسرفان را دوست نمى دارد)).
ان الله لايهدى من هو مسرف كذاب (١٢٣٥) ((خدا هر كسى را كه اسراف كننده و دروغ پيشه باشد هدايت نمى كند)).
و ان مردنا الى الله و ان المسرفين هم اصحاب النار (١٢٣٦) ((و محققا (بدانيد كه در قيامت ) بازگشت ما بسوى خداست و مسرفان همانا اهل آتشند)).
ولا تطيعوا امر المسرفين الذين يفسدون فى الارض ولا يصلحون (١٢٣٧) ((از امر اسراف كنندگان اطاعت نكنيد، آنان كه در زمين افساد مى كنند، و اصلاح نمى كنند)).
ان المبذرين كانوا اخوان الشياطين (١٢٣٨) ((تبذير كنندگان ، برادران شياطين هستند)).
توضيح : لغت تبذير به معنى تضييع مال مى باشد، ماده آن از بذر به معنى تخم است ، و تبذير در اصل به معنى تخم افشانى است كه بر حسب ظاهر تضييع دانه ها است .
كذلك زين للمسرفين ما كانوا يعملون (١٢٣٩) ((آنچنان اعمال (زشت ) مسرفان در نظرشان زينت داده شده ، و زيبا نمودار گرديده است)).
ربنا اغفرلنا ذنوبنا واسرافنا فى امرنا و ثبت اقدامنا (١٢٤٠) ((بار پروردگارا به كرم خود، از گناه و ستمى كه ما درباره خود كرده ايم درگذر و ما را ثابت قدم بدار)).
اسراف در خوردن و نوشيدن كلوا و اشربوا ولا تسرفوا (١٢٤١) ((بخوريد و بنوشيد، و اسراف نكنيد)).
معنى اسراف در خوردن و نوشيدن : منظور از اسراف در خوردن و نوشيدن ، زياده روى در مقدار آن است ؛ و اما در كيفيت و انتخاب بهترين خوراك ، چنانچه در حديث آمده اسراف نيست .
در مسائل ج ١٦ ص ٥٤٠ به سند صحيح از حضرت صادق عليه السلام روايت مى كند كه فرمود:
در طعام اسراف نيست .
كلوا من ثمره اذا اثمر واتوا حقه يوم حصاده ولا تسرفوا انه لا يحب المسرفين (١٢٤٢) ((بخوريد از ميوه آن (درختان )، و حقى را كه به آن تعلق گرفته ، در روز چيدن آن بدهيد، و اسراف نكنيد، خدا اسراف كنندگان را دوست نمى دارد)).
اسراف در انفاق والذين اذا انفقوا لم يسرفوا ولم يقتروا و كان بين ذلك قواما (١٢٤٣) ((آنانكه هرگاه انفاق مى كنند اسراف نمى كنند و (از حد لازم نيز) كمتر انفاق نمى كنند و انفاقشان حد وسط آندوست)).
وات ذاالقربى حقه و المسكين و ابن السبيل ولا تبذر تبذيرا ان المبذرين كانوا اخوان الشياطين و كان الشيطان لربه كفورا (١٢٤٤) ((حق((ذى القربى))و((مسكين))و((ابن سبيل))را بده ، و اسراف نكن ، همانا اسراف كنندگان برادران شياطين هستند، و شيطان به پروردگار خود بسيار كفران كننده (يا كفر ورزنده ) است)).
تفسير: ذى القربى ، يعنى خويشاوند، در برخى از روايات آمده است كه : مراد از آن خويشاوند پيامبر اكرم ، يعنى اهل بيت عصمت سلام الله عليهم اجمعين است .
مسكين ، به معنى فقير است ولى اگر فقير و مسكين هر دو با هم گفته شود مراد از مسكين به حالتى از فقرا خواهد بود.
ابن السبيل ، كسى است كه در سفر به نيازمندى دچار شده است ، و به دارائى خود در وطن دسترسى ندارد.
اصرار بر گناه اصرار بر گناه به معنى ملازمت و مواظبت بر آن است .
در معيار تحقق اصرار ميان فقهاء اختلاف است كه آيا اصرار تكرار معصيت است ، و يا در نخستين بار كه مرتكب معصيت مى شود اگر عزم و قصد تكرار و مداومت دارد تحقق مى يابد.
قرآن در وصف متقين مى فرمايد:
و الذين اذا فعلوا فاحشة اوظلموا انفسهم ذكروا الله فاستغفروا لذنوبهم و من يغفر الذنوب الا الله و لم يصروا على مافعلوا و هم يعملون (١٢٤٥) ((كسانى كه هرگاه مرتكب عمل بسيار زشت شده يا بر خويشتن ظلم كنند، خدا را ياد كنند و بر گناهان خود (از خدا) طلب آمرزش كنند جز خدا چه كسى گناه را مى آمرزد و بر آنچه كرده اند اصرار نكنند در حالى كه مى دانند)).
اصرار (بر صغيره ) از گناهان كبيره است بطورى كه در حديث آمده است پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود:
لا صغيرة مع الاصرار ولا كبيرة مع الاستغفار (١٢٤٦) ((با اصرار هيچ گناهى صغيره ، و با استغفار هيچ گناهى كبيره نيست)).
۲۱