اخلاق از ديدگاه قرآن پيامبر و عترت

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

هيچ عيشى لذتبخش تر از حسن خلق نيست

قال الحسن المجتبى عليه السلام : لا عيش الذ من حسن الخلق . (39) امام حسن مجتبى عليه السلام فرمود: هيچ عيش و سرورى مانند اخلاق حسنه و خوش خلقى نيست . در اوصاف مؤ منان اين اخلاق را پيامبر عليه السلام ياد آور شده است : المؤ منين هينون لينون . (40) مومنان سهل گير و ملايم و نرمخو هستند. سختگيرى و خشونت در اخلاق اهل ايمان وجود ندارد. پيامبر اكرم عليه السلام مرشد و مهدى مؤ منان ، مى فرمايد: انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق . همانا بر انگيخته و مبعوث به رسالت شدم تا مكارم اخلاق را به كمال نهائى خود برسانم . در جاى ديگر پيامبر اكرم عليه السلام به روايت از چهارمين وصى آن بزرگوار، حضرت سجاد عليه السلام كه فرمود: قال رسول الله عليه السلام : بعثت بمكارم الاخلاق و محاسنها. (41) براى مكارم و محاسن اخلاقى از سوى خداوند مبعوث شده ام .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ترحم بر ايتام و تواضع از اوصاف بهشتيان است
قال جعفر بن محمد الصادق عليه السلام : من اراد ان يدخله الله عزوجل فى رحمته و يسكنه جنته فليحسن خلقه و اليعطى النصفه من نفسه و اليراحم اليتيم و اليعين الضعيف و اليتواضع لله الذى خلقه . هر كس ميل دارد كه خداوند او را مشمول رحمتهاى واسعه خود قرار دهد، و به نعمتهاى بهشتش متنعم گرداند و مسكن دهد، بايد اخلاق خود را نيكو نمايد و نسبت به خلق خدا با انصاف رفتار كند، و به ايتام ترحم نمايد و به كمك اشخاص مستضعف و ناتوان برخيزد و به پيشگاه خداوندى كه او را آفريده متواضع باشد.
خداوند انسان بشاش و گشاده رو را دوست ميدارد
قال ابى جعفر عليه السلام : البشر الحسن و طلاقه الوجه مكتسب للمحبة و قربة من الله (42) امام باقر عليه السلام فرمود: بشاشت و گشاده روئى در برخورد اجتماعى مايه جلب محبت مردم و قرب به خداوند است ، بدترين اخلاق ، اخلاقى است كه مردم از ترسش او را گرامى بدارند. پيامبر خدا عليه السلام فرمود: شر الناس يوم القيامه الذين يكرمون اتقاء شرهم (43) بدترين مردم در قيامت كسانى هستند كه به علت مصونيت و محفوظ ماندن از شرشان مورد احترام قرار گيرند. در اين مورد حضرت رسول عليه السلام مى فرمايد: ويل لمن تزكيه الناس محافه شره . ويل و نفرين بر كسى كه مردم او را از ترس شرش تعريف و تمجيد نمايند.
به چند حديث در محور حسن خلق توجه فرمائيد:
جزاى حسن خلق ، بهشت و سوء خلق ، جهنم است
قال رسول الله عليه السلام : عليكم بحسن الخلق فان حسن الخلق فى الجنه لا محاله و اياكم و سوء الخلق فان سوء الخلق فى النار لامحاله . . پيامبر اكرم عليه السلام فرمود: بر شما باد به حسن خلق ،چرا كه سرانجام آن ، خواه ناخواه بهشت است واز بد خلقى ، بپرهيزيد، كه بد خلق ، خواه نا خواه در آتش است . و يا از على عليه السلام مى خوانيم : كفى بالقناعه ملكا و بحسن الخلق نعيما. (44) دوام فرمان ، فرمائى در ملك و مملكت قناعت ، و سرمايه فناناپذير حسن اخلاق است قناعت در مقابل اسراف و زياده روى خود از اوصاف اخلاقى يك مؤ من است . در معرفى پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه بهترين مؤ منان ، خوش خلق ترين آنان است ، مى فرمايد:
افضل الناس ايمانا احسنهم خلقا. گرامى ترين مردم از نظر ايمان شايسته ترين آنان از نظر اخلاق است .
و يا حضرت امير توسعه روزى را منوط به اخلاق شايسته دانسته است و مى فرمايد: فى سعة الاخلاق كنوز الارزاق .
در خوشخوئى و خوش اخلاقى گنجينه هاى رزق و روزى نهفته است .
اخلاق شايسته معيار ارزشها است
على عليه السلام فرمود: رب عزيزاذله خلقه و ذليل اعزه خلقه (45)
چه بسا عزيزى كه زشتى خلقش وى را خوار و زبون ساخت و چه بسا فرومايه و پستى كه نكوئى خلقش او را شرافت و عزت بخشيد.
معيار ارزشها را با اخلاق شايسته و بر جسته مى سنجند.
صاحبان خلق نيكو، اجز قائم الليل و صائم النهار دارند
قال رسول الله صلى الله عليه و آله : ان صاحب قائم الخلق الحسن له مثل اجر الصائم القائم (46)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود: همانا براى صاحب اخلاق حميده اجر شب زنده داران به عبادت و تهجد، و ثواب روزه داران مى باشد.
اگر روزه داران و شب زنده داران در ميان بندگان خدا در روى زمين همچون گل زيبا و خوشبوئى هستند كه جز خير و رحمت و فيض و بركت و رائحه خوش و عطر مطبوع از ايشان به مشام نمى رسد، و آزار و اذيتى براى احدى ندارند، و تمامى دقائق زندگيشان با رضايت و خشنودى پروردگار مى گذرد، صاحبان خلق نيكو و راهيان راه انبياء و اولياء در ميان جامعه چنين اند، ايشان نيز با خلق شايسته خويش هم رضايت خالق متعال و هم رضايت و خشنودى بندگان خدا را براى خويش تضمين كرده اند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مكارم اخلاق مبعوث شدم
امام رضا عليه السلام : از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله : نقل مى نمايد كه حضرت فرمود: عليكم بمكارم الاخلاق فان الله عزوجل بعثنى بها (47) بر شما باد به مكارم اخلاق كه همانا خداوند عزوجل مرا به آن مبعوث فرموده است .
بعد از فرائض ، هيچ اعمالى برجسته تر از اخلاق حسنه نيست
امام صادق عليه السلام فرمود:
ما يقدم المؤ من على الله عزوجل بعمل بعد الفرائض احب الى الله تعالى من ان يسع الناس بخلقه .(48) بعد از فرائض دينى هيچ يك از اعمال مؤ من در پيشگاه الهى محبوبتر از آن نيست كه با مردم به گشاده رويى و حسن خلق برخورد نمايد.
حد نهايى حسن حلق در انسان چيست ؟
راوى گفت به حضرت صادق آل محمد عليه السلام عرض كردم : ما حد حسن الخلق ؟ قال تلين جانبك و تطيب كلامك و تلقى اخاك ببشر حسن . (49) حد حسن خلق چيست ؟ حضرت صادق عليه السلام فرمودند: با مردم به نرمى و گرمى برخورد كنى ، پاك و منزه و با كمال ادب سخن بگوئى ، و در مواجهه با برادرانت متبسم و گشاده رو باشى . تمامى صفات انبياء و اولياء در اين سه صفت ، اخلاقى نهائى حضرت امام جعفر صادق عليه السلام وجود دارد، هر كس اين سه نحوه برخورد اخلاقى را دارا باشد مثل آن است كه به اخلاق همه انبياء و اولياء متخلق شده است .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

اغماض اشتباهات مردم بهترين صفات اخلاقى است

يكى از راههاى ديگر علاج بيماريهاى اخلاقى فرو بردن غيظ و خاموش كردن شعله هاى غضب است . قرآن مجيد گوياى اين واقعيت است : والكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين . كسانى كه قوى النفس و حاكم بر غرائز خويش هستند موقعى كه خشمگين شوند خويشتندارند و بر خود مسلطاند و آتش غضب را در ضمير خود فرو مى نشانند و اين خود يكى از سجاياى مهم اخلاقى است . بعضى از افراد از اين حد بالاترند، غضب را اظهار نمى كنند و شعله خشم را در باطن خود فرو مى نشانند بعلاوه از لغزش كسى كه موجب خشمشان گرديده است عفو و اغماض مى نمايند. البته اين گروه مقام عالى ترين دارند.
بعضى از افراد آنقدر در كرامت نفس بلند مرتبه و رفيعند كه از شعله ور شدن غضب جلوگيرى مى كنند از كسى كه بد كرده و موجب خشمشان گرديده مى گذرند و مورد عفو قرار مى دهند، تنها بدى را تلافى نمى كنند، بلكه شخص بد عمل را مورد عنايت و احساس قرار مى دهند، و اين قبيل بزرگوارى و كرامت نفس گاهى در افراد عادى مشهود مى گردد بطورى كه موجب شگفتى كسانى مى شود كه داراى بزرگوارى و علو درجات اخلاقى هستند. (50) در اخلاق و محور آن مباحثى را از معصومين عليه السلام توجه نمايند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

اخلاق نيكو موجب طول عمر و آبادانى بلاد است

قال الصادق عليه السلام : البر و حسن الخلق كعمران الديار و يزيدان فى الاعمار، فقيل له ما حد حسن الخلق ، قال تلين جانبك و تطيب كلامك ، و تلقى اخاك ببشر حسن امام صادق عليه السلام فرمود: نيكوكارى و حسن خلق شهر را آباد و بر عمرها مى افزايد. پرسيدند يابن رسول الله حدود نهائى حسن خلق چيست ؟ فرمود: اينكه رفتار نرم و ملايم با مجاور و همسايه ات داشته باشى ، و كلام و سخنانت را شايسته و پاك از هر سرزنش و طنز و ملامت و دروغ و غيبت و... نمائى و با برادرت با وجه بشاش و خندان و متبسم ملاقات كنى . با اين توضيح حضرت امام ، اخلاق و كل اخلاق را تبيين فرمود. قيل لاميرالمؤ منين عليه السلام : من ادوم الناس غما؟ قال اسوء هم خلقا. از اميرالمؤ منين عليه السلام سئوال كردند چه كسى از همه مردم بيشتر به غم و اندوه مبتلا است ؟ فرمود: آنكه اخلاقش از همه مردم بدتر است . واكنش اخلاق رذيله موجب غم و ابتلاى به اندوه فراوان است

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

خضوع به پيشگاه خداوند موجب حسن برخورد با مردم است
قال جعفر بن محمد الصادق عليه السلام : من كان خاضعا فى السر كان حسن المعاشره فى العلانيه حضرت صادق عليه السلام فرمود: آنكس كه قلبش را بخدا سپرده و در برابر او خضوع و خشوع داشته باشد از آداب معاشرت و برخورد در زندگى با مردم نيز موفق و سعادتمند است . اخلاق اسلامى عبادت است ، لذا هر اخلاقى بايد براى خدا انجام گيرد از معصوم عليه السلام است كه فرمود: فعاشر الخلق لله و لاتعاشر هم لنفسك من الدنيا. با مردم براى خدا معاشرت كنيد ، كه به خاطر بهره بردارى از دنيا معاشرت ننمائيد . بطور كلى هر كارى براى خدا و در راه تقرب به خداوند باشد پاداش نيكو داشته و جزء اخلاق حسنه است ، و اگر هر صفت حتى پسنديده براى ارضاء نفس خويش و براى غير خدا بوده باشد واكنش سوء دارد. بنابراين اخلاق نيكو اجتماعى ما براى خدا باشد از اجر و پاداش شايسته برخوردار است .
اخلاق فردى خودشناسى و خودسازى است
اساس اخلاق از خودشناسى و خودسازى شروع مى گردد. يعنى اگر در اخلاق فردى ، خودسازى نكنيم بنيان اخلاق فردى را از شناخت نفس خود آغاز ننمائيم هر گونه بحث و مذاكره و تدريس و تدرس و تعليم و تعلم و آموزش و پرورش مفيد فايده نيست و ارزش آنچنانى ندارد. پس شايسته است در اخلاق فردى ابتدا از فرديت و شخصيت شخص خود و شناخت خود و تزكيه و تقدس خود صحبت كنيم و محكى به خود بزنيم كه اگر از ناخالصيها رهايى يافتيم و در حقيقت خود را شناختيم پس آنگاه به اشياء خارج از كشور تن خود مى توانيم شناختى حاصل نمائيم . والا در پله اول مى مانيم . امام على عليه السلام مى فرمايد: من عرف نفسه فقد عرف ربه . عارف به نفس ، ميتواند عارف به رب باشد. يعنى كسى كه خود را نشناخت پروردگار خود را نيز نخواهد شناخت .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

نقش ازدواج در اخلاق و انتخاب همسر
در اينكه چرا ازدواج كنيم ؟ خواجه نصير در علل و عوامل تاءهل مى گويد: بايد كه باعث بر تاءهل دو چيز باشد، حفظ مال و طلب نسل ، نه داعيه شهوت ، يا غرض ديگر از اغراض بلكه ديگر عوامل در جنب دو چيز قرار مى گيرد . خواجه نصير در انتخاب و اختيار همسر مى گويد: زن صالحه شريك مرد بود در مال و تسليم او در كدخدايى و تدبير منزل و نايب او در وقت غيبت . و در تعريف زن صالحه و اوصاف او گويد: بهترين زنان زنى بود كه در عقل و ديانت و عفت و فطنت و زيركى و حياء و رقت و كوتاه زبانى و اطاعت شوهر و بذل نفس در خدمت به او و ايثار رضاى خود به رضاى شوهر و وقار و هيبت و صولت و تجلى در نزد اهل خويش و عقيم نبودن ، و در ترتيب منزل و تقدير و اندازه نگاهداشتن در انفاق هزينه و اداره منزل واقف و قادر باشد، و به مجامله و مدارات و خوشخويى با اهل خانه و خانواده ، و با شوى خود بسازد و منزل را بيارايد و تدبير امور بنمايد سبب موانست و تسلى هموم و جلاى احزان شوهر گردد. (51) بنابراين ، مرد پس از انتخاب و اختيار همسر شايسته و تفحص و تجسس در اوصافى كه براى زنان برجسته در قرآن و سخنان اهل بيت اطهار آمده است ، در تدبير اداره چنين همسر و فراهم ساختن نياز و رفاهيات او بكوشد، و با تدبيرى خاص در نگهدارى و تاءمين و نيازهاى او تلاش كند، و امكانات لازم را براى او آماده سازد.
سعادت و خيرانديشى
خير چيست و سعادت كدام است ؟ اين مسكويه صاحب كتاب طهاره الاعراق تفاوت بين دو موضوع را چنين بيان مى دارد: شيخ بزرگوار گويد: پيشينيان در معناى خير گفته اند: خير غايت اخيراست . و گاهى شى نافع را نيز خير خوانده اند، الا سعادت كه خير اضافى است كه نسبت به اشخاص متفاوت بنظر مى رسد چنانچه بعضى از امور نسبت به بعضى سعادت و كمال است . در صورتى كه نسبت به ديگران اينطور نيست و... مولف كتاب اخلاق و مترجم طهاره الاعراق گويند: خير مطلق يك معناى وجدانى است كه غايت حركت هر محركى و مقصد هر فاعل مختارى است . كه افعال وى از روى اراده و اختيار صادر مى گردد، زيرا هر حركتى و عملى براى رسيدن به مقصدى است ، و هر فعلى براى انجام دادن غرضى است كه در نظر خير بنمايد هيچ عاقلى بدون غرض و فايده حركت نمى كند، نخستين تصور آن امر خير كه غايت و مطلوب وى است مى نمايد سپس از اينجا معلوم مى شود كه (خير و نيك ) امرى است مشترك بين تمام غايات كه هر كس غايت عمل خود را نيك و خير مى نامد. (52) حكما و فلاسفه براى خير، معانى و اقسامى ذكر كرده اند: از جمله ارسطاطاليس مى گويد: قسمتى از خيرات در نفس است و قسمتى در بدن و بعضى نه در نفس وجود دارد و نه در بدن . و يا مى گويد: بعضى از خيرات از جهت ذات مؤ ثرند و بعضى از جهت غير و بعضى خيرشان هم ذاتيست و هم غيرى ، و بعضى از جهت امر خارجى مؤ ثر مى گردد. و با بعضى حكما مى گويند: بعضى خيرات در هر حال خيرند (يعنى خيريت ، ذاتى آنها است ) و بعضى هنگام ضرورت و در بعضى اوقات براى بعض ‍ اشخاص خير مى گردند. و اين حكيم گويد: پاره اى از خيرات نسبت به تمام مردم و در تمام حالات خيرند، و قسمتى از آنها نسبت به بعضى خير مى گردند. (53)
مواساة و همزيستى مسالمت آميز
اين اصطلاح كه بصورت كلمه تسالم در آراء اهل مدينه فاضله بكار برده شده است . معلم ثانى فارابى در همزيستى مسالمت آميز گويد: هر گاه دو طايفه و يا دو گرو دائما با يكديگر در جنگ و ستيز باشند و لكن از لحاظ نيرو و قدرت برابر باشند مدتها اين وضع بين آنها ادامه يابد، لا جرم گاهى اين دو غالب و مغلوب ديگرى مى شوند. در نتيجه دير يا زود هر دو طرف مزه بدبختى و مغلوبيت را مى چشند، خوارى و ذلت را تحمل كرده و زندگى را با اين وضع دشوار و غير قابل تحمل مى دانند، در اين صورت ناچار به صلح و تسالم دست مى زنند. معلم ثانى در موردى ديگر چنين معنى مى كند: اينكه هر دو دشمن مشتركى دارند كه هيچكدام به تنهايى نميتوانند در دفع آن اقدام كنند. بايد ما بين خود صلح برقرار كرده تا دشمن مشترك را دفع كنند و از شر آن راحت گردند البته در هر دو مورد هنگامى كه احساس استقلال كردند و خود را نيرومند و مستعد فتح يافتند و معاهدات را فراموش كرده و مجددا دست به اقدامات تهاجمى و تهذيب خواهند زد. در مورد ديگر فرمود: اينكه براى انجام كار مهم كه منفعت و سود آنها در آن بسيار است و به تنهايى نتوانند بدست آورند و محتاج به معاونت و كمك ملت و امت ديگر داشته باشند در اين صورت نيز ضرورت زندگى ايجاب مى كند كه با يكديگر تسالم كنند (مسالمت ورزند). (54)
اخلاق فرماندهى و فرمانبرى
معلم ثانى فارابى گويد: همانطور كه عضو رئيسه بدن بالطبع كاملترين و تمام ترين اعضاء بدن است ، هم فى نفسه و هم در افعالى كه ويژه او است و او را در تمام امورى كه اعضاء ديگر با او مشاركت دارند برترين و كامل ترين آن مى باشند. در توضيح اين بيان مترجم بزرگوار دكتر سيد جعفر سجادى در پاورقى آورده ، هم با لذات كامل بوده و هم در افعال خود، منظور اين است كه افعال و آثار او برتر، از كارهايى است كه ويژه رؤ ساى درجه دوم است و در فضائل نيز شريف تر است و بالاخره از همه جهات اكمل است . (55) بنابراين اخلاق فرماندهى و رياست بر مردم ، همچون قلب بر ساير اعضاء بدن صاحب امتياز مى باشد.
مكارم اخلاق
كرامت نفس در وجود و بخشش و سخاوتهاى او خلاصه مى گردد.
سيادت و آقائى رهين سخاوت است
بذل و بخشش از اوصاف كريمان است ولى اگر بقدر نسبى از آن صفت برجسته دارا باشيم كه اين هم در دنيا نافع است و هم در آخرت . لا سيادة لمن لا سخاء له . (56) اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود: سرورى و سيادت و آقائى نيست براى كسى كه سخاوت و بخشش ندارد. در جاى ديگر فرمود: لا يمكل الشرف الابالسخاء و التواضع . شرافت انسان ، كامل نگردد مگر بوسيله سخاوت و فروتنى . بنابراين صفات برجسته و شرافت انسان مرهون سخاوت و تواضع است كه اين هر دو موجب كمال انسان و شرف مرد مسلمان است .
از مال و انعامت بذل و بخشش كن
در توصيف اين عمل برجسته حضرت امير عليه السلام مى فرمايد:
اذاجادت الدنيا عليك فجد بها
على الناس طرا انها تقلب
فلا الجود يفنيها اذا هى اقبلت
و لاالبخل يبقيها اذا هى تذهب
(57) آنگاه كه دنيا به تو روى آورد، تو هم در راه خدا به دوست و دشمن ببخش . (كه اگر نبخشى ) نه سخاوت به هنگام اقبال دنيا، مال تو را نابود مى كنند، و نه آنگاه كه در مسير رفتنى است بخل آن را حفظ مى نمايد.
بهشت رهين سخاوت و جهنم مرهون بخل است
مردى بنام و شامى گويد: از امام رضا عليه السلام شنيدم مى فرمود: السخى قريب من الله قريب من الجنه ، قريب من الناس ، و البخل بعيد من الله
بعيد الجنه بعيد من الناس . (58) سخاوتمند به پيشگاه خدامقرب است ، در بهشت مقرب است ، و در نزد مردم نيز از قرب و منزلت بسيار عالى برخوردار است ، چنانچه بخيل از خدا دور است ، از بهشت دور است ، و از مردم دور است و مردم هم از او دورند. خلاصه اينكه سخاوتمند عزيز است پيش هر كس ، و بخيل ذليل است در نزد همگان . آنگاه وشا مى گويد از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: السخى شجرة فى الجنه من تعلق بغصن من اغصانها دخل الجنه و فى روايه اخرى و البخل شجرة فى النار من تعلق بغضن من اقصانها ادته الى النار . سخاوت درختى است در بهشت هر كس به شاخه اى از آن آويخت داخل بهشت مى گردد، و بخل هم درختى است در جهنم و هر كس به آن آويخت جهنمى است .
امضاء

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

سعادت و خيرانديشى
خير چيست و سعادت كدام است ؟ اين مسكويه صاحب كتاب طهاره الاعراق تفاوت بين دو موضوع را چنين بيان مى دارد: شيخ بزرگوار گويد: پيشينيان در معناى خير گفته اند: خير غايت اخيراست . و گاهى شى نافع را نيز خير خوانده اند، الا سعادت كه خير اضافى است كه نسبت به اشخاص متفاوت بنظر مى رسد چنانچه بعضى از امور نسبت به بعضى سعادت و كمال است . در صورتى كه نسبت به ديگران اينطور نيست و... مولف كتاب اخلاق و مترجم طهاره الاعراق گويند: خير مطلق يك معناى وجدانى است كه غايت حركت هر محركى و مقصد هر فاعل مختارى است . كه افعال وى از روى اراده و اختيار صادر مى گردد، زيرا هر حركتى و عملى براى رسيدن به مقصدى است ، و هر فعلى براى انجام دادن غرضى است كه در نظر خير بنمايد هيچ عاقلى بدون غرض و فايده حركت نمى كند، نخستين تصور آن امر خير كه غايت و مطلوب وى است مى نمايد سپس از اينجا معلوم مى شود كه (خير و نيك ) امرى است مشترك بين تمام غايات كه هر كس غايت عمل خود را نيك و خير مى نامد. (52) حكما و فلاسفه براى خير، معانى و اقسامى ذكر كرده اند: از جمله ارسطاطاليس مى گويد: قسمتى از خيرات در نفس است و قسمتى در بدن و بعضى نه در نفس وجود دارد و نه در بدن . و يا مى گويد: بعضى از خيرات از جهت ذات مؤ ثرند و بعضى از جهت غير و بعضى خيرشان هم ذاتيست و هم غيرى ، و بعضى از جهت امر خارجى مؤ ثر مى گردد. و با بعضى حكما مى گويند: بعضى خيرات در هر حال خيرند (يعنى خيريت ، ذاتى آنها است ) و بعضى هنگام ضرورت و در بعضى اوقات براى بعض ‍ اشخاص خير مى گردند. و اين حكيم گويد: پاره اى از خيرات نسبت به تمام مردم و در تمام حالات خيرند، و قسمتى از آنها نسبت به بعضى خير مى گردند. (53)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مواساة و همزيستى مسالمت آميز
اين اصطلاح كه بصورت كلمه تسالم در آراء اهل مدينه فاضله بكار برده شده است . معلم ثانى فارابى در همزيستى مسالمت آميز گويد: هر گاه دو طايفه و يا دو گرو دائما با يكديگر در جنگ و ستيز باشند و لكن از لحاظ نيرو و قدرت برابر باشند مدتها اين وضع بين آنها ادامه يابد، لا جرم گاهى اين دو غالب و مغلوب ديگرى مى شوند. در نتيجه دير يا زود هر دو طرف مزه بدبختى و مغلوبيت را مى چشند، خوارى و ذلت را تحمل كرده و زندگى را با اين وضع دشوار و غير قابل تحمل مى دانند، در اين صورت ناچار به صلح و تسالم دست مى زنند. معلم ثانى در موردى ديگر چنين معنى مى كند: اينكه هر دو دشمن مشتركى دارند كه هيچكدام به تنهايى نميتوانند در دفع آن اقدام كنند. بايد ما بين خود صلح برقرار كرده تا دشمن مشترك را دفع كنند و از شر آن راحت گردند البته در هر دو مورد هنگامى كه احساس استقلال كردند و خود را نيرومند و مستعد فتح يافتند و معاهدات را فراموش كرده و مجددا دست به اقدامات تهاجمى و تهذيب خواهند زد. در مورد ديگر فرمود: اينكه براى انجام كار مهم كه منفعت و سود آنها در آن بسيار است و به تنهايى نتوانند بدست آورند و محتاج به معاونت و كمك ملت و امت ديگر داشته باشند در اين صورت نيز ضرورت زندگى ايجاب مى كند كه با يكديگر تسالم كنند (مسالمت ورزند). (54)