سه _ سیره عملی معصومین (ع)
از دیگر منابعی که می تواند دیدگاه اسلام را در مورد بازی کودک تبیین کند، سیره عملی پیامبر گرامی اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) است. پیامبر گرامی اسلام (ص) و امامان معصوم ما (ع) در دوران کودکی، مانند دیگر کودکان بازی می کردند. در نقش والدینی نیز، به فرزندان خود اجازه می دادند تا با کودکان
ص: 37
________________________________________
1- . سفینه البحار، ج 8، ص 579.
2- محمدابن الحسن الحرالعاملی، وسائل الشیعه، قم، آل البیت علیهم السلام، 1412 ق، چاپ پانزدهم، ص 203.
3- مراجعه شود به: همین کتاب، «نقش و وظایف والدین در مورد بازی کودک».
بازی کنند.
از مجموع این ادله استفاده می شود که اسلام بازی کودک را مطلوب می داند و برای آن اهمیتی ویژه قائل است. در عین حال، اسلام همین بازی را که برای کودکان محور اساسی زندگی و یکی از مهم ترین نیازهاست، در صورتی که محور زندگی افرادِ بزرگسال شود به شدّت نکوهش و مذمت کرده است.
3. روند رو به رشد بازی
الف) نداشتن دل مشغولی
بررسی فرایند بازی و در نظر گرفتن آن به عنوان یکی از فعالیت های انسان از مسائلی است که روان شناسان همواره به آن توجه کرده اند. هرچند در ابتدا به بازی با دید بزرگسالانه توجه شده و بازی کودکان از این زاویه بررسی شده، امروزه سعی و تلاش محققان برآن است تا بازی را همچون دیگر پدیده های روانی، با رویکرد تحولی بررسی و درباره آن پژوهش کنند. نتایج پژوهش هایی با این گرایش نشان می دهد که بازی کودک دارای ویژگی هایی است که آن را از بازی بزرگسال متفاوت می سازد. یکی از ویژگی های اصلی بازی کودکان، روند تکاملی آن است. تحقیقات نشان می دهد که صَرف نظر از محیط، جنسیّت و وضعیت اقتصادی و فرهنگی، از هنگام نوزادی تا بلوغ، بازی روند تحولی خود را پشت سر می گذارد و کودکان در هر سنّ به بازی های خاص علاقه دارند. بازی کودک ابتدا با اشیاست و سپس شامل انسان ها می شود. از سنین سه تا چهار سالگی کودکان به تدریج به بازی های گروهی و اجتماعی روی می آورند. در این گونه بازی ها
ص: 38
کودک رفتار با دیگران را تمرین می کند و با اصول زندگی جمعی آشنا می شود.
شاید بتوان گفت که نخستین بازی کودک، لمس کاوشگرانه نوزاد با سینه مادر است. این باور که اگر نوزاد از پستان مادر شیر بخورد، بهتر رشد می کند، تنها به دلایل تغذیه ای نیست، بلکه افزون بر تماس بدنی، فرصت اولین بازی لذت بخش دوجانبه را نیز فراهم می سازد.(1) همچنین در ماه های بعد، کودک به تدریج از حرکات بازتابی ویژه نوزادان دست می کشد و اعمال سازمان یافته را آغاز می کند. کودک در این مرحله با تکان دادن دست و پا و ورزش دادن ماهیچه های خود هماهنگی حرکتی را در خود رشد می دهد و به کارهای دشوارتری که از نظر او لذت بخش است، رو می آورد. برای نمونه، از چهار دست و پا رفتن تا راه رفتن و دویدن، از پریدن تا لی لی کردن روی یک پا و سرانجام به بازی های پیچیده رو می آورد.
پارتن(2) در یکی از مطالعات، بازی های کودکان را مشاهده کرده و نشان داده است که بازی کودکان از یک الگوی تحولی پیروی می کند. وی در فرایند رشد کودکان شش نوع بازی را بازشناسی کرده است یا به تعبیر دیگر، بازی از نظر او شش مرحله دارد. از رفتارهای ساده آغاز می شود و در مرور زمان به پیچیده ترین نوع خود تبدیل می شود. اولین مرحله بازی، مربوط به نوزادان است. نوزادان، درگیری زیادی با کودکان دیگر ندارند. نوزادان به هر چیزی فقط چند ثانیه توجه می کنند.
ص: 39
________________________________________
1- نک: نیازهای کودکان، ص 72.
2- . Parten
ب) نداشتن دل مشغولی
اشاره
(1)این مرحله، نخستین مرحله بازی است. در این مرحله، نوزادان با دست های خود بازی می کنند یا اشیا را لمس می کنند. کودکان بعدها در نخستین سال زندگی خود با اسباب بازی ها بازی می کنند و آنها را به در و دیوار می کوبند یا پرت می کنند. کودکان مایلند ویژگی های اسباب بازی ها را کشف و بررسی کنند و کاری به بچه های اطراف خود ندارند. کودکان در این سن، بازی های ساده ای نیز انجام می دهند، ولی طرف مقابل در این بازی اصولاً برای آنها یک اسباب بازی است. ازاین رو، اثری از ارتباط متقابل دیده نمی شود.
تنها بازی کردن یا بازی انفرادی
تنها بازی کردن (2)یا بازی انفرادی
در 2 تا 3 سالگی ظاهر می شود و در واقع در طول دوران کودکی ادامه می یابد. کودک در این سن به تنهایی با اسباب بازی های خود سرگرم بازی می شود و هیچ رفتاری برای نزدیک شدن به کودکان دیگر یا حرف زدن با آنها انجام نمی دهد.
ج) بازی ناظر
ج) بازی ناظر(3)سومین مرحله بازی است. در این مرحله کودکان با علاقه زیادی بازی دیگران را نگاه می کنند، در مورد کارهای آنان پرسش های زیادی می پرسند، ولی به آنها نمی پیوندند.
ص: 40
________________________________________
1- Unoccupied behavior
2- . Solitary Play
3- . Solitary Play
د) بازی موازی
(1)کودکان پس از دو سالگی به جمع همسالان خود می پیوندند و به بازی موازی مشغول می شوند. آنها در این مرحله هرچند در کنار کودکان دیگر بازی می کنند و با اسباب بازی های مشابه سرگرم می شوند، ولی با هم بازی نمی کنند. کودکان در این سن به معنای واقعی کلمه با یکدیگر تعامل و همکاری ندارند؛ یعنی اگر یکی از دو کودک محل بازی را ترک کند، کودک دیگر بی هیچ مشکلی به بازی اش ادامه می دهد. بازی موازی در طول مقطع پیش دبستانی دیده می شود، ولی به تدریج کاهش می یابد. این بازی در واقع شکل اولیه رفتار بازی در دو ساله ها و سه ساله هاست.
ه) بازی مشارکتی
(2)مرحله بعدی است که در آن کودکان فعالانه با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. اسباب بازی ها را امانت می دهند یا امانت می گیرند، با کامیون ها، اتومبیل ها و قطارهای اسباب بازی، یکدیگر را دنبال می کنند و بر رفتارهای یکدیگر تأثیر می گذارند. هر کودک همان کاری را می کند که می خواهد؛ تقسیم کار و هدف مشترک وجود ندارد و دوره این گونه بازی ها کم و کوتاه است.
و) بازی همراه با همکاری
(3)بازی کودکان در سال های پایانی دوره پیش دبستانی تا اواسط دوران کودکی با یکدیگر توأم با همکاری است. در این بازی ها گروه کم و بیش منسجمی از کودکان، بازی خاصی را با هم اجرا می کنند و نقش های مختلفی را عهده دار می شوند. این بازی ها، بیشتر دستورها و قواعد مشخصی دارند.
ص: 41
________________________________________
1- . Onloker Play
2- Associative Play
3- Cooperative Play
بعضی از بچه ها نقش رهبر گروه را بازی می کنند و به دیگران نقش می دهند. در این گونه بازی ها نافرمانی و سرکشی هم دیده می شود، ولی کودکان بیش از اندازه به یکدیگر نیاز دارند. هرچه کودکان بزرگ تر می شوند بازی اجتماعی آنان بیشتر می شود، توانایی تمرکز آنان افزایش می یابد و به این ترتیب خواهند توانست بازی گروهی طولانی تری داشته باشند. (1)
پژوهش های جدیدتر هم به پیشرفت تحولی بازی کودکان تأکید دارند، ولی نشان می دهند که بازی های کودکان امروز در مقایسه با کودکان چهل سال قبل کمتر اجتماعی است.(2) شاید دلیل آن، برخی تحولات اجتماعی باشد؛ مانند افزایش مقدار زمانی که کودکان پای تلویزیون می گذرانند، تولید اسباب بازی های جدید و الکترونیکی که نیاز به بازی های گروهی ندارند.
پژوهش انجام شده در سال 1971 نشان می دهد در مقایسه با بررسی اولیه انجام شده از سوی پارتن در دهه 1930، اجتماعی بودن بازی کودکان کاهش یافته است. اگر امروز پژوهش دیگری در این باره انجام شود، به احتمال زیاد نشان خواهد داد که اجتماعی بودن بازی کودکان با وجود سیر تحولی آن به طور کل، حتی از سال 1971 نیز کمتر شده است.
در ایران تحقیق جامعی در این زمینه صورت نگرفته است، ولی شواهد نشان می دهد که بازی کودکان ایرانی نیز از الگوی مشابهی تبعیت می کند.
4. انواع بازی
اشاره
در تمامی فرهنگ های جهان، تنوع بازی های خودانگیخته و سازمان یافته
ص: 42
________________________________________
1- . Parten, M.B (1932), Social Participation among Preschool children, Journal of Abnormal and Social Psychology, Vol 27 P243-269
2- . Barnes, K.E (1971). Prescholl Play norms. A replication Developmental Psychology, Vol 5 P 99-103.
کودکان چشم گیر است. برخی از این بازی ها برگرفته از ورزش های رایجی مانند فوتبال، بیسبال و بسکتبال هستند. برخی دیگر، بازی های مشهور بچگانه مانند گرگم به هوا، یک قُل دو قُل و لی لی بازی هستند. صرف نظر از فرایند تحولی بازی، بازی های کودکان را از نظر محتوا و شیوه اجرا می توان به انواع زیر طبقه بندی کرد.
الف) بازی های تقلیدی
بازی هایی که در آن کودک ویژگی های رفتاری خود را تغییر می دهد و خود را هم رنگ دیگران می کند، بازی های تقلیدی نامیده می شوند. کودک دراین گونه بازی ها از افرادی که آنها را دوست دارد، تقلید می کند. برای نمونه، نقش پدر، مادر، خواهر، برادر و در دوران مدرسه بیشتر، نقش معلمان و مربیان را تقلید می کند و سرانجام در دوران نوجوانی و بلوغ نقش همسالان را بر دیگر نقش ها ترجیح می دهد و فعالیت هایی انجام می دهد که در آنها با دوستان خود همانندسازی(1) کند. (2)
ب) بازی های نمایشی
بازی نمایشی، نوعی بازی تقلیدی است؛ با این تفاوت که در بازی تقلیدی کودک می کوشد نقشی را تقلید کند، ولی در بازی نمایشی کودک افزون بر تقلید نقش، خواسته و نیاز خود را نیز ابراز می کند. برای نمونه، اگر کودک، پدری سخت گیر و خشن داشته باشد، در بازی تقلیدی مدل رفتاری پدر را تقلید می کند و سخت گیر می شود، ولی در بازی نمایشی در ضمن
ص: 43
________________________________________
1- . Identificatation
2- . Lefrancois, G.R. Psychelogy for teaching wadsworth, Publication USA, 1991.
اجرای نقش پدر که سخت گیر است، نیاز خود را به همدردی و محبت نیز به نمایش می گذارد. بنابراین، بازی نمایشی، مهم ترین نوع بازی است که در آن احساسات، نیازها و عواطف کودکان تجلی می یابد و به وسیله آن با خواسته ها و نیازهای کودکان آشنا می شویم.