بازی کودک در اسلام : بررسی پی آمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان

[مهراوه* باران اشک *]

بازی کودک در اسلام :

بررسی پی آمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان

[مهراوه* باران اشک *]

دیباچه

از دیرباز، بیش تر مردم چنین می پنداشتند که بازی، کاری بیهوده و بی ارزشی است، ولی امروزه به یقین می دانیم که یکی از مهم ترین نیازهای کودک، همان بازی و تعامل با اسباب بازی است.
این نیاز در حیطه تقویت و فراگیری تعامل های اجتماعی، اعتماد به نفس، هوش، خلاقیت و همچنین از میان بردن عقده های دوره کودکی و انرژی زائد و مواردی از این دست، نمود بیشتری پیدا می کند. کودک در حقیقت، هم زمان با سرگرم شدن به وسیله بازی، تعامل با محیط پیرامون خود را آغاز می کند. او با اشیا و وسائل اطرافش، موقعیت های گوناگونی را تجربه و در مورد هر کدام، نقشی را ایفا می کند. کودک با به عهده گرفتن نقش های مثالی در بازی، خود را برای ایفای هر چه بهتر نقش های واقعی در اجتماع آماده می سازد.
بنابراین، باید با تغییر نگرش نسبت به بازی و اسباب بازی و اهمیت آن، بکوشیم تا با فرهنگ سازی در جامعه، زمینه مناسب پرورش سالم و صحیح فرزندان این سرزمین را فراهم کنیم.
بررسی مواردی مانند اهمیت بازی، انواع بازی ها، روابط و نقش والدین
ص: 3
در بازیِ کودک، اسباب بازی های مناسب و نامناسب و بازی های رایانه ای، را پژوهشگر ارجمند، حجت الاسلام و المسلمین محمد صادق شجاعی بر عهده گرفته است که با سپاس از تلاش ارزشمند ایشان، امیدواریم این پژوهش در رسانه به شکل مناسبی مورد استفاده گیرد.
انّه ولیّ التوفیق
اداره کل پژوهش
مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما
ص:

[مهراوه* باران اشک *]

4
پیش گفتار
امروزه این موضوع ثابت شده است که آموزش و پرورش کودکان، تنها به نوع رسمی آن محدود نمی شود، بلکه روش های فراوان دیگری هم وجود دارد که کودکان از رهگذر آن ها، دانش و اطلاعات لازم را به دست می آورند و با فرهنگ و هنجارهای اجتماعی آشنا می شوند. یکی از منابع بسیار مهم در این مسیر و عامل بنیادی در رشد و تکوین شخصیت کودکان، «بازی» و «اسباب بازی» است. کودکان به کمک بازی و اسباب بازی با دنیای اطراف خویش آشنا می شوند. تا جایی که عشق و آرزوی کودک، در «بازی» و «اسباب بازی» خلاصه می شود و جهانی بدون این دو، برای وی زندانی بیش نیست. بنابراین، «بازی» و «اسباب بازی» همه سرمایه آن ها است.
با همه سودی که در بازی موجود است، از پی آمدهای منفی و زیانبار اسباب بازی و بازی های رایانه ای نیز نباید غفلت کرد. گرچه کودکان و نوجوانان علاقه مندند که به هرگونه بازی مشغول شوند و لحظات سرشار از شادی و نشاط را تجربه کنند، ولی این وظیفه والدین است که کودکان را در انتخاب بازی های مناسب و اسباب بازی های مفید و سازنده یاری کنند و آنان را از بازی ها و اسباب بازی های زیان بار بر حذر دارند. مشاهده های بالینی نشان داده است که گونه های ویژه ای از این بازی ها، همراه با شیفتگی بیش از اندازه به آن، می تواند زمینه ساز بروز واکنش های ناسازگار فیزیولوژیکی،
ص: 5
ایجاد فشارهای جسمی، درد و رنج ناشی از وضعیت نامساعد بدن یا انجام حرکت های تکراری هنگام بازی شود. جذابیّت بازی های رایانه ای و اسباب بازی های موجود در بازار، در ماهیت تعاملی آن ها نهفته است. این بازی ها برخلاف سرگرمی های سنّتی، ذهن کودکان و نوجوانان را به حدّی مشغول می کند که توجه فرد از مسائل مهم تر و روزانه زندگی منحرف می شود.
افزون بر آن، در بسیاری از این بازی ها، مفاهیم جنسی و الگوهای ناسازگار با فرهنگ اسلامی به شکلی بسیار زیرکانه به کار رفته است که خطری جدّی برای فرزندان ما به شمار می رود. شاید شکل، رنگ و نوع لباس عروسک، اسباب بازی یا الگوها و مفاهیم به کار رفته در بازی های رایانه ای برای ما مفهوم جنسی یا حتی معنای ویژه ای به همراه نداشته باشد، در حالی که برای کودکان، مفاهیم عمیق جنسی و باورها و هنجارهای غلط را تداعی می کند. خانواده شاید به تنهایی نتواند آثار روان شناختی و پی آمدهای تربیتی اسباب بازی های موجود و بازی های رایانه ای را درک کند؛ زیرا بسیاری از والدین برای بازی کودکان، هدفی جز سرگرمی در نظر نمی گیرند. ازاین رو، بدون توجه به کارکردها و پی آمدهای منفی بازی و اسباب بازی، کودکان را در بازی کردن آزاد می گذارند و هر نوع اسباب بازی را برای آن ها فراهم می کنند.
در چنین شرایطی، کمک به اعتلای فرهنگ و آگاهی بخشی والدین در زمینه بازی و اسباب بازی و نیز ارائه راه کارها و مدل های ساخت اسباب بازی مبتنی بر فرهنگ خودی، یکی از وظایف اصلی پژوهشگران و نهادهای فرهنگی - رسانه ای به ویژه صدا و سیما است. صدا و سیما با توجه به نقش
ص:6
و نفوذی که در ایجاد و ترویج هنجارها و الگوهای رفتاری، شناختی و مصرفی جامعه دارد، می تواند در زمینه بازی و اسباب بازی نیز به والدین و مربیان، و تولید کنندگان و طرّاحان اسباب بازی _ که معمولا در ساخت و تولید اسباب بازی از نمونه های خارجی الگوبرداری می کنند - اطلاعات لازم را ارائه دهد. این مهم، نیازمند طرح جامع و پژوهش نظری است تا برنامه های صدا و سیما بر پایه آن ساخته و تولید شود. چنین دغدغه هایی، نویسنده را به پژوهش در این زمینه وا داشت که در آن، به جنبه های مثبت و منفی بازی و اسباب بازی پرداخته شده است. نظریه های مربوط به بازی، نقش های آموزشی و درمانی بازی و اسباب بازی، نکاتی که والدین در بازی کودکان و تهیه اسباب بازی باید رعایت کنند، آثار و پی آمدهای تربیتی و فرهنگی بازی و اسباب بازی های موجود و نیز نقش و رسالت صدا و سیما و شیوه های تأثیر گذاری آن بر فرهنگ بازی و اسباب بازی محورهای اصلی و عمده این کتاب را تشکیل می دهد.
اصولا «بازی» یک سازه روان شناختی است. بنابراین، رویکرد اصلی پژوهش، روان شناختی بوده و از این منظر به تحلیل و بررسی آن پرداخته شده که این خود مستلزم طرح دیدگاه های مربوط به آن است، ولی از آن جا که هدف ما چیزی بیشتر از آن بوده و خواسته ایم دیدگاه اسلام را نیز در این زمینه منعکس کنیم، در پژوهش حاضر بدان پرداخته ایم. طبیعی است که دیدگاه اسلام در مورد بازی به وسعت و گستردگی دیدگاه روان شناسان در این زمینه نیست؛ زیرا دغدغه اصلی اسلام نه فقط توصیف مفاهیم و ارائه تبیین های علمی، بلکه تربیت انسان ها و ارائه یک جهان بینی است.
ص: 7
ازاین رو، آن چه اسلام در مورد بازی کودک و موضوع هایی از این قبیل بیان نموده، ناظر به جنبه های تربیتی آن است.
بنابراین، انتظار این که پا به پای دیدگاه روان شناسان و در هر زمینه دیدگاه اسلام نیز در کتاب آورده شود، انتظار شایسته ای نیست. مهم این است که میزان هم گرایی و واگرایی دیدگاه روان شناسان در موضوع بازی و اسباب بازی کودکان، با اصول و آموزه های اخلاقی و تربیتی اسلام به طور کلی سنجیده شود. با چنین پیش انگاره ای، کوشیده ایم نکات تربیتی اسلام درباره بازی و اسباب بازی را بیان کنیم و نشان دهیم که چگونه می توان از گفته های روان شناسان در تربیت فرزندانمان استفاده کنیم.
امید است این اثر بتواند به سهم خود در پاسخ گویی به نیازهای فرهنگی مؤثر واقع شده و مورد استفاده برنامه سازان صدا و سیما، والدین، مربیان و مراکز مشاوره کودک قرار گیرد.
ص:

[مهراوه* باران اشک *]

8
بخش اول: کلیات
اهمیت و ضرورت پژوهش درباره بازی و اسباب بازی وتربیتی آن
از گذشته های بسیار دور تاکنون، پدیده ای روانی، اجتماعی و زیستی به نام «بازی» برای کسب لذت، تمدّد اعصاب، آرامش جسم و روان و گذران اوقات فراغت در زندگی انسان ها، به ویژه کودکان و نوجوانان، وجود داشته و بخش جدایی ناپذیر زندگی آنان بوده است.
به باور روان شناسان و جامعه شناسان، بازی و اسباب بازی که عمیقا با زندگی کودکان و نوجوانان پیوند خورده است، در روحیه و تکوین شخصیت آنان، اثر عمیقی به جای می گذارد.
کودکان و نوجوانان به وسیله بازی و اسباب بازی، نقش های اجتماعی را می آموزند؛ با الگوها و هنجارهای جامعه خویش آشنا می شوند؛ ارزش های آن را درونی می کنند و در راستای اجتماعی شدن گام بر می دارند.
بر پایه تجربه و پژوهش های روان شناسانی هم چون: گزل، پیاژه، اریکسون و
ص: 9
والون، کودک آن چه را که در فرایند بازی یاد می گیرد، به وجود خود می افزاید و این نوع آموزش در رشد شناختی و عاطفی او مؤثر است.
پدیده بازی بر پایه علل، زمینه ها و شرایط، در زمان ها و مکان های گوناگون، از نظر ساختار، درون مایه و کارکرد، شکل های گوناگونی به خود گرفته است. از نیمه دوم قرن بیستم، همراه با پیش رفت صنایع الکترونیکی، بازی ها و اسباب بازی جدید و نسبتا جذّاب به وجود آمدند و مورد استقبال کودکان و نوجوانان در سراسر دنیا، از جمله ایران قرار گرفتند.

[مهراوه* باران اشک *]

گستردگی و گوناگونی روزافزون برنامه ها و بازی های رایانه ای با تبلیغات وسیع و با القای مفهوم خشونت، سکس و موسیقی، به طور چشم گیری در حوزه شناختی کودکان قرار گرفته است که می تواند بر اخلاق و رفتار آنان اثر بگذارد؛ خصوصا آن که بیشتر اسباب بازی ای که در بازار عرضه می شود، ساخت کشورهای خارجی است و در داخل نیز اسباب بازی معمولاً با الگوهای اروپایی تولید می شود.
پرسشی که در این جا مطرح می شود، آن است که در جامعه ای که زیرساخت های فرهنگی آن را باورهای مذهبی تشکیل می دهد و دختران و پسران (زنان و مردان آینده) باید با عفاف وارد جامعه شوند، وجود عروسک های عریان و اسباب بازی ساخت کشورهای خارجی، چه نوع الگوی فرهنگی را القا می کند؟! بازی های رایانه ای نیز با القای مفهوم خشونت ، سکس و موسیقی ، به شکلی جدی بر بسیاری از کودکان ونوجوانان، اثر می گذارد.

ازاین رو، توجه به بازی و اسباب بازی کودکان باید در اولویت طرح های پژوهشی قرار گیرد. پژوهش حاضر، می کوشد برخی آثار تربیتی و اجتماعی بازی و اسباب بازی را بررسی و عوامل مؤثر در فرهنگ اسباب بازی را تبیین کند.

[مهراوه* باران اشک *]

تعریف بازی

با توجه به جنبه های وسیع نهفته در بازی، مفهوم و تعریف ساده ای از این موضوع که پذیرش همگانی داشته باشد، در اختیار نداریم. در حقیقت، تلاش ها برای تعریف بازی، به پراکندگی تعریف ها انجامیده و بر پیچیدگی موضوع افزوده است.
ساده ترین تعریف هایی که از بازی ارائه شده، عبارتند از: «بازی هر کاری است که مایه سرگرمی باشد» (1)یا «بازی، کاری است که به قصد لذّت و تفریح انجام شود و فایده ای دربر نداشته باشد». (2)
میشل (3)و می سن (4)، تعریف های متعددی از بازی را که نسل به نسل برجای مانده است، گرد آورده اند. بر این اساس، شیلر، بازی را «صَرف بی هدف نیروی بی حدّ و حصر» تعریف کرده است و اسپنسر در تعریف بازی می نویسد: «بازی رخداد غریزی اعمال زائد، به جای اعمال واقعی است؛
ص: 11
________________________________________
1- سیدمصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، قم، انتشارات دانش، 1376، چاپ دوم، ج 3، ص 28.
2- حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالاسلامیه، 1996، چاپ اول، ص741.
3- . Michell
4- . Mason
فعالیتی است برای لذّت آنی، بی توجه و بدون بهره آجل».
بازی از نظر لازاروس، فعالیتی است فی نفسه آزاد، بی هدف و سرگرم کننده. گروس، بازی را تمرین غریزی و بی هدف اعمالی می داند که در زندگی آینده نقش اساسی دارد. فروبل، بازی را شکوفه های طبیعی جوانه برگ های کودکی تعریف کرده است و سرانجام، میشل و می سن، خود، تعریفی از بازی ارائه کرده و می نویسند: «بازی عبارت است از نگرشی که می تواند به هر نوع فعالیت انسانی اطلاق شود و به هرکاری سرایت کند». (1)
این تعریف، بازی را به نگرش فکری بازی کننده مربوط می کند و در واقع تمام فعالیت ها، اعمّ از بازی و کار را در برمی گیرد. بنابراین، یک فعالیت مشخص می تواند برای انسان، همانند «کار» باشد یا کاری برای او «بازی» به شمار آید. مهم این است که شخص با چه نگرش و چه انگیزه ای با آن فعالیت برخورد کند. از همین رو، بسیاری از فعالیت های ورزشی، بسته به انگیزه و هدف اشخاص از انجام آنها، «بازی» یا «کار» نامیده می شوند. برای نمونه، بازی فوتبال چنانچه برای تفریح و سرگرمی باشد، بازی به شمار می آید، ولی این فعالیت برای فوتبالیست حرفه ای جز کار چیز دیگری نمی تواند باشد.
تنوع تعریف ها درباره بازی، آن قدر زیاد است که برخی می گویند «تعریف دقیق و قطعی نمی توان برای بازی یافت. شاید به این علت که فعالیت های مربوط به بازی و کار بسیار در هم تنیده اند و به سادگی نمی توان آنها را از
ص: 12
________________________________________
1- P 105.و. Michell and Mason, The theory of play, NewYork, 1134
یکدیگر تمییز داد». (1)

[مهراوه* باران اشک *]

پیاژه، روان شناس معروف سوییسی برای تمییز و تشخیص «بازی» از «کار»، پنج شاخص برای بازی معرفی می کند:
1. بازی دارای هدفی در خود است.
2. بازی اختیاری است، نه اجباری.
3. بازی دل پذیر و خوش آیند است.
4. بازی سازمان ندارد.
5. بازی از قید تنش و پرخاش، آزاد است.(2)
بنابراین، بازی از نظر پیاژه، به آن دسته از فعالیت هایی گفته می شود که «اختیاری»، «خوش آیند» و «مورد علاقه»، «بدون ساخت»، «به دور از تنش و پرخاش» و «دارای هدفی در خود» باشد.
نیومن در کتاب «عناصر بازی» تلاش کرده است تعریفی جامع _ که بتواند در هر موقعیت و شرایطی مفهوم بازی را بیان کند _ ارائه دهد. او در تعریف بازی به محورهای زیر توجه کرده است:
1. معیارهای بازی؛ یعنی ویژگی هایی که بازی را از غیر بازی متمایز می کند.
2. فرایندهای بازی؛ یعنی شکل و روش بازی ها.
3. اهداف بازی؛ یعنی عناصری که بازی در جهت آنها هدایت می شود.
معیارهای بازی از کنترل درونی، واقعیت درونی و انگیزه های باطنی فرد
ص: 13
________________________________________
1- . قاسم قاضی، سه گفتار و یک آزمون، تهران، سپهر، 1368، چ اول، ص 49.
2- . Piaget, Play, Dreams and Imitation in Childhood,London, P.P 146- 150.
تشکیل می شوند؛ یعنی فعالیت هایی که خود انگیخته و با انگیزه درونی باشند. بنابراین، فعالیتی را بازی می گویند که این ویژگی ها را داشته باشد و در مقابل کنترل خارجی، واقعیت بیرونی و انگیزه عارضی قرار گیرد. اگر فعالیتی خودانگیخته و با انگیزه درونی نباشد، بلکه عوامل بیرونی فرد را به آن وادار کنند، تعریف بازی بر آن صدق نمی کند. این سخن، در واقع بیانگر این است که باید کاری کنیم و زمینه را به گونه ای فراهم سازیم که کودکان باانگیزه و علاقه شخصی خود بازی کنند.
«فرایندهای بازی» شامل تکرار، پاسخ و انتقال همراه حالت هایی به شکل حسی _ حرکتی، عاطفی، گفتاری یا شناختی است.
«اهداف بازی» وابسته به افراد، اعمال و محل بازی است. افراد ممکن است شخص بازیکن، کودکان دیگر یا بزرگ سالان باشند. اشیا گاهی واقعی، گاه اسباب بازی یا وسائل آموزش و گاه اشیای چند جنبه ای هستند.
اعمال [و کارکردهای] بازی را می توان به شکل کسب معلومات، آموزش مهارت های اجتماعی و فعالیت جسمی بیان کرد. محل بازی ممکن است درونی (در درون شخص مانند بازی های تخیلی) یا بیرونی (داخل در محیط، مانند بازی با اسباب بازی) باشد. (1)
دکتر مهجور در کتاب «روان شناسی بازی» با توجه به تعریف های پیشین، تعریف جدیدی ارائه داده است. بازی از نظر او عبارت است از:
هرگونه فعالیت جسمی یا ذهنی هدف داری که در اوقات فراغت یا
ص: 14
________________________________________
1- . برنارد اسپارک، آموزش در دوران کودکی، محمدحسین نظری نژاد، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، 1369، چ سوم، صص 273 و 274.
اشتغال و در جهت کسب لذّت، تمدد اعصاب، آرام بخشی جسم یا ذهن بازیگر و اقناع نیازهای آنی یا درازمدت فرد یا گروه، چه به صورت انفرادی یا گروهی انجام گیرد. (1)
در مورد تعریف بازی، توجه به این نکته نیز مهم است که گاه بازی، به معنای «اسم» و گاه به معنای «فعل» به کار می رود. بازی به معنای اسمی خود عبارت است از: سرگرمی، ورزش و تفریح، ولی به معنای فعلی، هرگونه فعالیتی است که هدف آن لذّت و تفریح باشد. از این نظر، بازی پدیده ای است تحولی که از نخستین ماه های زندگی کودک آغاز می شود و پابه پای رشد و تحول کودک پیش می رود. پرینگل در کتاب «نیازهای کودکان» می نویسد:
اولین بازی در لمس کاوشگرانه ای صورت می گیرد که نوزاد با سینه مادر انجام می دهد. نوزاد با مکیدن پستان مادر، اولین بازی لذت بخش را تجربه می کند. (2)

[مهراوه* باران اشک *]

تاریخچه بازی و اسباب بازی

پیدایش بازی و اسباب بازی را می توان به زمان پیدایش انسان نسبت داد؛ زیرا بازی یک نیاز فطری است و رفتار مورد علاقه همه انسان ها بوده است.
بازی و اسباب بازی از ساده ترین شکل آغاز شده و امروزه به پیچیده ترین و پیشرفته ترین نوع خود رسیده است. اسباب بازی بشر اولیه از سنگ و سنگ ریزه های صاف و شکل یافته، استخوان حیوانات، گل رس و تراشه های
ص: 15
________________________________________
1- سیامک رضا مهجور، روان شناسی بازی، شیراز، راه گشا، 1376، چاپ پنجم، ص 30.
2- میاکلمر پرنگل، نیازهای کودکان، نیرّه ایجادی، تهران، رشد، 1380، چاپ اول، ص 72.
چوب تهیه می شد و کودکان و نوجوانان با این اسباب بازی های ساده و ابتدایی، بازی های جذابی می کردند.
نقاشی ها و آثار به جای مانده از پیشینیان درون غارها، سنگ نوشته ها و تابلوها نشان می دهد که در تمدن های گذشته، بازی اهمیت ویژه ای داشته است، به گونه ای که کودکان و نوجوانان از امکانات بسیاری برای بازی و گذران اوقات روزانه خود استفاده می کرده اند.
ریز(1) (1961) تاریخچه بازی و اسباب بازی را مطالعه کرده و به این نتیجه رسیده است که در سال 2400 پیش از میلاد مسیح، مصری ها یک بازی به نام سِنِت (Senet) یا «تخته بازی» داشته اند که بازی گروهی بوده است. در موزه های اروپا، قدیمی ترین اسباب بازی ها متعلق به مصری هاست.
«برپایه پژوهش ها، تاریخچه اسباب بازی در ایران به 1100 سال قبل از میلاد می رسد». (2)پس بازی و اسباب بازی عمری به درازای عمر انسان دارد که از ساده ترین شکل آغاز و همگام با پیشرفت دانش بشر، بسیار دگرگون شده است. صنعتی شدن و ظهور سریع ابزار و امکانات پیشرفته، تغییرات قابل توجهی را در بازی و اسباب بازی به وجود آورده است. اگر در گذشته، سنگ، سنگ ریزه و استخوان حیوانات و یا کمی بعد، خمیر، چوب و پارچه در تهیه وسائل بازی کودکان به کار می رفت و به طور معمول خود کودکان یا والدین، اسباب بازی ها را تهیه می کردند، امروزه از فلز و پوششهای پلاستیکی و رنگ های مصنوعی استفاده می شود. قابلیت های فن آوری جدید به اسباب بازی
ص: 16
________________________________________
1- . Ress
2- رونالد الینگورس، کودک و مدرسه، شکوه نوابی نژاد، تهران، رشد، 1368، چاپ اول، ص 127.
کودکان جذّابیتی ویژه بخشیده و بخش مهمی از اقتصاد کشورها به تولید و تهیه وسائل بازی کودکان اختصاص یافته است.
در دهه های پایانی قرن بیستم و همگام با تحولات صنایع الکترونیکی، بازی های جدید به نسبت جذّاب پا به عرصه وجود گذاشتند که خود فصل جدیدی در تاریخچه بازی و اسباب بازی کودکان به شمار می رود.
با وجود این همه تغییرات بنیادین و فراز و نشیب هایی که در تاریخچه بازی و اسباب بازی به چشم می خورد، آنچه هنوز به صورت یک اصل ثابت باقی مانده و همچنان پایدار است، عشق و علاقه کودکان به بازی و کارکردهای متنوع بازی و اسباب بازی است. بازی و اسباب بازی در تمامی فرهنگ ها، وسیله ای است که برای گذران اوقات فراغت، شکل دهی آداب، القای ارزش ها، نگرش ها، طرز تفکر و هنجارهای فرهنگی جامعه به کودکان و نسل های جدید استفاده می شود.

[مهراوه* باران اشک *]

جایگاه بازی در روان شناسی کودک
بازی کودک، رابطه نزدیک و تنگاتنگی با روان شناسی شخصیت، هیجان، احساس و ادراک، یادگیری و به ویژه روان شناسی رشد و روان شناسی کودک دارد. بنابراین، بدون آگاهی از نظریه های روان شناسی رشد و یافته های نوین در روان شناسی کودک، بحث کردن درباره ماهیت و کارکردهای بازی، حاصلی نخواهد داشت. روان شناسی کودک نیز بدون توجه به فرایند و محتوای بازی، نمی تواند چنان که باید کارآ باشد؛ زیرا موضوع این رشته علمی درباره آن است که کودکان به طور کلی در دوران کودکی چه کارهایی
ص: 17
را انجام می دهند، چگونه فکر می کنند و چه احساس هایی دارند. برای بررسی کودک از این دیدگاه، باید انواع رفتار کودکان را طبقه بندی کنیم؛ یعنی مشخص کنیم که در هر سنی چه رفتار و فعالیتی از آنان سر می زند یا چه رویدادها، ویژگی ها، احساس ها و انگیزه هایی در سال های کودکی در آنان پدیدار می شود. این بررسی ها از راه مصاحبه با پدران و مادران و بیشتر مشاهده رفتار کودکان به هنگام بازی صورت می گیرد. در روان شناسی کودک، هدف این است که بدانیم، کودک بهنجار یا نابهنجار چه می کند، چه نقشی را می پذیرد، نیازهای او کدامند، و چه عواطف و احساساتی بر او حاکم است. روشن است که پی بردن به این ویژگی ها، تنها با دیدن رفتار کودکان در بازی امکان پذیر است. بنابراین، بازی در روان شناسی کودک همانند آزمایشگاهی است که می توان به وسیله آن رفتار کودکان را مطالعه کرد.
نظریه پردازان زیادی درباره اهمیت بازی کردن سخن گفته اند. به نظر فروید، بازی راهی است برای ارضای امیال کودکان و مسلط شدن آنان بر رویدادهای دردناک. کودکان در هنگام بازی، هیجان های خود را نشان می دهند و راه حلّی برای مشکلاتشان می یابند.(1) به نظر اریکسون، به وسیله کودکان بازی، عصبانیت خویش را در امنیت خاطر و به صورت مطلوب ابراز می کنند و بر مشکلات چیره می شوند. بازی از نظر روانی _ اجتماعی، زمینه ای برای تمرین مهارت های اجتماعی است. بازی فرصتی به کودکان می دهد تا تسلط و رهبری را تجربه کنند و راه و رسم تبادل قدرت، نفوذ و تأثیرگذاری
ص: 18
________________________________________
1- گاری ل. لندرث، بازی درمانی، خدیجه آرین، تهران، اطلاعات، 1369، چاپ اول، صص 88 _ 91.
را بیاموزند.(1) همچنین بازی، کودکان را تشویق می کند تا اندیشه های دیگران را در نظر بگیرند، کمتر خودمحور باشند و مهارت های کلامی را فراگیرند. با توجه به این نقش هاست که پژوهشگران رشته روان شناسی کودک، به بازی اهمیت می دهند و به آن توجه دارند.

[مهراوه* باران اشک *]

صنعت تولید اسباب بازی و نقش آن در اقتصاد جهانی
پیچیدگی روزافزون دنیای ماشینی، الگوهای تازه بازی و اسباب بازی را برای کودکان و نوجوانان به ارمغان آورده است. در چند سال گذشته، بر تعداد مراکز تولید و فروش اسباب بازی افزوده شده است و تولیدکنندگان، هر روز نوع جدیدی از اسباب بازی را به بازار عرضه می کنند. نگاهی دقیق به روند تولید اسباب بازی و رقابت میان عرضه کنندگان، آشکار می کند که اسباب بازی، امروزه بیشتر جایگاهی اقتصادی دارد و بخش شایان توجهی از درآمد کشورها از صنعت تولید و فروش اسباب بازی است.