بازی کودک در اسلام : بررسی پی آمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان

[مهراوه* باران اشک *]

اینک با این مقدمه، محورهای عمده وظایف و نقش های والدین در مورد بازی کودک را بررسی می کنیم.
الف) فراهم کردن زمینه مناسب برای بازی کودک
خانه و خانواده، محل رشد کودک و نخستین مدرسه تربیت اوست؛ بنابراین، ایجاد شرایط مساعد در محیط خانواده از مهم ترین وظایف پدر و مادر و یکی از اساسی ترین نیازهای کودک به شمار می آید. بررسی های گوناگون ثابت کرده است که ایجاد محیط امن و سرشار از امکانات تفریحی، یکی از عوامل سلامت روح و روان آدمی است و برای کودک ارزش حیاتی دارد.
روان شناسان بر روابط کودکان با کسانی که مراقبت از آنان را برعهده دارند تأکید کرده و این کنش های متقابل را اساس عمده رشد عاطفی در کودکان قلمداد کرده اند. کودکان نسبت به افرادی که زمینه های لذت و سرگرمی و تفریح را برایشان فراهم می کنند، دلبستگی و احساسات مطلوبی پیدا می کنند.
اگر والدین محیط های امنِ سرشار از اعتماد و احترام متقابل را به وجود آورند، احساس ناامنی در کودکان کمتر می شود و مانند چوب پنبه ای که روی سطح آب می آید، ممکن است احساسات خوب، شعور و انگیزه ذاتی یادگیری در آنان شکوفا شود. در چنین محیطی، بهترین شرایط ذهنی برای
ص: 112
________________________________________
1- . محمدجواد طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل البیت علیهم السلام، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376، چاپ دوم، صص 94 _ 97.
یادگیری کودکان ایجاد می شود. (1)
«ما می توانیم از طریق تدارک زمینه مناسب برای بازی، به کودک آن چیزی را بدهیم که او را قادر می سازد تا بالغ شود. با شجاعت و اعتماد به نفس با زندگی روبه رو شده و احساس کفایت را در خود برای مشارکت در نظم اجتماعی رشد دهد. بالاتر از همه اینکه با فراهم نمودن زمینه مطلوب و وسائل مورد علاقه کودک می توانیم به او کمک کنیم تا از خود تصویری را که هماهنگ با انتظارات و مسئولیت های یک نظم اجتماعی آزاد باشد، بسازد. نظمی که در آن هر عضو باید یاد بگیرد که بار آزادی را تحمل کند و به عنوان یک شخصیت مستقل در دنیایی با ارزش هایی مشترک و هدف دار زندگی کند». (2)

[مهراوه* باران اشک *]

یکی از فرضیه های روان شناسی رشد این است که بازی، رشد هوشی کودکان را تسریع می کند. در تأیید این فرضیه مطالعاتی شده است که نشان می دهد، کودکانی که اصلاً اسباب بازی ندارند یا امکانات کمی برای بازی دارند، از نظر هوشی و شناختی، از همسالان خود عقب ترند. بنابراین، بعضی از روان شناسان براین باورند که یکی از دلایلی که کودکان طبقه کم درآمد پس از ورود به مدرسه با مشکلات یادگیری روبه رو می شوند، این است که امکانات کمی برای بازی در اختیار داشته اند و بازی های شان نسبت به کودکان طبقه متوسط، محدودتر بوده است. در یکی از پژوهش ها، امکاناتی فراهم شد
ص: 113
________________________________________
1- باربارا مک کومبز، جیمز پاپ، پرورش انگیزه در دانش آموزان، ابراهیمی قوام، تهران، رشد، 1382، چاپ اول، صص 16 _ 32.
2- بازی درمانی، ص 45.
تا خانواده های کم درآمد به اسباب بازی دسترسی پیدا کنند. نتایج این پژوهش نشان داد که اسباب بازی می تواند نقش مؤثری در رشد شناختی و هوشی کودکان داشته باشد.(1) به نظر می رسد در این پژوهش، اسباب بازی وسیله ای است برای تحریک و تشویق رابطه متقابل میان مادر و کودک و از آن رو که تحریک کلامی و روابط محبت آمیز، رشد شناختی را تسهیل می کند، شاید نتایج موفقیت آمیز این برنامه بیشتر به دلیل چگونگی رابطه بین مادر و کودک باشد تا تنها وجود اسباب بازی ها. بنابراین، تنها در دسترس بودن اسباب بازی نمی تواند به رشد شناختی کودکان کمک کند، بلکه مشارکت والدین در بازی کودک و روابط محبت آمیز آنان کارآمدی بازی را تا چند برابر افزایش می دهد.

[مهراوه* باران اشک *]

اهمیت مشارکت والدین در بازی با کودک، در سال های اول زندگی، از نظر رشد ذهنی بعدی آنان، در مطالعه کلاسیک اسکیلز و دای (1939) به خوبی نمایان است. در این مطالعه، گروهی از کودکان پرورشگاهی را که در دوسالگی به علت عقب ماندگی شدید در رشد، هیچ خانواده ای حاضر به پذیرش آن ها نبود، به یک موسسه ویژه عقب ماندگان ذهنی انتقال دادند. در این موسسه، برعکس آن پرورشگاه پرجمعیت، هر کودک تحت مراقبت یک دختر بزرگ تر که عقب ماندگی ذهنی ضعیف تری داشت، قرار گرفت. این دختر در نقش جانشین مادر کودک، اوقات زیادی را صرف بازی و صحبت کردن با کودک می کرد. افزون بر آن، محل زندگی آنها بزرگ تر بود و
ص: 114
________________________________________
1- . رشد و شخصیت کودک، ص 184.
اسباب بازی های فراوانی در آن وجود داشت. همین که کودک می توانست راه برود، به یک مهدکودک فرستاده می شد که در آن وسائل بیشتری فراهم بود و کودک از رابطه گرم و صمیمی بهره مند می شد. پس از گذشت چهار سال، هوش گروه آزمایشی، به طور متوسط 32 نمره افزایش نشان داد. در حالی که در گروه گواه که همچنان در پرورشگاه به سر می برد، کاهشی معادل 21 نمره مشاهده شد. پس از 20 سال، بار دیگر این دو گروه بررسی شدند و نتایج، نشان داد که گروه آزمایشی، همچنان برتری خود را نسبت به گروه گواه حفظ کرده است. (1)

[مهراوه* باران اشک *]

ب) آزاد گذاشتن کودک برای بازی و سرگرمی
اصل آزاد گذاشتن کودک برای بازی، هم در آموزه های تربیتی اسلام و هم در دیدگاه های روان شناسی در دوره کودکی پذیرفته شده است، ولی آزادی نباید به معنای بی بند و باری تلقی شود. در اواخر قرن نوزدهم متفکران اروپایی و امریکایی والدین را تشویق می کردند که به فرزندان خود اندکی آزادی نافرمانی بدهند تا بدین ترتیب تا حدّی از خانواده استقلال پیدا کنند. جیمز سالی در اواخر قرن یازدهم نظریه جان لاک را دوباره مطرح کرد که «کودکان آزادی را دوست دارند و بنابراین باید به نحوی بزرگ شوند و زمینه فراهم گردد که کارهایی را که دوست دارند و برایشان مناسب است، بی آنکه هیچ گونه فشاری احساس کنند انجام دهند.» میلر (1922) در این زمینه تصریح کرده است: «بزرگ ترین گناه والدین این است که مانع آزادی کودک
ص: 115
________________________________________
1- ریتال اتکینسون، زمینه روان شناسی، محمدنقی براهنی و دیگران، تهران، رشد، 1375، ج 1، ص 125.
شوند.» (1)زیرا کودکان، این غنچه های نوشکفته وجودمان، هیچ چیزی را با لذت بازی و آزاد بودن عوض نمی کنند.

[مهراوه* باران اشک *]

پاتریک بورژه روان شناس در این باره می گوید:
منظور از آزاد گذاشتن و رها کردن کودک تنها در مسیرهای طولانی پیاده روی و گردش ها خلاصه نمی شود، بلکه هرکاری که به نظر کودک لذت بخش آید، نوعی آزاد بودن معنا می دهد. (2)
دخالت های بی جا و غیرمنطقی در دنیای رویایی و شیرین بازی کودک و همچنین تحمیل نوعی بازی و اسباب بازی به کودک باعث می شود که او در فردایی نه چندان دور، خود را فردی بدون اعتماد به نفس، وابسته به دیگران، سرافکنده و ناکارآمد به شمار آورد.

[مهراوه* باران اشک *]

دکتر بنت الشاطی در کتاب «مادر پیامبر (ص)»، دوران کودکی حضرت رسول (ص) را بازنگری کرده است. برپایه پژوهش ها و یافته های تاریخی و سیره شناختی وی، هنگامی که آمنه به همراه کودک هفت ساله اش برای زیارت تربت پدرش عبدالله به یثرب می رود، تنها یک بار او را به زیارت قبر پدر می برد و بقیه روزها او را آزاد می گذارد تا به همراه دایی زاده هایش سرگرم بازی شود و از طبیعت و دشت و صحرا کمال لذت و استفاده را ببرد. (3)
در مورد امام باقر (ع) نیز آمده است که به فرزندش امام صادق (ع)اجازه
ص: 116
________________________________________
1- . The New Psychology and the Parent, Miller, H.C; London: Jarrolds, 1992, P19.
2- . محمدرضا پوراحمدی لاله، روش های تربیت کودکان، تبریز، پریور، 1382، چاپ اول، ص 80.
3- . بنت الشاطی، مادر پیامبر صلی الله علیه و آله، احمد بهشتی، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1379، چاپ اول، صص 180 و 181.
می داد تا با کودکان تفریح و بازی کند.

[مهراوه* باران اشک *]

امام صادق (ع) در کودکی افزون بر شرکت در بازی هایی که با دویدن و جهیدن همراه بود، به بازی های فکری با دوستانش مشغول می شد. برای نمونه، در یکی از بازی ها امام جعفر صادق (ع)می نشست و استاد می شد و کودکان دیگر شاگرد او می شدند. او نام میوه ای را می خواست که برای نمونه بر درخت یا زمین می روید. رنگ آن قرمز است و طعم شیرین یا ترش دارد و فصل آن همین فصل است. هر کس نام آن را می گفت او استاد می شد و گروه را رهبری می کرد. گاهی بعضی از کودکان از روی شوخی نام میوه ها را عوض می کردند و پاسخ اشتباه می دادند. حضرت به دلیل صداقت نداشتن بعضی از هم بازی هایش، بازی را ترک می گفت، ولی با خواهش بقیه دوستانش که می گفتند بازی بدون او رنگی ندارد، دوباره به بازی برمی گشت.
در بازی دیگر حضرت، باز هم یک استاد و چند شاگرد بود. استاد کلمه ای مانند «الشراعیه» و کلمات هم وزن آن مانند «الصفائیه»، «الداعیه» را می گفت اگرچه بی معنا باشد، در حالی که شاگرد مدام باید همان کلمه نخست را تکرار می کرد. با رخ دادن اشتباه، شاگرد از بازی خارج می شد و دیگری جای او را می گرفت.
این دو نمونه از بازی های امام صادق (ع) در دوران کودکی بود و هدف از آنها تمرکز ذهن و سلیس شدن کلمات و افزایش گنجینه لغات بود. امام به جز این دو مورد، در بازی های دیگر که با دویدن و جهیدن همراه بود نیز شرکت می کرد.(1)

[مهراوه* باران اشک *]

ج) دلایل ممانعت برخی پدر و مادران از بازی کودکان
اشاره
دلایل گوناگونی وجود دارد که پدر و مادر مانع بازی کودکان می شوند و اجازه نمی دهند آنها به دلخواه خود بازی کنند.
یک _ ناآگاهی پدر و مادر
یکی از این دلایل، ناآگاهی از آثار مثبتِ بازی در رشد شخصیت و سلامت روانی کودک و ناآشنایی از دیدگاه اسلام درباره بازی کودکان است. والدین اگر بدانند که بازی یکی از نیازهای اصلی کودک است و اسلام درباره آن سفارش کرده است، به گونه ای دیگر رفتار خواهند کرد.
روزی پیامبر گرامی اسلام (ص) از کنار کودکانی گذشت که سرگرم بازی بودند. یکی از اصحاب، آنان را از بازی منع کرد. پیامبراسلام (ص)فرمود: «بگذارید بازی کنند، خاک چراگاه کودکان است». (2)همچنین در جای دیگر می فرماید: «دع ابنک یلعب سبع سنین». (3)فرزند خود را آزاد بگذار تا سن هفت سالگی بازی کند و حتی در سنین بالاتر هم کودکان را به بازی توصیه می کرد.
محمد غزّالی می گوید:
بازی اختصاص به دوره کودکی ندارد، بلکه در دوره نوجوانی نیز پس از مطالعه کتاب باید بازی کند تا خستگی ناشی از مطالعه از تن او جدا
ص: 118
________________________________________
1- مرتضی منطقی، روان شناسی تربیتی، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، 1372، چاپ اول، ج 2، صص 559 و 560.
2- نورالدین هیثمی، مجمع الزوائد، بیروت، انتشارات دارالکتاب، 1967 م، چاپ دوم، ص 8.
3- سفینه البحار، ج 8 ، ص 579.
گردد. الزام کودک به مطالعه دائمی و درس موجبات کندی ذهن را فراهم خواهد ساخت، لذا کودک درصدد رهایی و فرار از مطالعه و درس خواهد شد. (1)
روان شناسان هم منع کودک از بازی را باعث اختلال در رشد، سرکوب غرایز و پیدایش عقده های روانی می دانند.
دو _ انعکاس محرومیت های دوران کودکی پدر و مادر
برخی از پدر و مادرها به این دلیل به فرزندان شان اجازه و فرصت بازی نمی دهند، که در دوران کودکی با خود آنان بدرفتاری شده، ازاین رو، با کودکان شان همان گونه رفتار می کنند.
سه _ کمبود فضای کافی برای بازی
کمبود فضای کافی، یکی دیگر از علل محرومیت کودکان از بازی است. همه خانواده ها فضای کافی در اختیار ندارند تا بخشی از آن را به بازی کودکان، جایی که آنها بتوانند اسباب بازی های خود را به دلخواه خود بچینند، اختصاص دهند.

[مهراوه* باران اشک *]

چهار _ بی حوصلگی پدر و مادر
هنگامی که هم پدر و هم مادر و یا یکی از آن دو بی حوصله باشد و تحمل شلوغ بازی کودکان را نداشته باشد، آسایش کودکان را از آنها سلب و از بازی آنها جلوگیری می کند.
پیامبر اسلام (ص) به پدران و مادران گوشزد می کند که هرگاه در کودکان خود فزون کنشی و به اصطلاح، شیطنت و شلوغ بازی، مشاهده کردند، مانع بازی و تحرک و فعالیت آنها نشوند؛ زیرا ممکن است همین شلوغ بازی ها و
ص: 119
________________________________________
1- محمد غزالی، احیاء علوم الدین، تهران، علمی و فرهنگی، 1364، چاپ دوم، ص 144.
جنب و جوش ها که گاه موجب به هم ریختگی اسباب و وسائل و ناراحتی و عصبانیت والدین می شود، به اخلاق فاضله و رفتارهای بهنجار آنان در بزرگسالی بینجامد. «شیطنت و لجاجت کودک در کودکی نشانه زیادی عقل او در بزرگسالی است».
در روایت دیگر از امام موسی ابن جعفر (ع) نقل شده است که فرمود:
«یُستحّبُ عرامهُ الغلام فی صغره لیکون حلیما فی کِبرَهِ. ثُمّ قال: ما ینبغی الاّ ان یکون هکذا». (1)مرحوم مجلسی در ذیل این روایت، «عرامه» را به شیطنت، بازیگوشی و علاقه بیش از حدّ کودک به بازی معنا کرده است. بنابراین، معنای روایت این می شود که:
شایسته است کودک به هنگام خردسالی، بازیگوش و پرجنب و جوش باشد، تا در بزرگسالی صبور و شکیبا و باهوش شود. سپس فرمود: البته انتظار نمی رود که کودک غیر از این باشد.
اگر کودکی مطیع و آرام و به اصطلاح خوش اخلاق باشد، هنگام بزرگسالی، وابسته، کودن و کم هوش و ناشکیبا خواهد بود، چنانچه پس از بازی، شیطنت، شکستن و به هم ریختن، حق طبیعی کودک و نشانه هوش و زیرکی او در بزرگسالی است. والدین باید به آثار تربیتی بازی توجه کنند و با الهام از سیره عملی معصومین (ع) که به فرزندان خود اجازه بازی و تفریح می دادند، به کودکان خود اجازه دهند تا به تفریح و سرگرمی مشغول باشند.

[مهراوه* باران اشک *]

پنج _ کثیف شدن لباس کودک و به هم ریختگی اتاق
تمیز کردن خانه، یکی از درگیری های اصلی در بسیاری از خانواده هاست. والدین آستانه تحمل متفاوتی در روبه رو شدن با درهم ریختگی وسائل منزل
ص: 120
________________________________________
1- بحارالانوار، ج 14، ص 279.
دارند. برخی از والدین آن چنان در مورد نظم و نظافت منزل و لباس های کودکان حسّاسند که فرصت بازی کردن به کودکان را نمی دهند؛ زیرا اسباب بازی کودکان باعث به هم ریختگی اتاق می شود. اسباب بازی های فرزندشان را جمع می کنند و به او می گویند: «چون نمی توانی اتاقت را تمیز نگهداری، همه اسباب بازی هایت را بیرون می ریزم»، «از این پس، حق نداری اسباب بازی هایت را در اتاق پهن کنی»، «حوصله ندارم روزی چندبار اتاق را تمیز کنم»، «چون لباس هایت را کثیف می کنی، از این پس اجازه نمی دهم بازی کنی.» این گونه برخوردها باعث می شود فرزند خود را از بازی و اسباب بازی محروم کنند و جلوی رشد و خلاّقیت کودک را بگیرند.
والدین سخت گیر و وسواسی که از ترس کثیف شدن لباس کودک و به هم ریختن اتاق، مانع بازی کودک می شوند، بدانند:
انتظار اینکه کودک هرگز لباسش را کثیف نکند و باعث به هم ریختگی وسائل منزل نشود، انتظاری کاملاً نابه جاست و بازداری کودک از بازی نیز ظلم نابخشودنی است که موجودیت و سلامت کودک و آینده او را با خطر جدّی روبه رو می کند.
به نظر می رسد که آموزش مرتب نگه داشتن محیط زندگی، رعایت نظافت و نظم در استفاده از اسباب بازی به کودکان بسیار ارزشمند است و در تمامی مراحل زندگی برای آنها مفید خواهد بود.
والدین به جای جلوگیری از بازی کودکان باید بکوشند اصل نظم و نظافت را به آنها آموزش دهند و تا حدودی هم از سرِ گذشت با کودکان برخورد کنند.
ص: 121