بازی کودک در اسلام : بررسی پی آمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان

[مهراوه* باران اشک *]

6. بررسی پی آمدهای تربیتی اسباب بازی با تأکید بر پی آمدهای منفی آن
اشاره
بازی و اسباب بازی، به ویژه بازی های الکترونیکی با توجه به قابلیت ها و کارکردهایی که دارند، می توانند برای حفظ سلامت و بهداشت روان، به عنوان یکی از عوامل مؤثر بر رشد شخصیت و اجتماعی شدن کودک کاربرد داشته باشند. این در صورتی است که اسباب بازی با شرایط ذهنی و رشدی
ص: 166
________________________________________
1- 1 1. Computer Games.
کودک متناسب باشد و از سوی دیگر، با شرایط و ارزش های فرهنگی جامعه سازگاری داشته باشد. هم چنین، اسباب بازی می تواند عامل تهاجم فرهنگی و دوری و بیگانگی کودک از فرهنگ و ارزش های اجتماعی خود شود. بنابراین، وسیله و واسطه بودن اسباب بازی، آن را در معرض کاربردهای دوگانه قرار داده است.

[مهراوه* باران اشک *]

الف) کارکردهای آشکار و پنهان اسباب بازی

از نظر روان شناختی، هر اسباب بازی می تواند کارکردهای آشکار و کارکردهای پنهانی داشته باشد. کارکردهای آشکار اسباب بازی همان تفریح و سرگرمی و آشنایی کودک با مفهوم حجم، اندازه، شناخت رنگ های مختلف و ایجاد مهارت و خلاقیت در آنان است، ولی کارکردهای پنهان اسباب بازی می تواند از طریق شکل، رنگ، اندازه، طرح، زمینه و نوع کار با وسایل به صورت غیرمستقیم به کودک القا شود. اثر مخرّب اسباب بازی بیشتر از این نوع است؛ یعنی ممکن است یک اسباب بازی، از نظر فیزیکی و جذابیت های لحظه ای، برای کودک خوش آیند و مطلوب باشد و حتی بزرگ ترها را نیز خوش حال و سرگرم کند. ولی کارکرد پنهان و نهفته این وسیله، بسیار آسیب زا باشد.
والدین در هنگام خرید اسباب بازی فقط به جنبه های ظاهری آن توجه دارند و تصور می کنند که هدف از ساخت عروسک نیمه عریان، آرایش شده و دارای قابلیت آوازخوانی فقط آن است که کودک را خوش حال و سرگرم کند و بیشتر به اشیا و موجودات واقعی شباهت داشته باشد، ولی از این که همین عروسک، به طور ناهوش یار، گرایش های جنسی کودک را بیدار و تقویت می کند و می تواند زمینه ساز بی حجابی، سکس، گرایش به موسیقی و
ص: 167
انحراف های اخلاقی کودک در آینده باشد، غافل اند.
باید توجه کرد که بیشترین آثار منفی اسباب بازی و بازی های کامپیوتری، به محتوا و کارکرد پنهان آنها مربوط است. ازاین رو، نمی توان با سطحی نگری و غفلت، از پی آمدهای تربیتی اسباب بازی، آن را در اختیار کودک قرار داد و او را در انتخاب هر نوع برنامه تفریحی و بازی کامپیوتری آزاد گذاشت.

[مهراوه* باران اشک *]

ب) اسباب بازی، وسیله تهاجم فرهنگی

بیشتر اسباب بازی موجود در بازار یا وارداتی است و یا تقلیدی که با اهداف، معیارها و کارکردهای ویژه ای ساخته شده و به تدریج بر ذوق، سلیقه و هنجارهای رفتاری کودک ما تأثیر می گذارد.
اگر با دیدی وسیع به پی آمدهای تربیتی اسباب بازی کودکان و بازی های رایانه ای نگاه کنیم، در می یابیم که چگونه کودک ما مورد هجوم انواع ضدارزش ها، الگوها و هنجارها، شیوه لباس پوشیدن، سبک آرایش و... قرار می گیرد.
یکی از پژوهش ها نشان می دهد که بیشتر کودکان به اسباب بازی خارجی علاقه دارند(1) و والدین نیز به خاطر جلب رضایت کودک، این گونه اسباب بازی را می خرند. ازاین رو، تأثیر پذیری اسباب بازی خارجی و اسباب بازی ای که در ساخت آن از مشابه خارجی استفاده شده، در جامعه ما بیشتر است.
اسباب بازی پر زرق و برق و گران قیمت، همراه خود دنیای کودک ما
ص: 168
________________________________________
1- فرهنگ و جامعه، ص 77..
را از آن چه کار آمد، انسان ساز و از آن خودش است و با ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و اجتماعی سازگاری دارد، تهی می کند. به جای آن و در پوشش زرق و برق و جاذبه های دروغین، فرهنگ بیگانه را در وجود او تزریق می کند. اسباب بازی، عامل انتقال فرهنگ است؛ از هرجا بیاید و در هرجا ریشه داشته باشد، فرهنگ همان جا را به همراه دارد. بنابراین، بسیاری از اسباب بازی موجود در بازار، وسیله تهاجم فرهنگی است و آثار و پی آمدهای تربیتی نامطلوبی را به همراه دارد.

[مهراوه* باران اشک *]

ج) اسباب بازی و خشنونت و پرخاش گری کودک
اسباب بازی جنگی مانند تفنگ، مسلسل، هفت تیر، شمشیر، خنجر، نارنجک، آر پی جی، نقاب، دست بند و ماشین پلیس، به پرخاش گری و خشونت بیشتر در کودک می انجامد. کودک را به ستیزه جویی عادت می دهد و باعث برون ریزی و ابراز خشم در برابر محیط پیرامون و اطرافیان می شود. کودک را با رفتارهای ناپسند اجتماعی مانند قتل، آدم ربایی، دزدی و جنایت آشنا می کند و بر سازگاری و روابط اجتماعی او به شدت تأثیر می گذارد. اسباب بازی جنگی به کودک چنین وانمود می کند که جنگ، تفریح و سرگرمی و بازی است.
بخش اصلی این اسباب بازی در ایران تولید می شود و دقیقا کپی نمونه های خارجی است و هیچ گونه تفکر و طراحی خاصی از طرف متخصصان و طراحان داخلی در آنها وجود ندارد.
واردکنندگان و تولیدکنندگان این گونه اسباب بازی با تبلیغ و فروش اجناس، فقط محصولات خود را به فروش نمی رسانند. بلکه هیجان، جنگ، آدم کشی و خشونت را نیز تبلیغ می کنند و در اختیار کودکان قرار
ص: 169
می دهند.
وقتی پسر بچه ای با اسلحه رمبو مشغول بازی است، خود را در نقش رمبو قرار می دهد و نوع حرکات و پوشش او را تقلید می کند و با سر و صدا و رفتارهای پرخاش گرانه بازی می کند. هم چنین زمانی که کودک با بازی های کامپیوتری بازی می کند و می بیند که قهرمان بازی با تفنگ و مسلسل به قتل و کشتار دیگران می پردازد و با انجام این گونه رفتارها به محبوبیت در نزد دیگران دست می یابد، بدون این که خود بخواهد با او همانند سازی می کند.
تحقیقات تجربی نشان داده است که بسیاری از بازی ها و اسباب بازی جدید، القا کننده تخیّلات پرخاش گرانه، رفتارهای توأم با خشونت، پرخاش گری علمی، عادی شدن پرخاش گری در اذهان کودک و نوجوان، الگوگیری از بازی گران خشنِ بازی های کامپیوتری، انتخاب ستیزه جویی به عنوان راه حل امور، افزایش جرم و بزه کاری و در نهایت تربیت شخصیت های خشن و کینه جو است.
پونزو (1991) پس از تحلیل محتوایی 47 بازی مشهور ویدئویی گزارش می دهد که چهل بازی، در بر دارنده مضامین پرخاش گرانه و فقط هفت بازی، حاوی مسائل غیر آنهاست. بر اساس نظریه هایی که پرخاش گری را زاییده عوامل اجتماعی و رفتار آموخته شده می دانند، مشاهده این گونه بازی ها، با این حجم بالا، بی گمان به خشونت در افراد می انجامد.(1) در تأیید این نظریه بندورا و همکارانش در آزمایشی که در سال 1973 انجام
ص: 170
________________________________________
1- تلبن بنجت، کودک و اسباب بازی های جنگی، ترجمه فاطمه قاسم زاده.
دادند، به این نتیجه رسیدند که پرخاش گری می تواند از طریق مشاهده صحنه های خشن و اسباب بازی جنگی آموخته شود. در این پژوهش، صحنه هایی از یک بازی به کودکان نشان داده شد که فردی با عروسکش، رفتار پرخاش گرانه انجام می داد. پس از این مرحله، کودکان در یک اتاق بازی قرار گرفتند که عروسک ها و وسایل بازی دیگری در آن جا بود. مشاهده های غیرمستقیم کودکان نشان داد، کودکان هنگام استفاده از این اسباب بازی با بیان عباراتی مانند: «با لگد به دماغش بزن، آن را بکُش»، همان رفتارهای پرخاش گرانه ای را که در بازی دیده بودند، روی عروسک های بازی اجرا می کردند. هم چنین این پژوهش نشان داد که نمایش کارتونی خشن و مشاهده رفتارهای ستیزه جویانه عروسک ها، موجب بیشترین پرخاش گری در کودکان می شود.
بویا تزیس و همکارانش، در سال 1995 به انجام پژوهش مشابهی اقدام کردند. نتایج این پژوهش نیز نظریه «بندورا» را بار دیگر تأکید کرد و اثبات نمود که مشاهده صحنه های پرخاش گری در بازی های کودکانه و استفاده از اسباب بازی جنگی، به همانندسازی و ابراز رفتارهای مشابه می انجامد.
سیلورن و ویلیامسون در یک بررسی تجربی بر آن شدند تا تأثیر مشاهده رفتارهای پرخاش گرانه و استفاده از اسباب بازی جنگی را در کودکان نشان دهند. بدین منظور، 28 کودک دختر و پسر مورد آزمون قرار گرفتند. پس از تعیین «سطح پایه»(1) پرخاش گری و رفتارهای ضداجتماعی کودکان،
ص: 171
________________________________________
1- 2 1. Base Line.
آنها را به دو گروه تقسیم کردند: نیمی از کودکان سرگرم تماشا و اجرای یک بازی ستیزه جویانه شدند و بقیه به تماشای یک برنامه تلویزیونی مشغول شدند، سپس رفتار کودکان در اتاقی که حاوی اسباب بازی مختلف بود، مورد مشاهده قرار گرفت. داده ها با روش آماری تحلیل شد و نتایج نشان داد که میزان پرخاش گری بچه ها پس از انجام بازی ویدئویی خشن به دو برابر افزایش یافت.(سیلورن و ویلیامسون، 1987(1)
بنابراین، با توجه به تحقیقات انجام شده می توان نتیجه گرفت که بازی ها و اسباب بازی جنگی می تواند روحیه پرخاش گری، خشونت، آدم کشی، دزدی و... را در کودک و نوجوان تقویت کند.

[مهراوه* باران اشک *]

د) اسباب بازی و انتقال ارزش های منفی به کودک
با وجود آن که بازی و اسباب بازی در پرورش روانی و تقویت روحیه اجتماعی کودک نقش مهمی دارد، در صورتی که با ارزش های فرهنگی و اصول روان شناسی سازگار نباشد، نتیجه مطلوب از آن به دست نمی آید.
در جامعه ای که زیرساخت های فرهنگی آن را باورهای مذهبی تشکیل می دهد و انتظار می رود دختر و پسر (زنان و مردان آینده) با حفظ عفاف و ایمنی وارد جامعه شوند، وجود عروسک های نیمه عریان، چه آثار و پی آمدهایی برای کودک می تواند داشته باشد؟!
یکی از پی آمدهای تربیتی این گونه عروسک ها، آن است که کودک می کوشد خود را در نقش همان عروسک ظاهر سازد. هم چنین، زمانی که دختری با عروسکی بازی می کند، به نحوه آرایش و لباس پوشیدن او پی
ص: 172
________________________________________
1- بررسی پی آمدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، ص 62.
می برد.
وقتی کودک با عروسکی بازی می کند که دارای بدن بسیار انعطاف پذیر، نیمه عریان و طبیعی است، بی گمان بر افکار و رفتار کودک تأثیر منفی می گذارد و او را به طور ناخودآگاه نسبت به حجاب بی تفاوت می کند.
انتقال ارزش های منفی به کودک، حتی می تواند از طریق شکل، رنگ، اندازه، طرح، زمینه و نوع کار با اسباب بازی به صورت مستقیم و غیر مستقیم ایجاد شود.

[مهراوه* باران اشک *]

ه) نقش بازی های رایانه ای در انتقال ارزش های منفی به کودک
ازآن رو که بیشتر بازی های کامپیوتری در چارچوب های فرهنگی _ اجتماعی اروپای غربی، امریکا و ژاپن، طراحی و تولید می شوند، ارزش ها، هنجارها و الگوهای فرهنگی خاصی را به کودک و نوجوان القا می کنند که با ارزش های فرهنگی جامعه ما سازگار نیست.
میزان تأثیرپذیری کودک و نوجوان در بازی های کامپیوتری به بالاترین اندازه ممکن می رسد، زیرا بر اساس پژوهش ها، کودکان بیست درصد آن چه را که می شنوند و چهل درصد آنچه را که مشاهده می کنند، می آموزند. ولی این مقدار، برای آن چه هم زمان می بینند، می شنوند و با علاقه با آن کار می کنند، به بیش از 75 درصد می رسد. بر این اساس، با توجه به این که کودک و نوجوان، در فرایند بازی های کامپیوتری، هم می بینند، هم می شنوند و هم به خاطر ماهیت تفریحی و سرگرمی بازی، به آن علاقه دارند و حاضرند ساعت ها به بازی مشغول باشند، به شدت از محتوای این گونه بازی ها متأثر می شوند.(1)
ص: 173
________________________________________
1- ساندرا آنسلمو، رشد در دوره اولیه کودکی و بررسی پی آمدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، ص 61.

[مهراوه* باران اشک *]

و) بازی و اسباب بازی و القای مفاهیم جنسی به کودک
یکی از مهم ترین دستاوردهای تبلیغاتی دهه های اخیر، ادغام موضوعات جذّاب، پر کشش و هیجان برانگیز در یک دیگر است تا به این ترتیب بر قدرت تأثیر گذاری و جذب مشتری افزوده شود.
طرز تفکر غالب، در فرهنگ امروز غرب، آن است که در همه زمینه ها از انگیزه های جنسی استفاده شود. این نگرش، حتی به دنیای پاک، بی آلایش، معصومانه و دوست داشتنی کودکان نیز وارد شده و با ارائه مضامینی بر پایه مسائل جنسی، خشونت و پرخاش گری، جنگ و ستیز، برهنگی و... ، در بازی ها و اسباب بازی کودکان، رنگ خشن و شهوانی به دنیای معصوم آنها بخشیده است.

[مهراوه* باران اشک *]

سودجویی از انگیزه های جنسی و شهوانی در طراحی و ساخت وسایل بازی، به ویژه عروسک ها به طور کامل مشهود است. وقتی کودک با عروسک هایی بازی می کند که دارای بدن های بسیار انعطاف پذیر و نیمه عریان اند و برخی قسمت های بدن آنها برجسته شده و می تواند القاکننده مفاهیم جنسی باشد، بی گمان حسّ کنجکاوی و غریزه جنسی او را تحریک و بیدار می کند و در دراز مدّت می تواند مشکلاتی را در این باره پدید آورد.
در برخی بازی های رایانه ای، طرف مقابل، زنی می باشد که در ابتدا دارای حجاب نسبی است و در جریان بازی وقتی می بازد، در ازای هر صد دلار یکی از لباس هایش را پیشنهاد می کند و در پایان بازی ممکن است با از دست دادن تمام لباس هایش کاملاً عریان شود. در این نوع بازی، قمار و برهنگی در یک دیگر ادغام شده اند تا با تحریک غریزه جنسی و حس
ص: 174

[مهراوه* باران اشک *]

کنجکاوی در جهت انحراف، نوجوان و کودک را ساعت ها در پای دستگاه میخ کوب و القائات خود را به آنها تحمیل کند.(1)
طرّاحان بازی های کامپیوتری با بهره جویی از جوهره تبلیغات معاصر و امکانات نرم افزاری که برای تأثیرگذاری و نفوذ، قابلیت های بالایی دارد، با ادغام مواردی مانند برهنگی و خشونت، برهنگی و ماجراهای عاشقانه، برهنگی و ماجراهای علمی، در پی جذاب کردن هرچه بیشتر تولیدات فرهنگی خود هستند و این برای کشورهای جهان سوم، به ویژه کشورهای اسلامی که بیشتر مصرف کننده اند، آسیب های فرهنگی جبران ناپذیری به همراه دارد.
ازاین رو، در یک جمع بندی اجمالی می توان نتیجه گرفت که ترویج خشونت و فساد، یکی از کارکردها و پی آمدهای منفی بازی ها و اسباب بازی تهیه شده در کشورهای خارجی است و همین مسئله، در کنار دیگر تمهیدهایی که طرّاحان اسباب بازی و بازی های کامپیوتری می اندیشند، آنان را موفق به تسخیر جسم و جان کودک و نوجوان ما می سازد.


ز) اعتیاد به بازی و اختلال در فرایند اجتماعی شدن
یکی از پی آمدهای تربیتی و روانی _ اجتماعی بازی های جدید، مسئله اعتیاد به این بازی ها و اختلال در فرایند اجتماعی شدن کودک و نوجوان است. بازی های کامپیوتری و استفاده از اسباب بازی خودکار، در طبقه بندی بازی ها بر اساس تعداد شرکت کنندگان، در ردیف
ص: 175
________________________________________
1- بررسی پی آمدهای بازی های ویدئویی و رایانه ای، ص 62 _ 79.
بازی های فردی قرار می گیرند. بر این اساس، ساختار بازی های کامپیوتری و اسباب بازی مکانیکی به گونه ای است که بازی گر، در تعامل با اسباب بازی، تصاویر، داده ها و اطلاعات موجود در صفحه تلویزیون قرار می گیرد، نه با گروه هم سالان.
محدود شدن روابط به صفحه تلویزیون و آدمک های مجازی و میخ کوب شدن در پای دستگاه ها، به معنای محرومیت از تعامل و ارتباط با گروه هم سالان است و به تدریج به اعتیاد بازی می انجامد و نتیجه آن، عدم تحقُق صحیح و کامل فرایند اجتماعی شدن یا دست کم، بروز اشکال هایی در این فرایند است.(1)