25. حضرت رضا(ع) در بخشى از پاسخهاى خويش به پرسشهاى محمد بنسنان در زمينه علل و فلسفه احكام نوشت:
وَ عِلَّةُ إِعْطاءِ النِّساءِ نِصْفَ ما يُعْطَى الرَّجُلُ مِنَ الْمِيراثِ، لِاَنَّ الْمَرْأَةَ اِذا تَزَوَّجَتْ اَخَذَتْ وَ الرَّجُلُ يُعْطي فَلِذلِكَ وُفِّرَ عَلى الرِّجالِ، وَ عِلَّةٌ اُخْرى في إِعْطاءِ الذَّكَرِ مِثْلَيْ ما يُعْطَى اْلاُنْثى، لِاَنَّ اْلاُنْثى في عِيالِ الذَّكَرِ اِنْ احْتاجَتْ وَ عَلَيْهِ أَنْ يَعُولَها وَ عَلَيْهِ نَفَقَتُها وَ لَيْسَ عَلَى الْمَرْأَةِ أَنْ تَعُولَ الرَّجُلَ وَ لا تُؤْخَذُ بِنَفَقَتِهِ اِذَا احْتاجَ، فَوَفَّرَ اللَّهُ عَلَى الرِّجالِ لِذلِكَ وَ ذلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَ بِما أَنْفَقُوا مِنْ اَمْوالِهِمْ(5)»؛
(6)
علت پرداخت نصف مقدار ميراث مردان به زنان، اين است كه زن هنگام ازدواج مىگيرد و مرد مىپردازد و لذا ميراث براى مردان زيادتر شده است، علت ديگر پرداخت دو برابر سهم زن به مرد، اين است كه زن اگر نياز داشته باشد تحت سرپرستى مرد است و سرپرستى و هزينه او بر عهده مرد است؛ در حالى كه بر زن چنين وظيفهاى نيست كه مرد را اداره كند و از او در صورتى كه مرد نياز نيز داشته باشد خرجى گرفته نمىشود.
پس بدين خاطر است كه خداوند براى مرد سهم بيشترى قرار داده است، و اين همان سخن خداوند عزوجل است كه:
«مردان سرپرست و عهدهدار زنانند، به خاطر آنچه كه خداوند بعضى از آنان را بر بعضى ديگر برترى داده است و نيز به علت هزينههايى كه مردان از اموال خويش مىپردازند.»
روايات ديگرى نيز در اين باره وجود دارد.(7)
پاسدارى ارزشها، صيانت جمال
صِيانَةُ الْمَرْأَةِ اَنْعَمُ لِحالِها وَ اَدْوَمُ لِجَمالِها؛(8)
صيانت و نگهدارى زن، به حالش مفيدتر و جمالش را پردوامتر است.
27. اميرالمؤمنين(ع):
زَكاةُ الْجَمالِ، الْعِفافُ؛(9)
زكات زيبايى و جمال، پاكدامنى است.
28. اميرالمؤمنين(ع):
اِنَّ الْحَياءَ وَ العِفَّةَ مِنْ خَلائِقِ الْاِيمانِ وَ اِنَّهُما لَسَجِيَّةُ الْاَحْرارِ وَ شِيمَةُ الْأَبرارِ؛(10)
همانا حيا و عفت، از آداب و صفات ايمان است، و آن دو از خُلق و خوى آزادگان و رسم نيكان است.
حيا و پاكدامنى، نشانه آزادگى و جوانمردى و لازمه ايمان است و مردان و زنان، همه نيازمند آنند ولى خداوند متعال به بانوان به خاطر ساختار وجودى و جايگاهى كه در جامعه دارند حيا و آزرم بيشترى عنايت فرموده است و از اين جهت، مسؤوليت بيشترى را بر دوش مىكشند. حيا و عفت براى همه امرى نيك و لازم است اما براى آنان لازمتر است. حيا نشانه آزادگى است و مردان و زنان آزاده آنانند كه پاكدامن و باحيا باشند، و اگر حريّت به معناى واقعى كلمه وجود داشته باشد صفات نيكوى ديگر نيز وجود خواهد داشت. زنان و مردان مسلمان و متعهد، آزادى را در صفاتى مىجويند كه در روايت بعدى بر آنها تأكيد شده است.
29. امام صادق(ع):
خَمْسُ خِصالٍ مَنْ لَمْتَكُنْ فِيهِ خَصْلَةٌ مِنْها فَلَيْسَ فِيهِ كَثِيرُ مُسْتَمْتَعٍ، اَوَّلُها: الْوَفاءُ، وَ الثّانِيَةُ: التَّدْبِيرُ، وَ الثّالِثَةُ: الْحَياءُ، وَ الرَّابِعَةُ: حُسْنُ الْخُلْقِ، وَ الْخامِسَةُ - وَ هِيَ تَجْمَعُ هذِهِ الْخِصالَ: - الْحُرَّيَّةُ؛(11)
پنج خصلت است كه اگر كسى يكى از آنها را نيز نداشته باشد، در او بهرهمندى چندانى نيست. اول از آنها وفادارى است. دوم، تدبير؛ سوم، حيا، چهارم، حسن خلق، و پنجم كه جامع اين خصلتهاست، آزادگى است.
30. اميرالمؤمنين(ع):
خِيارُ خِصالِ النِّساءِ شِرارُ خِصالِ الرِّجالِ: الزَّهْوُ وَ الْجُبْنُ وَ الْبُخْلُ. فَاِذا كانَتَ الْمَرْأَةُ مَزْهُوَّةً لم تُمَكِّنْ مِنْ نَفْسِها، وَ اِذا كانَتْ بَخِيلَةً حَفِظَتْ مالَها وَ مالَ بَعْلِها، وَ اِذا كانَتْ جَبانَةً فَرِقَتْ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ يَعْرِضُ لها؛(12)
بهترين خصال زنان، بدترين خصلتهاى مردان است و آنها عبارتند از: كبر و ترس و بخل، زيرا زمانى كه زن (در برابر بيگانه) متكبر و گردنفراز باشد خويش را رام نخواهد كرد، و آنگاه كه بخيل باشد مال خود و شوهرش را حفظ خواهد نمود، و هنگامى كه كمجرأت بود [خطر نخواهد كرد و] از هر چيزى كه براى او پيش آيد نگران خواهد شد و پرهيز خواهد نمود.
از اين روايت شريف، اين اصل را بايد استفاده كنيم كه نبايد به زن و مرد از نظر ساختار وجودى در پذيرش مسؤوليتها و وظايف در تمام ابعاد به يك ديد نگاه شود بلكه چه بسا صفتى براى مرد به عنوان يك نقطه ضعف و عيب محسوب شود ولى براى زن نقطهاى مثبت و امرى با ارزش به شمار رود، همين خصلت ترس براى مردان به خاطر وظيفهاى كه در حفظ حقوق خود و خانواده و اجتماع دارند امرى ناپسند است اما زنان به خاطر محدوديتهاى بيشترى كه در دفاع از خود دارند و از طرف ديگر، بيشتر مورد طمع و هجوم افكار ناپاكان قرار مىگيرند نياز به احساس نگرانى و خطر گريزى و خوف مواجه شدن با زمينههاى هجوم و دستبرد به خويش را دارند تا احتياط بيشترى نموده و از افتادن در دامهايى كه امكان گريز براى آنان نيست مصون باشند، و اين امر منافاتى با اداى مسؤوليتهاى اجتماعى ندارد. در زمينه بخل و تكبر نيز به همين بيان؛ البته تشخيص موارد مطلوبيّت اين صفات از موارد ديگر، كار مشكلى نيست.
1- همان، ج 5، ص 285.
2- همان، ج 103، ص 241.
3- من لا يحضره الفقيه، ج3، ص561.
4- بحارالانوار، ج103، ص323.
5- سوره نساء(4)، آيه 34.
6- علل الشرايع، ص570.
7- نك: علل الشرايع، ص570 - 571.
8- مستدرك الوسايل، ج 14، ص 255.
9- همان.
10- غرر الحكم و درر الكلم ترجمه و شرح خوانسارى، ج2، ص584.
11- بحارالانوار، ج74، ص175.
12- نهجالبلاغه، ص509، حكمت 234.
زنان، جايگاه و حقوق(3)
بيرون از خانه
بوى خوش براى بيگانه!
پوشش مناسب
لباسهاى تحريكآميز
در كوچه و خيابان
بر جاى او ننشين!
حفظ حريم
به شش سالگى كه رسيد
نگاه به بيگانه
اى غيرتمندان!
31. امام صادق(ع):
لا يَنْبَغي لِلْمَرْأَةِ أَنْ تُجَمِّرَ ثَوْبَها اِذا خَرَجَتْ [مِنْ بَيْتِها]؛(1)
هنگامى كه زن از خانهاش خارج مىشود سزاوار نيست كه لباسش را خوشبو كند.
از زن و مرد مسلمان، رعايت مسايل بسيارى به عنوان امور احتياطى خواسته شده است، چرا كه عدم توجه به آنها احتمال گرفتار آمدن به گناه يا ارتكاب گناه بالاتر را افزايش مىدهد. اين تذكرها، در حقيقت زنگ خطرهايى است كه هشيارى مرد و زن مسلمان را مىطلبد و بىتوجهى به آنها و در واقع نزديك شدن به دانههاى اطراف دام، خطر افتادن در آن را به دنبال دارد. روايات بعدى نيز در همين موضوع قرار مىگيرد.
32. پيامبر اكرم(ص):
أَيُّما امْرَأَةٍ تَطَيَّبَتْ لِغَيْرِ زَوْجِها لَمْ تُقْبَلْ مِنْها صَلاةٌ حَتّى تَغْتَسِلَ مِنْ طِيبِها كَغُسْلِها مِنْ جِنابَتِها؛(2)
«هر زنى كه خود را براى غير شوهرش خوشبو كند هيچ نمازى از او پذيرفته نمىشود تا همان گونه كه به خاطر جنابت غسل مىكند، براى اين بوى خوش نيز غسل كند.(3)
33. اميرالمؤمنين على(ع):
كُنْتُ قاعِداً فيِ الْبَقِيع مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فيِ يَوْمِ دَجْنٍ وَ مَطَرٍ اِذْ مَرَّتْ اِمْرَأَةٌ عَلى حِمارٍ، فَهَوَتْ يَدُ الْحِمارِ فيِ وَهْدَةٍ فَسَقَطَتِ الْمَرْأَةُ فَأَعْرَضَ النَّبِيُّ(ص) بِوَجْهِهِ.
قالُوا: يا رَسُولَاللَّهَ! اِنَّها مُتَسَرْوِلَةٌ.
قالَ: اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُتَسَرْوِلاتِ - ثَلاثاً. يا أَيُّها النَّاسُ! إتَّخِذُوا السِّراوِيلاتِ فَإنَّها مِنْ أَسْتَرِ ثِيابِكُمْ وَ حَصِّنُوا بِها نِساءكُمْ اِذا خَرَجْنَ؛
(4)
در روزى تار و بارانى به همراه رسول خدا(ص) در بقيع نشسته بودم كه زنى سوار بر درازگوشى عبور كرد. دست حيوان، داخل گودالى افتاد و زن به زمين خورد. لذا پيامبر(ص) چهرهاش را برگرداند.
عرض كردند: اى رسول خدا! آن زن شلوار پوشيده است.
پيامبر اكرم(ص) سه بار گفت: «خدايا! زنانى كه از شلوار استفاده مىكنند را مورد مغفرت قرار ده. [سپس فرمود:] اى مردم! از شلوار استفاده كنيد چرا كه از پوشانندهترين لباسهاى شما است، و با آن، زنانتان را هنگامى كه از خانه خارج مىشوند مصونيت بخشيد».
روشن است كه ملاك، استفاده از لباسهايى است كه تناسب بيشترى با حجاب و صيانت بانوان دارد، تحريكآميز نيست و با عرف زنان باحجاب همخوانى بيشترى دارد. بنابراين، شامل هر نوع شلوار نمىشود. در همين خصوص، حديث بعدى نيز مىتواند نشاندهنده ترغيب اسلام به حفظ حدود و شؤون زن و مرد، و رعايت دورانديشى و احتياط باشد؛ البته اينها همه اقداماتى احتياطى است كه زمينه انحرافات احتمالى را از ميان مىبرد.
34. «سعيدة» و «منّة» خواهران محمد بنابىعمير:
دَخَلْنا عَلى أَبيعَبْدِاللَّهِ(ع) فَقُلْنا: تَعُودُ الْمَرْأَةُ أخاها؟
قالَ: نَعَمْ.
قُلنا: تُصافِحُهُ؟
قالَ: مِنْ وَراءِ الثَّوْبِ.
قالَتْ اِحْداهُما: اِنَّ اُخْتيِ هذِهِ تَعُودُ إخْوَتَها.
قالَ: اِذا عُدْتِ إخْوَتَكِ فَلا تَلْبِسي الْمُصَبَّغَةَ؛(5)
بر امام صادق(ع) وارد شديم و عرض كرديم: آيا زن به ديدار برادرانش مىرود؟
فرمود: بلى.
عرض كرديم: آيا به او دست مىدهد؟
فرمود: از پشت لباس.
يكى از آن دو گفت: اين خواهر من به ديدار برادرانش مىرود.
فرمود: آنگاه كه به ديدن برادرانت رفتى، لباس رنگارنگ [و تحريكآميز] نپوش.
35. امام صادق(ع) به نقل از پيامبر اكرم(ص):
لَيْسَ لِلنِّساءِ مِنْ سَرَواتِ الطَّرِيقِ شَيءٌ، وَ لكِنَّها تَمْشي فيِ جانِبِ الْحائِطِ وَ الطَّرِيقِ؛(6)
زنان از ميان مسير عبور نكنند، بلكه در كنار ديوار و راه حركت كنند.
36. پيامبر اكرم(ص):
اِذا جَلَسَتِ الْمَرْأَةُ مَجْلِساً فَقامَتْ عَنْهُ فَلا يَجْلِسْ في مَجْلِسِها أَحَدٌ حَتَّى يَبْرُدَ؛(7)
هنگامى كه زن در جايى نشست، بعد از آنكه از آنجا برخاست كسى در جاى او ننشيند تا اينكه گرمى آن از بين برود.
37 . پيامبر اكرم(ص):
مَنْ كانَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الآخِرِ فَلا يَبيتُ في مَوْضِعٍ يَسْمَعُ نَفَسَهُ اِمْرأَةٌ لَيْسَتْ لَهُ بِمَحْرَمَةٍ؛(8)
كسى كه به خدا و روز قيامت ايمان دارد، در جاى خلوتى كه زنى نامحرم، صداى نفس او را مىشنود، نماند.
38. امام صادق(ع):
اِذا بَلَغَتِ الْجارِيَةُ سِتَّ سِنِينَ فَلا يَنْبَغي لَكَ أَنْ تُقَبِّلَها؛(9)
وقتى كه دختر به سنّ شش سالگى رسيد سزاوار نيست كه او را ببوسى.
روايات ديگرى نيز در اين زمينه وجود دارد و از آنها استفاده مىشود كه نامحرم نبايد دخترى كه به سن شش سالگى رسيده است را ببوسد. چنانكه بر دوش گرفتن و در دامن نشاندن آنان نيز، براى افراد بيگانه نكوهش شده است.
39. پيامبر اكرم(ص):
اِشْتَدَّ غَضَبُ اللَّهِ عَلى امْرَأَةٍ ذاتِ بَعْلٍ مَلَأتْ عَيْنَها مِنْ غَيْرِ زَوْجِها أَوْ غَيْرِ ذي مَحْرَمٍ مِنْها، فَاِنَّها اِنْ فَعَلَتْ ذلِكَ اَحْبَطَ اللَّهُ عَزَّ وَ جلَّ كُلَّ عَمَلٍ عَمِلَتْهُ. فَإنْ أَوْطَأَتْ فِراشَهُ غَيْرَهُ كانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ أَنْ يُحْرِقَها بِالنّارِ بَعْدَ أَنْ يُعَذِّبَها في قَبْرِهِ؛(10)
خشم خداوند بر آن زن شوهردارى كه ديدهاش را به غير همسرش يا نامحرمى بدوزد شديد است، چرا كه اگر چنين كند خداوند همه اعمالى را كه انجام داده است بىنتيجه خواهد گذاشت، و اگر بيگانهاى را به بستر شوهرش راه دهد، بر خداوند است كه او را علاوه بر عذاب كردن در قبر، با آتش بسوزاند.
40. امام صادق(ع) به نقل از اميرالمؤمنين(ع):
يا اَهْلَ الْعِراقِ! نُبِّئْتُ اَنَّ نِساءَكُم يُدافِعْنَ الرِّجالَ فيِ الطَّرِيقِ، أَما تَسْتَحُونَ؟
اى اهل عراق باخبر شدم كه زنان شما در راه با مردان برخورد مىكنند، آيا شرم نمىكنيد؟
مرحوم كلينى مىگويد: در حديث ديگرى آمده است كه حضرت فرمود:
أَما تَسْتَحيُونَ وَ لا تُغارُونَ؟! نِساءُكُمْ يَخْرُجْنَ اِلَى الاَسْواقِ وَ يُزاحِمْنَ الْعُلُوجَ؛(11)
آيا حيا نمىكنيد و به غيرت نمىآييد؟! زنانتان به بازارها و فروشگاهها مىروند و با افراد بى ايمان و لاابالى برخورد مىكنند؟
1- كافى،ج5، ص519؛ من لا يحضره الفقيه، ج3، ص440.
2- من لا يحضره الفقيه، ج3، ص440؛ كافى، ج5، ص507.
3- تشبيه در اينجا مىتواند ناظر به اصل لزوم اين كار باشد. چه اينكه مىتواند مربوط به تشابه در شستن تمام بدن باشد. نك: مرآة العقول، ج20، ص319.
4- تنبيه الخواطر، ج2، ص78؛ مستدرك الوسائل، ج3، ص243.
5- وسائل الشيعه، ج14، ص152.
6- همان، ص132.
7- من لا يحضره الفقيه، ج3، ص467.
8- تنبيه الخواطر، ج2، ص91.
9- وسائل الشيعه، ج14، ص171.
10- همان، ص172.
11- همان، ص176.
خانواده و مسؤوليتها(1)
1. پيامبر اكرم(ص):
مَنْ سَرَّهُ اَنْ يَلْقَى اللَّهَ طاهِراً مُطَهَّراً فَلْيَلْقَهُ بِزَوْجَةٍ وَ مَنْ تَرَكَ التَّزْوِيجَ مَخافَةَ العَيْلَةِ فَقَدْ أَساء الظنَّ باللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛(1)
هر كس شادمان مىشود به اينكه خداوند را در حال پاكى و پاكيزگى
[معنوى] ملاقات كند، پس خداى را به همراه زوجهاى ملاقات كند، و كسى كه ازدواج را به خاطر ترس از خرجى زندگى رها كند، در حقيقت به خداى عز و جل بدگمان شده است.
برخوردارى از نعمت همسر، مىتواند محيط مساعدى را در زندگى انسان، در جهت كسب طهارت معنوى و دورى از انحرافات ايجاد كند. انسانى كه براى تأمين سعادت ابدى و حيات جاويد تلاش مىكند بايد بداند كه همسرى مناسب، همسفر خوبى براى او خواهد بود. توجه به ملاكهاى اصلى و ارزشى در گزينش همسر، مىتواند انسان را در دستيابى به همسرى مناسب يارى كند، و اين نكتهاى است كه در روايت بعدى به آن توجه شده است.
كدام يك؟ دين يا مال و زيبايى
إذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ الْمَرْأَةَ لِمالِها اَوْ جَمالِها لَمْ يُرْزَقْ ذلِكَ، فإنْ تَزَوَّجَها لِدِينِها رَزَقَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمالَها وَ مالَها؛(2)
هنگامى كه مرد، زن را به خاطر ثروت يا زيبايىاش به ازدواج درآورد به هدفش نخواهد رسيد، ولى اگر با او به انگيزه دين و ايمانش ازدواج كرد، خداى عز و جل، هم زيبايى و هم ثروت او را روزىاش، خواهد نمود.
انسانى كه با انگيزه صحيح، اين سنت اسلامى را انجام مىدهد، از يك طرف زمينه مناسبى را در جهت رشد معنوى خويش فراهم كرده است، و از جانب ديگر، درهاى رزق و فضل الهى را به روى خود گشوده است. و اين علاوه بر آنكه مفاد روايات متعددى است، به صراحت مورد تأكيد قرآن نيز واقع شده است؛ آنجا كه مىفرمايد: «وَ أَنْكِحُوا الأيامى مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إمائِكُمْ اِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ».(3)
مفاد آيه اين است كه «زنان و مردان بىهمسر و نيز بردگان و كنيزانى كه شايستگى ازدواج يافتهاند را همسر دهيد، اگر هم تنگدست باشند خداوند از فضل خودش آنان را بىنياز خواهد ساخت. خداوند، هم وسعت دارد و هم مىداند».
از سوى ديگر، از ارزشمندترين ساختارهاى اجتماعى در اسلام، بنيان خانواده است كه اگر بر اساس صحيح و در چارچوب ارزشهاى دينى شكل گرفته باشد همان گونه كه در روايت بعدى آمده، دوست داشتنىترين بنا در پيشگاه خداوند است.
3. امام باقر(ع):
قالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): ما بُنِىَ بِناءٌ فِي الإسلامِ اَحَبُّ إلَى اللَّهِ تعالى مِنَ التَّزْوِيج؛(4)
از نظر اسلام، در پيشگاه خداوند تعالى، هيچ بنايى، محبوبتر از ازدواج بنا نشده است.
از اينرو در احاديث چندى، از ترك ازدواج و زندگى مجرد، نكوهش شده است و حتى كسانى كه به عمد، راه تنهايى زيستن را پيشه مىكنند نفرين شدهاند. (5)
1- من لا يحضره الفقيه، ج3، ص385.
2- همان، ص392.
3- سوره نور(24)، آيه 32.
4- من لا يحضره الفقيه، ج3، ص383.
5- از جمله: من لا يحضره الفقيه، ج3، ص384 به بعد و نيز: مستدرك الوسائل، ج14، صص154 - 156. 
نقل قول
