یاران ایرانی تبار معصومان علیهم السلام

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

احاطه علمی و خدمات فرهنگی

وی بر دانش های بسیاری احاطه داشت. در علم لغت و شعر نیز تسلط داشت و یکی از ادیبان عصر خود به شمار می رفت تا آنجا که وی را یکی از راویان لغت و شعر خوانده اند. گستره دانسته های وی، از تألیفاتش پیداست. شیخ طوسی در فهرست، 99 کتاب از وی در علوم و فنون گوناگون نقل می کند. او در رشته های دیگری چون: تعبیر خواب، طب، زجر و فال و قیافه نیز صاحب نظر بوده است.(5)
یاقوت حموی، از بزرگان مشهور اهل سنت می نویسد:
وی بر مذهب امامیه کتاب های زیادی تألیف کرد که رقم آن بیش از صد کتاب است.(6)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ذهبی می نویسد:
او از بزرگان امامیه شمرده می شود و تألیفات فراوانی داشته که حاکی از تبحر و احاطه علمی اوست. او در هر فنی از فنون اسلامی، کتاب هایی تألیف کرده که آثارش بیش از صد عدد است.(7)
بزرگ ترین و معروف ترین کتاب وی، محاسن است که مجموعه نفیسی در علوم و فنون گوناگون به شمار می رود که همواره دانشمندان بدان عنایت و توجه داشته اند. تا جایی که شیخ صدوق، محاسن وی را از کتاب های مورد توجه عالمان عصر خود ذکر می کند.(8)
شهید ثانی می گوید: بیشتر عالمان و دانشمندان متأخر، از برقی حدیث نقل کرده اند. پس کتاب های برقی همان گونه که مرجع حدیث بوده، جامع و مرجع عالمان تاریخ، جغرافیا و تراجم نیز به شمار می آمده است. در حقیقت، محاسن برقی، دائره المعارفی از علوم اسلامی و غیر اسلامی بوده است.(9)
بخشی از کتاب محاسن برقی را به تازگی محقق و دانشمند محترم، سید جلال الدین محدث ارموی در دو جلد منتشر کرده است.
________________________________________
1- خلاصه الاقوال، ص 63 .
2- خلاصه الاقوال، ص 63 .
3- منتهی المقال، ج 1، ص 321.
4- نک: تنقیح المقال، چاپ جدید، ج 7، صص 279 و 280 که سخن جمعی از عالمان رجال را درتوثیق وی نقل می کند.
5- برای اطلاع از تألیفات وی مراجعه کنید به: فهرست طوسی، مقدمه المحاسن، (مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام، صص 45 _ 49.
6- معجم البلدان، ج 1، ص 390.
7- نک: تاریخ اسلام ذهبی، ج 20، ص 282.
8- من لا یحضر الفقیه، ج 1، ص 5.
9- احمد بن محمد برقی، مقدمه المحاسن، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، 1416 ه_ . ق، مقدمه.
ص:57

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

احمد و خدمت به برادران دینی

احمد می گوید: «در ری بر ابوالحسن مادرائی، منشی کوتکین(1) وارد شدم؛ چون هر ساله ده هزار درهم از وی، بابت ملکی که در کاشان داشتم، دریافت می کردم.
روزی پیرمردی پریشان حال که گویی مرده ای بود، به صورت زنده وارد شد و به من گفت: من و تو در دیانت و اسلام و دوستی معصومان، نقطه های مشترک داریم. کاری دارم که می خواهم به خاطر خدا و بزرگانمان برایم انجام دهی. گفتم: چه کاری است؟ گفت: به کوتکین گفته اند: من پنهانی از وی نزد خلیفه بدگویی کرده ام. او نیز اموال مرا ضبط و خونم را حلال کرده است.
به وی وعده دادم حاجتش را روا کنم، ولی بعد از رفتنش، تردید به دلم افتاد و با خود گفتم: حاجت او را اگر بخواهم، مادرائی خواسته خودم را برآورده نمی کند. پس به سراغ کتاب هایم رفتم. در کتابی، حدیثی از امام صادق علیه السلام دیدم که: «هرکس نیت خود را در برطرف ساختن احتیاج برادر باایمانش خالص سازد، خدا خود، کار او را به دست خود حل کند و هر حاجتی هم که خود او داشته باشد، خدا برطرف سازد».
پس برخاستم و به سوی خانه ابوالحسن مادرائی رفتم. بر وی وارد شدم. سلام کردم. نشستم و این آیه را با صدای بلند خواندم که: «وَ ابْتَغِ فیما آتاکَ اللّهُ الدّارَ اْلآخِرَهَ». (قصص: 77)
مادرائی گفت: ای اباعبداللّه ! خدا بر ما منت نهاده و اموالی به ما بخشیده و آن را وسیله آسایش ما در سرای دیگر قرار داده است. خواسته خود را روشن تر بگو.
گفتم: درباره فلانی نزد امیر شما بدگویی کرده اند. شما نیز اموالش را ضبط و او را واجب القتل دانسته اید.
مادرائی گفت: آیا او را می شناسی و شیعه هست؟ گفتم: آری. گفت: آیا دوستدار اهل بیت است و از دشمنان تبری می جوید؟(2) گفتم: آری.
در این هنگام، مادرائی دستور داد اموال پیرمرد را پس دهند و خلعتی هم به او بدهند و او را با عزت و احترام نزد خاندانش برگردانند.
سپس کاغذی خواست و بدون اینکه من چیزی بگویم، نوشت: ده هزار هم بابت زمین کاشان به من بدهند. سپس گفت: خدا به تو پاداش نیک دهد که با این میانجی گری، بار گناه من را جبران کردی و مرا از ناراحتی درآوردی. سپس در کاغذی نوشت که ده هزار درهم دیگر _ به دلیل این نیکی من _ به من بدهند.
پس خواستم به دلیل خدمتی که در حق آن پیرمرد کرده بود، دستش را ببوسم، گفت: این کار را مکن. به خدا سوگند، اگر دستم را بوسیدی، پایت را می بوسم. این کار درباره آن پیرمرد کم بود؛ او به ریسمان دوستی آل محمد علیهم السلام چنگ زده است.(3)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

وفات

وی در سال 274 ه_ . ق و به نقلی در سال 280 ه_ . ق وفات یافته است.(4)

مادرائی کیست

مادرائی، از حاکمان و والیان شیعه و شیفتگان مکتب اهل بیت است و در منطقه ری حکمرانی داشته است. او از افرادی بود که خدا به واسطه وی، خدمات شایانی به مکتب تشیع کرد و در ترویج شیعه گری و معارف اهل بیت علیهم السلام در ایران و ری نقش بسزایی داشته است.
یاقوت حموی در معجم البلدان، ذیل لفظ «ری» می نویسد:
مردم ری همگی سنّی بودند تا احمد بن حسن مادرائی بر آنجا دست یافت و تشیع را آنجا آشکار ساخت و مردم را شامل تفقد خود قرار داد و به خود نزدیک ساخت. عالمان و دانشمندان نیز از راه تألیف کتاب هایی به نام او، به وی نزدیک شدند، از جمله: عبدالرحمان بن ابی حاتم رازی، کتابی در فضیلت های اهل بیت علیهم السلام برای او تصنیف کرد و دیگران نیز کتاب هایی نگاشته اند. وی زمان معتمد عباسی بر ری تسلط داشت.(5)
بنابراین، وی سایه رحمتی بود که خدا بر مردم منطقه ری گسترانده بود تا در سایه حمایت های وی، عالمان در ترویج و نشر معارف اهل بیت علیهم السلام و دعوت به آیین تشیع بکوشند و آثار ارزنده ای در این زمینه گرد آورند.
همچنین، بر اثر حمایت های بی شائبه وی در زمان معتمد و دیگر حاکمان عباسی، مردم ری اظهار تشیع کردند و او، یکی از بنیان گذاران تشیع
________________________________________
1- کوتکین، از امرای ترک بود و پدرش ساتکین، از طرف خلفای عباسی بر ایران و عراق حاکم بود.
2- از این جمله ها معلوم می شود، خود مادرائی از محبان اهل بیت علیهم السلام بوده است.
3- میرزا حسین نوری، دار السلام، باب 2، حرف الف.
4- تاریخ اسلام ذهبی، ج 20، ص 282.
5- معجم البلدان، ج 3، ص 121، ذیل ری.
ص:58
در ایران خوانده می شود. وی با ابوالحسن اسدی، وکیل امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف در ری نیز ارتباط داشت و ابوالحسن اسدی نزد وی رفت و آمد می کرد. مادرائی نیز خواسته های وی را برآورده می ساخت. نامه ای از ناحیه مقدسه امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف خطاب به مادرائی صادر شده بود و در آن، حضرت به وی امر کرده بود که هزار دیناری را که از پول اسب و شمشیر یزیدبن عبداللّه که از شیعیان و متعلق به امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف است، به ابوالحسن اسدی تسلیم کنند.(1)
از این سخنان درمی یابیم، او از شیعیان خالص و از یاران باوفای معصومان بوده و خدمات شایانی به اهل بیت علیهم السلام انجام داده است. او شهر ری را از فکرهای انحرافی، پاک و بستر را برای نشر آثار اهل بیت علیهم السلام آماده کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فصل هفتم: یاران امام هادی و عسکری علیهماالسلام
اشاره
فصل هفتم: یاران امام هادی و عسکری علیهماالسلام
زیر فصل ها
1. عبداللّه بن جعفر حمیری، شیخ القمیین
2. احمد بن اسحاق قمی
3. علی بن ابراهیم
4. محمد بن حسن صفار
5. احمد بن داود جرجانی
6. سعد بن عبداللّه اشعری قمی
7. حسن بن خالد، برادر محمد بن خالد
1. عبداللّه بن جعفر حمیری، شیخ القمیین
اشاره
1. عبداللّه بن جعفر حمیری، شیخ القمیین
ابوالعباس عبداللّه بن جعفر حمیری، فقیه و محدثی بزرگ و مؤلفی پرکار بود. در دانش و حدیث و معرفت و عبادت، از میان هم عصرانش ممتاز بود. چهره ای که عنایت و توجه همه بزرگان شیعه را جلب کرده و همه به فقه و فضلش اقرار دارند و از وی تجلیل کرده اند. مقامی والا و جایگاهی بلند داشت، تا حدی که در کتاب های رجالی از وی با عنوان «شیخ القمیین» و شیخِ مورد توجه و عنایت همگان تعبیر شده است.(2)
در 290 ه_ . ق به شهر کوفه که مهد راویان و محدثان شیعه بود مهاجرت کرد و از محدثان آن شهر احادیث زیادی شنید.(3) گویا شیخ برای زیارت حضرت امیرمؤمنان، علی علیه السلام به آن دیار سفر کرده بود و پس از آن به قم برگشت و در همان جا رحلت کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

از این مطلب، علاقه وی برای شنیدن و اخذ روایت های اهل بیت علیهم السلام پیداست. او عصر امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام را درک کرد. از یاران آنان به شمار می رفت و از آنها حدیث روایت کرده است.(4) شیخ حمیری، عصر غیبت صغرا را نیز درک کرد و به واسطه محمد بن عثمان عمری، دومین نایب امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف با آن حضرت مکاتبه داشت.(5)
برخی او را در شمار یاران امام رضا علیه السلام و امام جواد علیه السلام نیز آورده اند، ولی دانشمندان علم رجال این نظریه را نمی پذیرند و احتمال ضعیف می دهند که وی بتواند عصر امام رضا و امام جواد علیهماالسلام را درک کرده باشد.(6)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تألیفات

حمیری تألیفات زیادی داشته که عالمان و بزرگان نامشان را ذکر کرده اند.(7) این کتاب ها، در زمینه های گوناگون نگاشته شده است. برخی از آنها عبارتند از:
الف) کتاب الامامه (در بررسی و اثبات امامت). ب) توحید. ج) الغیبه و الحیره (در موضوع غیبت حضرت حجت می باشد). د) الاراده و الاستطاعه مسائل لابی محمد الحسن. ه_) الطب. و) قرب الاسناد.
آنچه امروز از آثار در دسترس است، نویسنده کتاب قرب الاسناد(8) این است که احادیث مستند و عالی السند را در این کتاب گردآورده و از آن جا که واسطه نقل حدیث میان مؤلف و امام کم بوده، آن را قرب الاسناد نامیده است. کتاب الدلائل، اثر دیگری است از او که در موضوع امامت در دست سید بن طاووس بود و مطالبی از آن را در کتاب فرج المهموم آورده است.
وفات
وفات
در معجم های رجالی، به تاریخ ولادت و وفات وی اشاره نشده است، ولی آیت اللّه العظمی بروجردی رحمه الله با مطالعه و بررسی هایی که انجام داده، ولادت او را در حدود 240 ه_ . ق یا پیش از آن دانسته است. او تا سال 300 ه_ . ق، در قید حیات بود.(9)
________________________________________
1- نک: بحارالانوار، ج 51، ص 300، ح 19.
2- رجال نجاشی، ج 2، ص 18.
3- ابوغالب زراری، رساله فی آل اعین، اصفهان، انتشارات ربانی، 1399 ه_ . ق، ص 38.
4- رجال طوسی، صص 389 و 400؛ رجال برقی، صص 140 و 143.
5- طبقات اعلام الشیعه، ج 1، ص 153.
6- نک: معجم رجال الحدیث، ج 11، ص 150؛ طبقات اعلام الشیعه، ج 1، ص 153.
7- معجم رجال الحدیث، ج 11 ص 149؛ رجال نجاشی، ج 2، ص 19؛ الذریعه، ج 17، ص 67 .
8- این کتاب در سال های اخیر چاپ و نشر شده و انتشارات و مؤسسه های گوناگون آن را چاپ کرده اند.
9- عبداللّه بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، تهران، نینوا، مقدمه کتاب، ص 3.
ص:59

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فرزندان

فرزند او محمد، خود فقیه و محدثی بلندمرتبه و از شخصیت های برجسته امامیه است. عالمان به بزرگی و والایی قدر و وثاقت وی اشاره کرده و او را ستوده اند که در عصر غیبت صغرا می زیسته و مکاتبه هایی با حضرت حجت داشته است.
علامه طبرسی، شماری از این نامه های رد و بدل شده میان او با حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف را در احتجاج آورده(1) که حضرت در مسائل فقهی و معنوی و اعتقادی، با وی مکاتبه داشته است. از جمله آنها «زیارت آل یاسین» است که حضرت فرمود: هر وقت خواستید به واسطه ما به درگاه ربوبی توسل و توجه کنید، پس بگویید: سلام علی آل یس السلام عَلیکَ یا داعِیَ اللّه ِ...».(2)
احمد، جعفر و حسین، دیگر فرزندان عبداللّه بن جعفر حمیری هستند که همه از بزرگان و شیعه بودند و با حضرت حجت مکاتبه داشتند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. احمد بن اسحاق قمی

ابو علی احمد بن اسحاق بن عبداللّه بن سعد، ساکن قم بود و در عصر خود، از عالمان و فقیهان و محدثان رتبه اول شیعه و رئیس دانشمندان قم به شمار می رفت. او در دانش، پارسایی و فضیلت، سرآمد عالمان زمان خویش بود و از یاران امام جواد، امام هادی و امام عسکری علیهم السلام خوانده می شود.(3) وی بارها به خدمت امامان عصر خویش رسیده و مسائل دینی را از آنان پرسیده بود.(4) او از وکیلان امام حسن عسکری علیه السلام و از سفیران امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف نیز بود.(5)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

احمد بن اسحاق در کلام امامان

1. ابو محمد رازی گوید:
من و احمد بن ابی عبداللّه برقی در عسکر بودیم که فرستاده ای از سوی آن حضرت (امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف ) نزد ما آمد و گفت: حضرت می فرماید: علیل (علی بن جعفر یمانی) ثقه است و ایوب بن نوح، ابراهیم بن محمد همدانی، احمد بن حمزه و احمد بن اسحاق همگی موثّق هستند.(6)
2. صدوق رحمه الله در حدیثی آورده است:
پس از تولد امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف، نامه ای به خط امام حسن عسکری علیه السلام، به احمد بن اسحاق رسید که در آن نوشته بود: مولود ما متولد شد، ولی تو آن را پوشیده دار؛ زیرا ما جز به نزدیکان و دوستان خود، آن را به کسی اظهار نمی کنیم. ما خواستیم آن را به تو اعلام کنیم تا خدا تو را مسرور کند، همان گونه که ما مسرور شدیم.(7)