یاران ایرانی تبار معصومان علیهم السلام

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

دیباچه
ایرانیان به دلیل هوش و ذکاوت خدادای از همان آغاز، اسلام را در مکتب اهل بیت علیهم السلام متبلور یافتند. آنان عترت گرامی پیامبر را بهترین جانشینان و ادامه دهندگان نبوت یافتند و بر آن پای فشردند. این گرایش نه بر اساس تعصب و قومیت، بلکه بر پایه وحی و روایات متواتر نبوی بوده است. آنان فرسنگ ها راه را به عشق رویت خورشید پیمودند و خود را از زلال علم و معارف آنها سیراب کردند و نسل های آینده را نیز از آن بی بهره نگذاشتند و در این راه، حتی از بذل جان نیز دریغ نکردند. بی شک، آشنایی با یاران ایرانی معصومان علیهم السلام می تواند در آشنایی با تاریخ تشیع در ایران و چگونگی حفظ میراث دینی و اشتغال آن به نسل های بعدی سودمند باشد.

بر این اساس، پژوهش حاضر در دستور کار قرار گرفت و شامل زندگی یاران مهم از معصومان است.
در پایان از پژوهشگر ارجمند، جناب حجت الاسلام مهدی لطفی که در تهیه این اثر بسیار کوشیده است، قدردانی می شود و انتظار می رود مورد استفاده برنامه سازان قرار گیرد و ما را از انتقادها و پیشنهادهای خود بی نصیب نفرمایند.
و من اللّه التوفیق
گروه دین پژوهی
اداره کل پژوهش
ص:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پیش گفتار

در پژوهش حاضر، از زندگی بزرگ مردانی از ایران زمین سخن آمده است که بر گرد جانشینان حضرت خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله هدایت گران بشر شدند و نور هدایت را از کلمات این پیشوایان معصوم علیهم السلام برگرفتند و بر جامعه مسلمان ارزانی داشتند. اینان در این مسیر هرگز احساس خستگی و نومیدی نکردند و سختی های روزگار و جوّ حاکمان اموی و عباسی، آنان را از پای درنیاورد و پیوسته در پی هدف مقدسشان کوشیدند.
در این نوشتار، سخن از یاران ایرانی تبار معصومان علیهم السلام است؛ انسان هایی که در طول تاریخ تشیع، از این مرز و بوم به پا خاستند و امیدوار و استوار از سر عشق و ایمان، به تبیین معارف اهل بیت علیهم السلام پرداختند. این بزرگان با رهنمودها و تلاش های خود، بذر تشیع را در این سرزمین کاشتند و محبت امیر والایی ها، علی علیه السلام را در دل های مردم شکوفا کردند.
بررسی و بازگویی زندگی بزرگان دین و دانش، برنامه راستین چگونه زیستن را به دست می دهد و می توان بدین وسیله، روح و اندیشه فهم و دانایی را در کالبد جامعه دمید و یاد اسوه های راه هدایت را بر پویندگان کمال و رستگاری زنده نگاه داشت. شناخت این بزرگ مردان که در شکل گیری تاریخ اعتقادی ایران سهم داشته اند، امری لازم و ستوده است، تا پسینیان نیز آرمان های بزرگ این والا همتان بی آلایش را بشناسند و در راه تحقق آن گام بردارند.
پیش از این، کار مدوّنی در این زمینه صورت نگرفته و این مسئله بر دشواری و کندی کار مؤثر بود. پس بدین منظور، نخست نام های یاران ایرانی تبار امامان معصوم علیهم السلام که در سرنوشت اعتقادی و فرهنگی ایران اثرگذار بودند، از کتاب های رجالی، تاریخی و حدیثی استخراج شد که تعداد واقعی شان، بسیار بیشتر از آنانی است که در این پژوهش آمده است.
بدین ترتیب، مؤلف می کوشد در عین گزیده نویسی از زندگی این بزرگان، حق مطلب را به نیکی ادا کند و مهم ترین بخش های عمر این بزرگ مردان بررسی شود.
در پایان، از همه کسانی که در گردآوری و نگارش این اثر ما را یاری رساندند، به ویژه از مسئولان مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما سپاس و قدردانی می کنیم.
ص:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

بخش اول: مباحث مقدماتی
اشاره

صاحبان دانش و دانایی، حکمرانان واقعی قلب های مؤمنان هستند و سیر در گذشته آنان و بیان احوال معنوی آن بزرگ مردان، سبب رشد و بالندگی معنوی می شود و باران رحمت الهی فرومی بارد، که حضرت ختمی مرتبت فرمود: «عِندَ ذِکرِ الصّالِحینَ تَنْزِلُ الرَّحْمَهُ؛ آنجا که از رستگاران و درستکاران ذکری به میان آید، رحمت الهی نازل می شود.»(1) پس این رحمت، مایه استواری و پایداری آیندگان در راه هدایت است. ازاین رو، الگوسازی و شناسایی اسوه های اخلاقی، یکی از ضروری ترین مسائل در حوزه تربیت نسل حاضر است و انسان همواره اسوه هایی از افراد جامعه خود را می جوید. معرفی چنین چهره هایی بدین منظور، می تواند راهگشا باشد و استشمام رایحه دلپذیر گل های بوستان علوی، انگیزه ای باشد برای پیروی از کردار و گفتار نیکشان و سببی باشد برای زیاد کردن فضیلت های انسانی و قرار گرفتن در سایه رحمت بی پایان الهی.
بیان روند شیعه گرایی و معرفی نخستین شیعیان ایران، پاسخ گوی مناسبی است به شبهاتی در زمینه تاریخ تشیع در ایران و نیز به شبهات باطل سرایانی که بروز تشیع را ناشی از جریان های سیاسی عصر صفوی می دانند.
مطالعه و بیان شرح حال افرادی که در قرن های نخستین ظهور تشیع، پرچم آیین شیعه را در این مرز و بوم به دوش کشیدند و با رویارویی با مشکلات و تهدیدهای طاقت فرسا، توانستند بذر شیعه گرایی را در این مرز و بوم بارور کنند، امری ضروری است. این امر، نوعی پاس داشت از خدمات شایسته آنان و شکرگزاری از تلاش های بی وقفه آنان در هدایت جامعه به سوی خاندان نبوی به شمار می رود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. تعریف مفاهیم

منظور از یاران ایرانی تبار، بزرگ مردانی هستند که از این مرز و بوم برخاستند و در عصر معصومان علیهم السلام می زیسته و حضورشان را درک کرده اند. در کتاب های رجالی، حدیثی و تاریخی نیز نام این بزرگان در شمار یاران ائمه علیهم السلام آمده است که همگی به مکتب تشیع و ولایت پیشوایان معصوم علیهم السلام پای بند بودند و در ترویج آیین شیعه خدماتی ارائه کرده اند. همچنین، نام افرادی که اجدادشان از دیگر سرزمین ها به این خاک مهاجرت کرده و ساکن ایران شده اند، در این مجموعه آمده است.
در این رساله، تنها به معرفی یاران بنام تر و مشهورتر پرداخته ایم که از شیعه های دوازده امامی بودند و عالمان رجال و حدیث نیز آنان را تأیید کرده اند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

3. کاربرد در صدا و سیما

در مناسبت های گوناگون می توان، با ساخت ویژه برنامه هایی در صدا و سیما با موضوع معرفی این افراد، از مطالب این کتاب بهره جست. همچنین، ضمن برنامه های ویژه بررسی زندگی معصومان علیهم السلام، می توان از این مجموعه برای بیان گوشه های زندگی هر معصوم و تلاش های آن بزرگوار در مناطق گوناگون استفاده کرد. نیز می توان ویژه نامه ای در زمینه شناسایی یاران ایرانی تبار معصومان علیهم السلام، برگرفته از مطالب کتاب تنظیم کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

4. پیشینه پژوهش

اثری که به طور مستقل در آن به این موضوع پرداخته و زندگی یاران ایرانی تبار معصومان را بررسی کرده باشد، تا کنون وجود نداشت.
البته لابه لای کتاب هایی در موضوع بررسی احوال رجال و تاریخ یا بررسی تاریخ تشیع در ایران یا تاریخ علمی یکی از شهرها، مطالبی درباره شناسایی این چهره ها آمده است؛ کتاب هایی همچون: خدمات متقابل اسلام و ایران، نوشته استاد مطهری، ریاض المحدثین در شرح حال علمای قمی و سیر تاریخ تشیع در ایران، نوشته رسول جعفریان.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

5. پرسش های پژوهش

این مجموعه، پاسخ گوی پرسش هایی درباره تاریخ نفوذ تشیع و گرایش ایرانیان به تشیع، علت گرایش ایرانیان به مکتب تشیع، نقش ایرانیان در پیشرفت دانش و تمدن و فرهنگ اسلامی است و اینکه نقش این افراد در ترویج مکتب تشیع در ایران چه بوده است.

---

1- محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ایران، دارالکتب العلمیه، 1413 ه_ . ق، ج 93، ص 349.
ص:

14

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

6. هدف های پژوهش

این پژوهش هدف های زیر را دنبال می کند:
الف) ایرانیان با اشتیاق و از روی فهم و دانش، اسلام را پذیرفتند و گرایششان به مکتب تشیع نیز بر این اساس بوده است؛ زیرا آنها در پی حقیقت اسلام بودند و آن را در مکتب اهل بیت یافتند.
ب) ایرانیان بالاترین نقش را در شکل دهی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته و همواره طلایه داران علم و فرهنگ اسلامی بوده و در عرصه های گوناگون علمی درخشیده اند.
ج) تاریخ شیعه و مبدأ آن، همان تاریخ اسلام است و این پیامبر بود که پیروان علی علیه السلام را «شیعه» نامید. تاریخ نفوذ تشیع در ایران نیز از همان ابتدای ورود اسلام به این کشور بوده است. در نهایت، این گونه نوشتارها که بیان کننده زندگی و فعالیت های مردان نام آور ایران زمین است، همان ها که در روزهای کوران حکومت اموی و عباسی توانستند بذر تشیع را در ایران بارور کنند و در این راه سختی ها و گرفتاری های فراوان دیدند، نوعی سپاس و قدردانی از عملکرد آن ابرمردان تاریخ به شمار می رود. بزرگ مردانی که توانستند در عصر خلفای جور اموی و عباسی که شیعه بودن، بزرگ ترین جرم بود و افرادی را هر روز به جرم نقل روایتی در مناقب اهل بیت علیهم السلام به دار می کشیدند، معارف و علوم اهل بیت را در سینه های خود حفظ کنند و به نسل های آینده به امانت سپارند و در نهایت، خود را فدای مکتب علوی کردند.
اکنون بر ما واجب است این اسوه های پایداری و ایثار را به جامعه شیعه بشناسانیم تا شاید اندکی از دِین خویش به آنان را ادا کنیم.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فصل دوم: علت گرایش ایرانیان به مکتب تشیع
اشاره

گرایش ایرانیان به تشیع و روی گردانی از دیگر مذهب ها، مسئله ای است که تاریخ نگاران و دانشمندان درباره آن به بحث پرداخته و نظریه هایی داده اند که برخی از این دیدگاه ها نادرست بوده و از کمیِ دانش آنان و توجه نکردن به همه جنبه های مسئله ناشی شده است. خاستگاه دسته دیگری از نظریه ها نیز کینه ورزی و دشمنی با مکتب تشیع است که با زیر سؤال بردن آیین تشیع، دیدگاه های نادرستی ارائه کرده اند. دیدگاه منصفانه در این زمینه آن است که بگوییم:
ایرانیان به محض آشنایی با آرمان های بلند اسلام و پی بردن به حقیقت این دین آسمانی، آن را با جان و دل پذیرفتند. در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است که: «موالی (ایرانیان) اسلام را با رغبت پذیرفتند.»(1) اگر هم در برهه ای از زمان، ایرانیان بر اثر تبلیغات سوء حکمرانان ساسانی، از اسلام گمراه شدند و دور ماندند، ولی به محض آشنایی آنان با اسلام، آن را به نیکی پذیرفتند. مسلمانان نخستین، ندای عدالت و انسان دوستی را که از آرمان های بزرگ اسلام بود، به آنها رساندند و ایشان نیز در پی آن مسلمان شدند. بدین ترتیب، در عرصه های گوناگون اسلام درخشیدند و با گذشت اندک زمانی، پرچم دار اسلام خواهی و دعوت به اسلام گردیدند و خود، از مبلغان وارسته اسلام شدند. این مسئله برخاسته از این امر است که جماعت ایرانی، تشنه اسلام و معارف آن بودند و به محض آشنایی با آن، از دیگران پیشی گرفتند. با بررسی نقش ایرانیان در سده های نخستین، درمی یابیم که جمعیت فراوانی از ایرانیان در راه شکوفایی این مکتب می کوشیدند تا جایی که بسیاری از مؤلفان بزرگ عامه و شیعه، از جماعت ایرانی هستند و نیشابور، قم و ری، از بزرگ ترین مراکز فعالیت محدثان به شمار می رفت.