یاران ایرانی تبار معصومان علیهم السلام

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

دیباچه
ایرانیان به دلیل هوش و ذکاوت خدادای از همان آغاز، اسلام را در مکتب اهل بیت علیهم السلام متبلور یافتند. آنان عترت گرامی پیامبر را بهترین جانشینان و ادامه دهندگان نبوت یافتند و بر آن پای فشردند. این گرایش نه بر اساس تعصب و قومیت، بلکه بر پایه وحی و روایات متواتر نبوی بوده است. آنان فرسنگ ها راه را به عشق رویت خورشید پیمودند و خود را از زلال علم و معارف آنها سیراب کردند و نسل های آینده را نیز از آن بی بهره نگذاشتند و در این راه، حتی از بذل جان نیز دریغ نکردند. بی شک، آشنایی با یاران ایرانی معصومان علیهم السلام می تواند در آشنایی با تاریخ تشیع در ایران و چگونگی حفظ میراث دینی و اشتغال آن به نسل های بعدی سودمند باشد.

بر این اساس، پژوهش حاضر در دستور کار قرار گرفت و شامل زندگی یاران مهم از معصومان است.
در پایان از پژوهشگر ارجمند، جناب حجت الاسلام مهدی لطفی که در تهیه این اثر بسیار کوشیده است، قدردانی می شود و انتظار می رود مورد استفاده برنامه سازان قرار گیرد و ما را از انتقادها و پیشنهادهای خود بی نصیب نفرمایند.
و من اللّه التوفیق
گروه دین پژوهی
اداره کل پژوهش
ص:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

بخش اول: مباحث مقدماتی
اشاره

صاحبان دانش و دانایی، حکمرانان واقعی قلب های مؤمنان هستند و سیر در گذشته آنان و بیان احوال معنوی آن بزرگ مردان، سبب رشد و بالندگی معنوی می شود و باران رحمت الهی فرومی بارد، که حضرت ختمی مرتبت فرمود: «عِندَ ذِکرِ الصّالِحینَ تَنْزِلُ الرَّحْمَهُ؛ آنجا که از رستگاران و درستکاران ذکری به میان آید، رحمت الهی نازل می شود.»(1) پس این رحمت، مایه استواری و پایداری آیندگان در راه هدایت است. ازاین رو، الگوسازی و شناسایی اسوه های اخلاقی، یکی از ضروری ترین مسائل در حوزه تربیت نسل حاضر است و انسان همواره اسوه هایی از افراد جامعه خود را می جوید. معرفی چنین چهره هایی بدین منظور، می تواند راهگشا باشد و استشمام رایحه دلپذیر گل های بوستان علوی، انگیزه ای باشد برای پیروی از کردار و گفتار نیکشان و سببی باشد برای زیاد کردن فضیلت های انسانی و قرار گرفتن در سایه رحمت بی پایان الهی.
بیان روند شیعه گرایی و معرفی نخستین شیعیان ایران، پاسخ گوی مناسبی است به شبهاتی در زمینه تاریخ تشیع در ایران و نیز به شبهات باطل سرایانی که بروز تشیع را ناشی از جریان های سیاسی عصر صفوی می دانند.
مطالعه و بیان شرح حال افرادی که در قرن های نخستین ظهور تشیع، پرچم آیین شیعه را در این مرز و بوم به دوش کشیدند و با رویارویی با مشکلات و تهدیدهای طاقت فرسا، توانستند بذر شیعه گرایی را در این مرز و بوم بارور کنند، امری ضروری است. این امر، نوعی پاس داشت از خدمات شایسته آنان و شکرگزاری از تلاش های بی وقفه آنان در هدایت جامعه به سوی خاندان نبوی به شمار می رود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. تعریف مفاهیم

منظور از یاران ایرانی تبار، بزرگ مردانی هستند که از این مرز و بوم برخاستند و در عصر معصومان علیهم السلام می زیسته و حضورشان را درک کرده اند. در کتاب های رجالی، حدیثی و تاریخی نیز نام این بزرگان در شمار یاران ائمه علیهم السلام آمده است که همگی به مکتب تشیع و ولایت پیشوایان معصوم علیهم السلام پای بند بودند و در ترویج آیین شیعه خدماتی ارائه کرده اند. همچنین، نام افرادی که اجدادشان از دیگر سرزمین ها به این خاک مهاجرت کرده و ساکن ایران شده اند، در این مجموعه آمده است.
در این رساله، تنها به معرفی یاران بنام تر و مشهورتر پرداخته ایم که از شیعه های دوازده امامی بودند و عالمان رجال و حدیث نیز آنان را تأیید کرده اند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

3. کاربرد در صدا و سیما

در مناسبت های گوناگون می توان، با ساخت ویژه برنامه هایی در صدا و سیما با موضوع معرفی این افراد، از مطالب این کتاب بهره جست. همچنین، ضمن برنامه های ویژه بررسی زندگی معصومان علیهم السلام، می توان از این مجموعه برای بیان گوشه های زندگی هر معصوم و تلاش های آن بزرگوار در مناطق گوناگون استفاده کرد. نیز می توان ویژه نامه ای در زمینه شناسایی یاران ایرانی تبار معصومان علیهم السلام، برگرفته از مطالب کتاب تنظیم کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

4. پیشینه پژوهش

اثری که به طور مستقل در آن به این موضوع پرداخته و زندگی یاران ایرانی تبار معصومان را بررسی کرده باشد، تا کنون وجود نداشت.
البته لابه لای کتاب هایی در موضوع بررسی احوال رجال و تاریخ یا بررسی تاریخ تشیع در ایران یا تاریخ علمی یکی از شهرها، مطالبی درباره شناسایی این چهره ها آمده است؛ کتاب هایی همچون: خدمات متقابل اسلام و ایران، نوشته استاد مطهری، ریاض المحدثین در شرح حال علمای قمی و سیر تاریخ تشیع در ایران، نوشته رسول جعفریان.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

6. هدف های پژوهش

این پژوهش هدف های زیر را دنبال می کند:
الف) ایرانیان با اشتیاق و از روی فهم و دانش، اسلام را پذیرفتند و گرایششان به مکتب تشیع نیز بر این اساس بوده است؛ زیرا آنها در پی حقیقت اسلام بودند و آن را در مکتب اهل بیت یافتند.
ب) ایرانیان بالاترین نقش را در شکل دهی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته و همواره طلایه داران علم و فرهنگ اسلامی بوده و در عرصه های گوناگون علمی درخشیده اند.
ج) تاریخ شیعه و مبدأ آن، همان تاریخ اسلام است و این پیامبر بود که پیروان علی علیه السلام را «شیعه» نامید. تاریخ نفوذ تشیع در ایران نیز از همان ابتدای ورود اسلام به این کشور بوده است. در نهایت، این گونه نوشتارها که بیان کننده زندگی و فعالیت های مردان نام آور ایران زمین است، همان ها که در روزهای کوران حکومت اموی و عباسی توانستند بذر تشیع را در ایران بارور کنند و در این راه سختی ها و گرفتاری های فراوان دیدند، نوعی سپاس و قدردانی از عملکرد آن ابرمردان تاریخ به شمار می رود. بزرگ مردانی که توانستند در عصر خلفای جور اموی و عباسی که شیعه بودن، بزرگ ترین جرم بود و افرادی را هر روز به جرم نقل روایتی در مناقب اهل بیت علیهم السلام به دار می کشیدند، معارف و علوم اهل بیت را در سینه های خود حفظ کنند و به نسل های آینده به امانت سپارند و در نهایت، خود را فدای مکتب علوی کردند.
اکنون بر ما واجب است این اسوه های پایداری و ایثار را به جامعه شیعه بشناسانیم تا شاید اندکی از دِین خویش به آنان را ادا کنیم.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اگر ایرانیان چنین نبودند، امروز این همه معارف غنی اسلام در دانش های گوناگون به دست ما نمی رسید. نمونه ای برای اثبات اینکه ایرانیان، اسلام را با آغوش باز پذیرفتند، ماجرای اسلام آوردن هرمزان، یکی از حکمرانان دولت ساسانی است. وقتی هرمزان را در مدینه به حضور خلیفه دوم آوردند، عمر از او خشمگین بود و خواست او را بکشد. هرمزان تشنه بود و آب خواست. آب آوردند. خواست بخورد، ولی دستانش می لرزید. عمر گفت: چرا می لرزی؟ گفت: می ترسم مرا بکشی. عمر گفت: تا آب نخوری، تو را نخواهم کشت. هرمزان پس از گرفتن این قول از عمر، آب را نخورد و آن را به زمین ریخت. عمر خشمگین شد و خواست او را بکشد. در این هنگام امیرمؤمنان، علی علیه السلام به یاری اش شتافت و از کشته شدن او جلوگیری و به هرمزان اشاره کرد که اسلام اختیار کند. دیگر یاران نیز چنین گفتند. پس او اسلام اختیار کرد. پرسیدند: چرا ابتدای امر اسلام نیاوردی؟ گفت: چون در آن وقت، همه گمان می کردند که از ترس کشته شدن مسلمان شدم، ولی اکنون با میل و رغبت اسلام آوردم.(2) هرمزان اسلام آورد و از آن پس، از ارادتمندان علی علیه السلام بود.

---

1- بحارالانوار، ج 67، ص 168.
2- داود الهامی، سیری در تاریخ تشیع، قم، انتشارات مکتب اسلام، 1375، ص 29.
ص:15
از این ماجرا به خوبی می توان فهمید که اسلام آوردن وی، با خواست و گرایش قلبی بوده است. دیگر ایرانیان نیز چنین بوده اند؛ زیرا اگر بدون رغبت بود و از روی اجبار اسلام اختیار کرده بودند، می توانستند بعدها که قدرت داشتند و حکومت اموی با حمایت ایرانیان از بین رفت، به جای جنگیدن با بنی امیه، به دلیل ستم حاکمان اموی، با اصل اسلام مبارزه کنند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

بر این اساس، یمن که آن روز به دست ایرانیان بود و بسیاری از ایرانیان آنجا ساکن بودند، بدون جنگ و اجبار با میل و آگاهی به اسلام گروید. پس ایرانی تابع معرفت بود و آن روز که حقانیت اسلام را شناخت، لحظه ای در پذیرش آن تأمل به خرج نداد و آن را پذیرفت و سخت بر آن پای بند شد.
توجه به این نکته ضروری است که تولد تشیع، هم زمان با تاریخ تولد اسلام است. پس اسلام، همان تشیع است؛ به معنای پیروی کردن از علی و خاندان علی علیه السلام و هرگز این نظریه که مبدأ شیعه ایران است، نظریه درستی نیست، بلکه همان گونه که تولد اسلام از حجاز و مکه بود، تولد و مبدأ تشیع نیز از حجاز است و این شخص پیامبر بود که بنای تشیع را گذاشت و پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید. روایت های فراوانی از طریق شیعه و سنی رسیده است که در آنها پیامبر، پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید و فرمود: «سوگند به خدایی که جانم به دست اوست، همانا علی و شیعیان او رستگاران قیامت هستند».(3)
پس تولد شیعه از همان عصر پیامبر و حجاز بود و پیامبر نیز پیروان علی علیه السلام را شیعه نامید و این نظریه که مبدأ شیعه از ایران و به دست عجم بود، نظریه نادرستی است که از کینه و دشمنی با شیعه سرچشمه گرفته است.
استاد سبحانی بعد از نقد این دیدگاه ها می نویسد:
تشیع، مبدأش از فارس و عجم نیست. مولد و ریشه اش حجاز و عربستان بود... و انحصار امامت در اولاد علی علیه السلام در مکتب تشیع رنگ عارضی بر آن نیست، بلکه اصل و حقیقت و جوهره تشیع این است.(4)
ازاین رو، نویسنده ای که پیدایش فرقه شیعه را زاییده فکر ایرانی با هدف حفظ استقلال ملی می داند و بدون استناد به منبعی تاریخی این سخن را می گوید، از تاریخ شیعه آگاهی ندارد و بر اساس وهم و گمان می نگارد. با توجه به این مقدمه، علت اصلی گرایش ایرانیان به تشیع عبارت است از روح حقیقت طلبی آنان که در ذیل به توضیح آن می پردازیم.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

1. یافتن روح اسلام در خاندان پیامبر

نهال تشیع در دل ایرانی با ورود اسلام در قلب ایرانیان کاشته شد و به سرعت رشد کرد و راز گرایش ایرانی به تشیع را باید در گرایش ایرانی
________________________________________
1- واقدی، المغازی، تحقیق: جونس، بیروت، عالم الکتب، 1404 ه .ق، چ 3، ج 1، ص 261.
2- نک: مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، انتشارات صدرا، 1362، چ 12، ج 1، صص 82 _ 95.
3- المناقب خوارزمی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، سال 1414 ه_ . ق، چ 2، ص 111، ح 120.
4- جعفر سبحانی، ملل و نحل، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1417 ه_ .ق، چ 2، ج6، ص 151.
ص:16
به اسلام جست وجو کرد. ایران، اسلام را به دلیل حقیقت و عدالت و آرمان های بلندش پذیرفت و این امر را در مکتب تشیع و خاندان علوی و نبوی یافت و بدان پای بند شد. حال اگر ایران در برهه ای از زمان بر اثر تبلیغات بی اساس اموی بر ضد خاندان نبوی و امام علی علیه السلام از مکتب تشیع دور ماند، با برطرف شدن موانع و باز شدن درهای معرفت اهل بیت علیهم السلام و حقیقت مکتب شیعه، مکتب تشیع را پذیرفت. بنی امیه در دوران حکومت خود، اجازه شناسایی اسلام راستین و اهل بیت علیهم السلام را نمی دادند و خود، حاکمانی را برای سرزمین ایران می گماشتند که خواست آنها را عملی کند. اینان دشمن ترین افراد با اهل بیت علیهم السلام را به حکمرانی ایران می گماشتند؛ کسانی که در پی ترویج افکار اموی بودند و تنها روزنه شناخت ایرانیان به اسلام، از ناحیه آنان بود. بدیهی است که آنان می توانستند به راحتی ایرانیان را از مکتب تشیع دور نگه دارند، ولی به محض اینکه جوّ خفقان و تاریکی های تبلیغات اموی رخت بربست و روشنی هدایت جلوه گر شد، ایرانیان تشیع را برگزیدند.
شهید مرتضی مطهری در این زمینه می نویسد:
حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شدنشان یک چیز است. ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گم گشته خویش را در اسلام یافت. مردم ایران که طبعا مردمی باهوش بودند، به علاوه سابقه فرهنگ و تمدن داشتند، بیش از هر ملت دیگر به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند. مردم ایران بیش از هر ملت دیگر، به روح و معنای اسلام توجه داشتند. به همین دلیل، توجه ایرانیان به خاندان رسالت، از هر ملت دیگری بیشتر بود و تشیع در میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت، یعنی ایرانیان، روح اسلام را در نزد خاندان رسالت یافتند. فقط خاندان رسالت بودند که پاسخ گوی پرسش ها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند.(1)
صرف نظر از روحیه حقیقت طلبی و عدالت جویی ایرانیان که عامل اصلی آنان به مکتب تشیّع است، برخی عوامل وجود دارند که بستر اجتماعی آشنایی ایرانیان با آموزه های تشیع را فراهم کرد و موجب نهادینه شدن و گسترش این مذهب حق در جامعه ایران گردید. در ادامه به توضیح آن می پردازیم.