♣* ♣* ♣ روز جهانی محیط زیست ♣* ♣* ♣

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

حقوق محیط زیست

قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، از ضرورت پيش بيني مسأله حفاظت از اراضي ملي و منابع طبيعي غافل نبوده و همچون نورافکني، سياست ايران را در رابطه با اين مهم تبيين کرده است. مطابق اصل 50 اين قانون، در کشور، مناطقي تحت عنوان مناطق محيط زيست تحت حفاظت قرار مي‌گيرد و بر اين اساس حفاظت از محيط زيست كه نسل امروز و نسل‌هاي بعدي بايد در آن حيات اجتماعي رو به رشدي داشته باشد، وظيفه عمومي تلقي مي‌شود و از اين رو تمام فعاليت‌هاي اقتصادي و غيره كه با آلودگي محيط زيست ياتخريب غيرقابل جبران ملازمه پيدا كند، ممنوع است.

با توجه به منطوق اصل 50 قانون اساسي، هرگونه تخريب و از بين بردن محيط زيست و مناطق چهارگانه تحت مديريت سازمان محيط زيست مخالف با اين اصل است.

در راستاي اجرايي کردن اين اصل قوانين مختلفي وجود دارد که از آن جمله اند: قانون شكار و صيد سابق، قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست و قانون حفاظت و بهره‌برداري از جنگل‌ها و مراتع كه در مواردي از اين قانون به حفظ مناطقچهارگانه زيست محيطي تصريح شده است.

اگر بخواهيم تعريفي از منطقه حفاظت شده به دست دهيم، بايد به تعريف قانوني موجود در ماده 5 فصل نخست ازآيين‌نامه قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست هيأت وزيران مراجعه کنيم. در اين ماده اينگونه آمده است: «منطقه حفاظت شده، به محدوده‌اي از منابع طبيعي كشور اعم از جنگل،مراتع، آب، دشت و كوهستان اطلاق مي‌شود كه از لحاظ ضرورت حفظ و تكثير نسل جانورانوحشي، حفظ يا احياي رستني‌ها و وضع طبيعي آن داراي اهميت خاصي است كه بايد تحتحفاظت قرار ‌گيرد».

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

پارك ملي، آثار طبيعي ملي، پناهگاه‌هاي حيات وحش و منطقه حفاظت‌شده، چهار منطقه خاصي هستند تحت مديريت سازمان حفاظت محيط زيست قرار دارد. بر اساس ماده 2 قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست، رييس جمهور، رييس شوراي عالي حفاظت از محيط زيست است و وزراي جهاد كشاورزي، كشور، صنايع، مسكن و شهرسازي، بهداشت و درمان و آموزش پزشكي، رئيس سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور، رئيس سازمان حفاظت محيط زيست و چهار نفر از مقامات ذي‌صلاح يا اشخاص بنا به پيشنهاد رئيس سازمان حفاظت محيط زيست و تصويب رئيس‌جمهور به عنواناعضاي اين شورا براي مدت سه سال منصوب مي‌شوند.

حال چه مرجعي مي تواند مناطقي را تحت عنوان پارک ملي، آثار طبيعي ملي، پناهگاه حيات وحش و يا منطقه حفاظت شده تعيين کند؟ ماده 3 قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست، اين مهم را بر عهده شورايي به نام شوراي عالي حفاظت محيطزيست قرار داده است که اين شورا ضمن تعيين اين مناطق،با رعايت نكات ذكر شده در بندهاي ديگر اين قانون، حدود آن را هم مشخص مي سازد. اين شورا همچنين بايد توضيحات و شرايط خاص لزوم اين کار را اعلام کند.

به عنوان مثالي عملي از اين موضوع، مي توان منطقه حفاظت شده لار را نام برد که از چهار سالقبل به عنوان پارك ملي لار تصويب و تحت حفاظت قرار دارد؛ هيچگاه نمي توان بدون تصويب شوراي عاليحفاظت محيط زيست، اين منطقه را از پارك ملي يا حفاظت شده بودن خارج کرد و اصولا آن مصوبه خلاف قانون خواهد بود و به هيچ‌وجه قابليت اجراييندارد.

با توجه به اين که مصوبه اي اينچنيني صادر شده است، هر فرد دولتي، حقيقي و حقوقي مي‌تواند از طريق ديوان عدالت اداري ابطال اين مصوبه را درخواست كند؛ چرا كهرعايت ضوابط زيست محيطي نشده است و هر گونه دخل و تصرف و از بين بردن پارك ملي يا منطقه حفاظت شده و به طور كلي مناطق چهارگانه تحت مديريت سازمان محيط زيست به صلاحدولت و ملت نيست و از بين بردن انفال تلقي مي‌شود.

همچنين، مورد مشابهي در زمينه مصوبه ديگري از هيئت دولت در مورد بزرگراه تهران شمال وجود دارد که بدون توجه به منطقه حفاظت ‌شده بودن اين پارك صادر شده است. بايد دانست که دخالت، تخريب يا عبور جاده به هر شكل كه منتهي به تخريب بخشي از منطقه شود قابليتاجرايي ندارد و قابل ابطال است.

تنها راهي که از لحاظ حقوقي پيش رو داريم، اين است که شوراي عالي حفاظت محيط زيست، اين منطقه را از پارك ملي يا منطقه حفاظت شده بودن خارج كندكه آن هم به صلاح نيست.

طبق ماده 8 آيين‌نامه اجرايي قانون حفاظت و بهسازي محيط زيست، هرگونه اقدامي كه موجب از بين رفتن رستني‌ها، تغييراكوسيستم در مناطق حفاظت‌شده پارك ملي و آثار طبيعي ملي شود، ممنوع است.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

همچنين، طبقتبصره 4 ماده 31 اصلاحي از قانون اصلاحي فصل پنجم از قانون جنگل‌ها و مراتع، آن قسمت از اراضي جنگلي، جلگه‌، مراتع و بيشه‌هاي طبيعي كه به منظور حفظ و حمايت نسلشكار از طرف سازمان حفاظت محيط زيست با رعايت قوانين و مقررات مربوط به عنوان پاركملي يا منطقه حفاظت شده اعلام شده يا شود و در اختيار سازمان مزبور قرار داشته يابعدا قرار گيرد، قابل واگذاري به غير نيست و تخريب اين مناطق نيز ممنوع است.

به موجب ماده 16 قانونحفاظت و بهسازي محيط زيست، سازمان حفاظت محيط زيست در كليه عرصه‌ها و املاك متعلق به دولت كه واقع در محدود مناطق چهارگانه است، قائم مقام قانوني مؤسسات يا سازمان‌هاي دولتي ديگر خواهد بود اما حق واگذاري آنها را ندارد و هرگونه واگذاري صرفا با تصويب شوراي عالي حفاظت محيط زيستامكان‌پذير خواهد بود..

در قانون، برخوردها و مجازات هايي در قبال متجاوزان به مناطق حفاظت شده پيش بيني گرديده است؛ در ماده 690 قانون مجازات اسلامي، براي متجاوزان و تخريب‌كنندگان محيط زيست يا تصرف عدواني، مجازات يكماه تا يك سال حبس تعيين شده و دادگاه موظف به رفع تصرف، مزاحمت يا اعاده وضع بهحالت سابق است.

از ديد بسياري از حقوق دانان، مجازاتي که براي متجاوزان به محيز زيست در نظر گرفته شده است، اندک است. با توجه به اين‌كه دولت و دستگاهقضايي نسبت به زمين‌خواري، تخريب اراضي محيط زيست و مناطق حفاظت‌شده حساسيت خاصيدارد، مي‌توان پيشنهاد اصلاح مجازات را داد.

همچنين بايد تأکيد کرد که هر گونه اقدام در مناطق چهارگانه بايد با رعايت مقررات زيست محيطي و مطالعات زيست محيطي باشد. اگر مصوبه‌اي راهكارهاي اجرايش را طي نكند و در اولين قدم تصويب شوراي عالي حفاظت محيط زيست را نداشته باشد، قابليت اجرايي ندارد و خلاف قانون تلقي مي‌شود.

بسياري از حقوقدانان و علاقمندان به محيط زيست، نسبت به عبور جاده از منطقه حفاظت شده لار، ابراز مخالفت کرده اند. عمده دليلي که در اين مخالفت ذکر مي شود آن است که عبور اين جاده، ساخت و سازهاي بعدي، تخريب محيط طبيعيو آلودگي آب سد لار را به دنبال خواهد داشت.

سازمان حفاظت محيط زيست وظيفه دارد راهكار قانوني در اعتراض به اين مصوبه يا انحلال مصوبه درخواست كند. همچنين، به فرض اگر قرار باشد شوراي عالي محيط زيست بخواهد اين مصوبه را تصويب كند، لازم استسازمان حفاظت محيط زيست، كارشناسي‌ها در قالب تبعات و تخريب در محيط زيست منطقه لاررا به اين شورا ارائه دهد.

ورود به مناطق چهارگانه، داراي دستورالعمل خاص بوده و صرفا با اجازه سازمان محيط زيست امكان‌پذير است. سازمانحفاظت محيط زيست رأسا مي‌تواند اين قضيه را تعطيل و اجازه عمليات را ندهد و بر اساسدستور موقت اين عمليات را متوقف كند و در ثاني بر اساس مقررات فعلي هر فرد مشخص مي‌تواند ابطال بخشنامه، آيين‌نامه و مصوبات دولت را از ديوان عدالت اداري تقاضاكند.

بسياري اذعان دارند که در اين مصوبه كارشناسي لازم صورت نگرفتهاست، بحث بزرگراه تهران-شمال سال‌ها قبل تصويب شد و عملا به علت تبعات وتخريب‌هاي زيست محيطي قابليت اجرايي پيدا نكرد اما در حال حاضر به دنبال اجراييكردن اين طرح هستند، اما سوال اين است به چه قيمتي؟!

در صورتي که اين کار اجرا شود، بهاي سنگيني بابت آن پرداخت خواهد شد. بهايي که ممکن است، تخريب منطقه بسياراستراتژيك، حساس و اكولوژيك لار كه به عنوان منطقه بسيار زيبا، طبيعت سرشار ازويژگي‌هاي خدادادي مورد توجه در سطح بين‌المللي باشد

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

روز جهانی محیط زیست

محیط زیست، مجموعه ای از انواع حیات در کره زمین است که در شبکه ای پیچیده و کاملاً وابسته به هم گرد آمده اند. حفظ این مجموعه برای بقای زندگی در آن بسیار مهم است. شناخت آلاینده های محیط زیست و پیدا کردن راه کار مناسب برای مبارزه با آنها و فرهنگ سازی برای حفظ محیط زیست، امری ضروری می نماید. در این مقاله کوتاه به این موضوع مهم می پردازیم.
عملکرد انسان در محیط زیست
کارشناسان حفظ محیط زیست، مهم ترین عامل تخریب و آلودگی کره زمین را انسان می دانند. با آنکه انسان مدعی پیشرفت و توسعه فرهنگ است، ولی محیطی را که خود در آن زندگی می کند، آلوده می سازد. برخی از مشکلاتی که به دلیل افزایش جمعیت و استفاده نادرست از طبیعت گریبان گیر جهان شده، عبارت است از: جنگل زدایی، بیابان زایی، شورشدن خاک های حاصل خیز، اسیدی شدن آب های شیرین، کاهش منابع آب شیرین، فرسایش خاک، افزایش استفاده از سموم و افزایش آلودگی های زیست محیطی.
کشاورزی و آلودگی محیط زیست
امروزه فن آوری در کشورهای در حال توسعه افزون بر صنعت، به کشاورزی نیز راه یافته است. از این رو، کاربرد مواد شیمیایی در بسیاری از فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و حتی بهداشتی رایج گردیده است. این مواد شیمیایی که در کشاورزی مصرف می شود، بر منابع اصلی طبیعت یعنی آب، خاک و هوا تأثیر منفی می گذارد. اثر ماندگار و مخرب بعضی از این مواد، در طول چند سال خاک حاصل خیز منطقه را غیرقابل کشت می کند و گونه های جانوری را نابود می سازد.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

انرژی هسته ای و آلودگی محیط زیست
در دهه های اخیر، همگام با صنعتی شدن جوامع و پیشرفت های گسترده فن آوری، به علت استفاده بیش از حد از منابع تجدیدناپذیر مانند سوخت های فسیلی، بشر به فکر دست یابی به منابع پرانرژی تر و پاک تری چون انرژی هسته ای افتاده است. البته با استفاده از انرژی هسته ای، نوع دیگری از آلودگی های رادیواکتیو پا به عرصه وجود گذاشته است. پس مانده های رادیواکتیو که حاصل استفاده از انرژی هسته ای است، در صورت ورود به محیط زیست، ضررهای جبران ناپذیری را به وجود می آورد.
فرهنگ سازی برای حفظ محیط زیست
بسیاری از انسان ها پس از آگاهی یافتن از ارزش منابع طبیعی و محیط زیست، به صورت شایسته ای از تخریب آن جلوگیری می کنند. اهمیت و ضرورت آموزش را نمی توان از نظر دور داشت. به همین منظور باید با تدوین مطالب جذاب در مورد مسائل زیست محیطی، فرهنگ حفظ محیط زیست را گسترش داد. از آن جا که تعداد زیادی از افراد جامعه، دانش آموز هستند، می توان با گنجانیدن مطالب حفظ محیط زیست در کتاب های درسی، فرهنگ جامعه را در این مورد بالا برد.
قانون اساسی و حفظ محیط زیست
اصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، گویای اهمیت حفظ محیط زیست کشور است. در این اصل آمده است: «در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی روبه رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو، فعالیت های اقتصادی و غیر آن، که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.» بر اساس این اصل، برنامه توسعه ملی در این خصوص، باید موارد زیر را دربرگیرد:
1. حفاظت محیط زیست از راه آموزش و مشارکت عمومی؛
2. حفاظت و بازسازی محیط زیست از راه پژوهش، نظارت بر منابع، قانون گذاری و اجرای قانون.
3. جلوگیری از بحران های زیست محیطی شهری و روستایی از راه پژوهش و نظارت بر رعایت قوانین موجود از سوی دولت.
برای رسانه؛ معرفی کتاب
علی اصغر اسدی، انسان و طبیعت (از واقعیت تا حقیقت)، ساری، نشر توسعه علوم، 1380.
2. نجات علی صادقی گویا، ایران سبز، تهران، ایران سبز، 1380.
3. اشرف السادات مصباح، از هیروشیما تا نابودی جهان، تهران، نشر سالمی، 1380.
4. مینو دبیری، آلودگی محیط زیست، تهران، اتحاد، 1379.
5. جان جاوا، بچه و حفاظت از کره زمین، ترجمه: محمدرضا هراتی، تهران، انتشارات فنی ایران، 1376.
6. رزی هارلو و سالی مورگان، حفظ محیط زیست همراه با فعالیت های عملی، ترجمه: مجید عمیق، تهران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1382.

پدیدآورنده: سید حسن یوسفی

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

زندگی سبز(روزجهانی محیط زیست)

نعمت های خدا
امروز توی کلاس نقاشی، معلم به بچه ها گفته بود: بچه ها! موضوع نقاشی امروز، نعمت های خداست. نمی دونید بچه ها چه نقاشی های زیبایی کشیدند، ولی یکی از دانش آموزان، آسمانی آبی، کوه، درخت، پرنده و تمام چیزایی که شما می توانید در یک طبیعت زیبا ببینید را نقاشی کرده بود و زیر آن با خط درشت نوشته بود: محیطزیست، نعمت بزرگ خدا. بله بچه ها، اگر ما باید از محیطزیست خودمان نگهداری کنیم، برای آن است که این ها همه نعمت های خداوند است که برای شکرگزاری از او، باید در حفظ و پاکیزه نگاه داشتن آن ها تلاش کنیم.
تخریب محیط زیست
خیلی ناراحت کننده بود بچه ها. چی؟ دیروز برنامه ای را دیدم که در آن، عده ای، درخت های یک جنگل را قطع می کردند و می خواستند در آن مکان یک ساختمان بزرگ بسازند. من با دیدن این صحنه، خیلی ناراحت شدم و مطمئنم شما هم اگر می دیدید، ناراحت می شدید. آخر این درخت ها هم مثل ما زنده اند. آیا درست است درختی را که این همه برای ما سود دارد از بین ببریم؟ بچه ها! به این گونه کارها، تخریب محیطزیست می گویند، یعنی از بین بردن فضای سالم زندگی. آلوده کردن رودها و دریاها، قطع درخت ها و این جور کارها، باعث تخریب محیط زیست می شود.
پاکسازی
این همه دانش آموز به کجا می روند؟ بچه های مدرسه پشت سر هم به راه افتاده بودند. آن ها به مناسبت روزمحیطزیست، برای پاک سازی به جنگل می رفتند تا آن جا را تمیز کنند. آری، هر سال بچه های این مدرسه و بسیاری از مدارس دیگر، به مناسبت روزمحیطزیست این کار را انجام می دهند. بچه ها! شما هم هر کجا هستید و در هر شهر یا روستایی که زندگی می کنید، به فکر پاکیزه نگاه داشتن محیطزیست باشید.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

محیط پاک یا ناپاک؟
بچه ها! مریم یه کار خیلی زیبا انجام داده. او دو تا نقاشی کشیده؛ در یکی از این نقاشی ها، خانه های بلند و کارخانه ها و آسمانی سیاه و پر از دود به چشم می خورد. همه مردم در این نقاشی، غمگین به نظر می رسند. در نقاشی دوم، طبیعت زیبا با درخت های بلند و آسمانی آبی، مزرعه های سرسبز و مردمانی شاد دیده می شود. حالا بچه ها شما دوست دارید در کدام یک از این دو نقاشی باشید؟ می دانم که همه تان با صدای بلند می گویید در شهر سرسبز و شاداب. بله بچه ها، با دیدن همین نقاشی، می توانید قدر فضای سالم و محیطزیست پاک را بدانید. دست شما درد نکنه مریم خانوم. خسته نباشی.
روستا
اگر از شما بپرسند یک محیطزیست سالم و پاک نام ببرید، چه می گویید؟ الان بچه هایی که در روستاها زندگی می کنند و صدای مرا می شنوند، با صدای بلند می گویند: روستای ما. روستای ما. بله بچه ها، روستاها به خاطر دور بودن از دود کارخانه و ماشین و سرسبزی مزارع، محیط سالم و پاکی برای زندگی است. وقتی انسان در مزرعه های سرسبز روستا قدم می زند، معنای طبیعت و شادابی را می فهمد. ای کاش همه شهرهای کشور عزیزمان ایران، این گونه سرسبز و پرنشاط بود.

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

محیط سالم می خواهیم
«هوا را آلوده نکنید. جنگل را آلوده نکنید. سیگارها را خاموش کنید. به طبیعت آسیب نرسانید.» این ها، جمله هایی بود که بچه ها با صدای بلند فریاد می زدند. بله این حق طبیعی بچه هاست که از بزرگ ترها بخواهند تا دست از آلوده کردن محیطزیست بردارند؛ آن هایی که با دود ماشین ها، سیگار و آسیب رساندن به طبیعت، محیطزیست را از بین می برند. بهتر است ما هم امروز که روزجهانیمحیطزیست است، با این بچه ها هم صدا شویم و نه نتها مردم کشور خودمان ایران، بلکه از مردم همه دنیا بخواهیم قدر نعمت های خدا را بدانندو محیط را آلوده نکنند.
رعایت نظافت
آقا پسر، دختر خانوم! آشغال هایتان را آن جا نریزید. خانوم کوچولو! چرا باشاخه های این نهالِ کوچک بازی می کنی و آن ها را می شکنی. آهای آقا پسر! چرا به طرف درختان سنگ پرتاب می کنی. می بینید بچه ها! شما هم با رعایت این کارها، می توانید در سالم ماندن محیطزیست کمک کنید. ما در کشورمان ایران، از فضای سرسبز بسیاری بهره مندیم. همین طور دریاها، حیوانات جنگلی و کوهی که همه و همه جزو محیطزیست ماست. شما برای این که بهتر بتوانید از محیطزیست حفاظت کنید و برای آشنایی بیش تر، بهتر است کتاب هایی در این مورد مطالعه کنید. در این صورت، حتما محیطزیستی سالم خواهیم داشت.

پدیدآورنده: حبیب مقیمی

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

تنوع زيستي و گونه زايي

گوناگون - «مفهوم «گونه زيستي» يا species diological مفهومي کلاسيک مي باشد اما در مورد گونه هايي بکار مي رود که به طريق جنسي، توليدمثل مي کنند و به اين ترتيب تعريف مي شود: «گونه يک جمعيت يا مجموعه اي از جمعيت هاي افراد است که با يکديگر توليدمثل مي کنند. به عبارت ديگر «گونه» از نظر ژنتيکي عنصري کم وبيش مجزا است که مستقل از ديگران تکامل مي يابد.» البته بايد در نظر داشت که اين مفهومي عام نيست و از اين مفهوم مي توان در مورد اکثريت قريب به اتفاق جانوران و بسياري از گياهان گلدار استفاده کرد و حتي شايد در انواع بسياري از جانداران ميکروسکوپي نيز کاربرد داشته باشد. اما جانداران بسيار ديگري، به ويژه در ميان گياهان و جانداران ميکروسکوپي، هستند که اين مفهوم را نمي توان در مورد آنها بکار برد، يا در بهترين حالت با دشواري مي توان بکار برد. بديهي است اگر توليدمثل جنسي نباشد، اين مفهوم نيز بکار نمي رود. در مورد گونه هاي غيرجنسي، مي توان آنها را بر مبناي تفاوت هاي ژنتيکي، به شکلي دل خواه رده بندي کرد. براي مثال معياري که در مورد باکتري ها بکار مي رود آنست که هرگاه دو سويه باکتري در30درصد ازDNA شان تفاوت نشان دهند، مي توان آنها را گونه هاي جداگانه اي در نظر گرفت. البته اين عدد قراردادي است، اما در عين حال به طرز قابل قبولي عملي و قابل استفاده است. مسئله ديگر اينست که «زيرگونه»(sudspecies) را نمي توان تا آن حد به وضوح «گونه»(species) تعريف کرد. زيرا به لحاظ نظري «زيرگونه» يک نژاد جغرافيايي است. يک «گونه» ممکن است به چندين نژاد جغرافيايي تقسيم شود که در يک سري صفات شاخص نظير رنگ، طول بال يا عادت توليدمثلي با يکديگر تفاوتي پيوسته دارند. در مجموع «زيرگونه» با مشکلات بسياري همراه است که آن را نسبت به «گونه» ترازي بسيار سليقه اي تر مي سازد. يکي از اين مشکلات آن است که صفات معمولا مستقل از يکديگر تغيير مي کنند. براي مثال يک گونه پروانه را در اروپاي شرقي در نظر بگيريد. ممکن است دريابيد از نظر جثه جمعيت ها از شمال به جنوب رفته رفته بزرگ تر مي شوند اما از نظر رنگ از شرق به غرب تيره تر مي شوند. بررسي دقيق تر ممکن است نشان دهد که آنها از جنوب شرقي به جنوب غربي روي بالشان خال هاي بيشتري دارند. در اين وضعيت چه بايد کرد؟ آيا بايد يک يا دو صفت را برگزيد و زيرگونه ها را بر اساس آن تعريف کرد؟ يا بايد در ترکيب صفات بسيار کوشيد و به اين ترتيب آشفته بازاري از زيرگونه هاي بسيار ساخت؟ احتمالا دشوارترين جنبه کاربرد مفهوم زيرگونه همين ناسازگاري صفات است. با اين حال هنوز از زيرگونه استفاده مي شود و به ويژه در مورد نژادهاي جغرافيايي هنوز تا حدي معتبر است.
گونه زماني يا نياکاني
«گونه زماني»(species chromo) صرفا يک ضرورت علمي است زيرا بايد ميان جمعيت هايي که امروز زندگي مي کنند و جمعيت هايي که نياي آنها هستند، تمايز قائل شد. اين جمعيت هاي نياکاني از آنجا که در گذشته دور زندگي مي کردند با جمعيت هاي کنوني تفاوت بسياري دارند. براي مثال ما به گونه sapiens Homo تعلق داريم و تقريبا به طور قطع مي دانيم که مستقيما از گونه ديگري به نام erectus Homo نسب گرفته ايم و بسيار ابهام آور و بطور شهودي نادرست خواهد بود که سعي کنيم آنها را با هم در يک گونه قرار دهيم. اگرچه sapiens Homo طي مراحلي از erectus Homo تکامل يافته است، نمي توان مفهوم زيستي گونه را به وضوح در اين مورد بکار برد. با اين حال مي خواهيم بين آنها تمايزي، هرچند قراردادي، ايجاد کنيم.
منشا» تنوع زيستي
«منشا» تنوع زيستي»، پيش از هر چيز چرخه آشکاري است که گونه ها طي آن به منطقه جديدي رفته و تنوع مي يابند. هنگامي که يک جزيره يا مجمع الجزاير تشکيل مي شود يا براي مثال منطقه اي در اثر يخچال يا ساير رويدادهاي بزرگ فيزيکي تنوع زيستي اوليه اش را از دست مي دهد، سيل گونه هاي مهاجر به سوي آن سرازير مي شود. سپس با يکديگر وارد تعامل شده و جامعه اي مي سازند که آن را يک «اکوسيستم» مي ناميم. چنانچه اين منطقه جديد دست نخورده بماند، آنگاه طبق معمول اين موارد، پرده اي از تکامل سريع با سازش گونه هاي جديد به اين محيط به نمايش درمي آيد. اگر وسعت منطقه کافي باشد و در آن بخش هاي مجزاي جغرافيايي که جمعيت هايي را بدون تماس با يکديگر در خود جاي مي دهند به قدر کافي وجود داشته باشد، آنگاه پيدايش سريع گونه ها نيز به دنبال آن خواهد آمد. مثال کلاسيک آن «هاوايي» است. شواهد نشان مي دهند که اين مجمع الجزاير به اشغال تعداد اندکي از گونه ها درآمد و آنها در مدت زماني نسبتا کوتاه به گونه هاي بسيار، تکامل و تنوع يافتند.(منظور از زمان کوتاه، قرن ها يا هزاران سال است که در مقايسه با تکاملي که در بسياري از نقاط ديگر جهان مي بينيم کوتاه است.)

[عاشورا* خادمه چشم براه گل نرگس*]

عوامل افزايش گونه ها
براي افزايش اين گونه ها، ظاهرا سه عامل وجود دارد که عبارتند از: «انرژي»، «پايداري» و «مساحت.» هرچه انرژي بيشتري در اختيار جامعه تکامل يابنده گونه ها باشد، گونه هاي بيشتري پديد مي آيند. در استوا انرژي به اوج مي رسد. هرچه منطقه پايدارتر باشد، چنانکه در نواحي داراي شرايط اقليمي ثابت ديده مي شود، گونه هاي بيشتري تجمع مي کنند زيرا براي سازش و هماهنگي با يکديگر زمان بيشتري در اختيار دارند. هرچه مساحت بيشتر باشد، جمعيت بزرگ تر و متنوع تر است. براي مثال آمريکاي جنوبي نسبت به جزاير هندغربي، گونه هاي بيشتري دارد. اين سه نيروي محرک در مجموع بخش عمده تغييرات گونه ها در جهان را موجب مي شوند.
رايج ترين نوع گونه زايي
اگر همانطور که بررسي هاي نشان مي دهد، «گونه زايي همجا» به اين گستردگي در حشرات که متنوع ترين جانداران روي زمين هستند، رخ مي دهد، بايد رايج ترين نوع گونه زايي باشد. بررسي پديده گونه زايي «همجا» نسبت به گونه زايي «ناهمجا» که به آساني و به وضوح مشاهده مي شود، دشوارتر است اما مي تواند بسيار رايج باشد، کسي چه مي داند. منظور از «همجا»، جانداران مشابهي در مجاورت يکديگر است که به دليل تفاوت هاي رفتاري، حتي با آنکه به لحاظ نظري مي توانند، اما با هم توليدمثل نمي کنند. منظور از «ناهمجا»، جانداران مشابهي است که گرچه به لحاظ نظري مي توانند اما با هم توليدمثل نمي کنند، زيرا به طور جغرافيايي از هم جدا شده اند. نکته جالب اينجايت که اين مکانيسم ها بسيار فوري مي توانند گونه هاي جديد توليد کنند. در واقع در چند نسل. پيش از همه در گياهان مکانيسمي به نام «پلي پلوئيدي» هست که در يک مرحله مي تواند سويه اي ايجاد کند که قادر نيست با گونه مادري که از آن ريشه گرفته توليدمثل کند. در واقع آن را گونه زايي «فوري» مي نامند. گونه زايي همجا نيز گاهي فقط چند مرحله تا توليد گونه جديد در مدت زماني کوتاه طول مي کشد. براي مثال در بعضي انواع مگس سرکه، ممکن است يک سويه ترجيح دهد روي گياه ديگري توليدمثل کند و اين مي تواند در چند جهش رخ دهد. يا ناسازگاري ممکن است ميان دوسويه اي وجود داشته باشد که تفاوتشان يک ژن يا تعداد بسيار اندکي از ژن ها است. اين وضعيت ممکن است در مدت زماني کوتاه در اثر جهش يا نوع ترکيبي ژن هاي موجود رخ دهد. به اين ترتيب پيدايش گونه هاي جديد ظرف چند سال به لحاظ نظري امکانپذير است و احتمالا تشکيل بعضي گونه ها با همين سرعت انجام مي شود اما مشاهده آنها در طبيعت دشوار است. محققان مطمئن نيستند که گونه زايي بسيار سريع واقعا چقدر در طبيعت متداول است. در سال 1996م، براي تعيين حداقل اندازه بحراني اکوسيستم ها و اينکه گونه ها با چه سرعتي به يک جزيره خالي هجوم مي آورند و آيا مساحت يا فاصله در اين کار نقشي دارند يا خير، آزمايشي صورت گرفت که اين نتايج به دست آمد:
1) موجودات کوچک از جمله حشرات و عنکبوتان خيلي سريع بازمي گردند.
2) روند پر شدن جزيره از گونه ها تا جايي ادامه مي يابد که تقريبا به تعداد گونه هايي که قبلا داشت، برسد.
3) هرچه منطقه براي گونه هاي مهاجر تازه وارد دورتر باشد، رسيدن به تعادل در آن منطقه بيشتر طول بکشد.
4) گرچه تعداد گونه ها به سطح اوليه بازمي گردد اما ترکيب جامعه جديد با آنچه بود متفاوت است.
خطر حتمي انقراض
اندازه جمعيت براي بقا بسيار حياتي است. به طور کلي هرگاه اندازه جمعيت از 100 فرد کمتر شود، آنگاه افسردگي هم آميزي رخ مي دهد. و چنانچه در جمعيت ها ژن هاي زيان آور و مرگبار وجود داشته باشد، مثل ژن مسبب «فيبروز کيستي» در انسان، آنگاه ميزان وقوع اين صفت ژنتيکي افزايش مي يابد که به مرگ يا نازايي مي انجامد. در جمعيت هاي بزرگ احتمال آنکه يک ژن مرگ بار بروز کند بسيار کم است. همچنين محصول گونه زايي سريع به نسبت از تفاوت ميان گونه ها خواهد کاست براي مثال اگر دو گونه ماهي تنها در يک يا چند ژن از ده هاهزار ژني که دارند با هم تفاوت داشته باشند، به احتمال زياد تفاوت بسيار ناچيزي با يکديگر خواهند داشت. اين را با دو گونه اي مقايسه کنيد که يک ميليون سال پيش از هم واگراييده و از نظر ژنتيکي در بسياري از ژن ها و صفات خويش مستقل از يکديگر تکامل يافته اند. چنانچه يکي از اين دو گونه محو شود ما خيلي بيشتر ضرر خواهيم کرد تا آنکه يکي از دو گونه اي را از دست بدهيم که تنها تفاوت ناچيزي با هم دارند. به هر حال تفاوت ميان گونه ها چه ناچيز باشد و چه آشکار هم اکنون در نتيجه فعاليت هاي انسان، با سرعتي که در بعضي جاها تا هزاربرابر نرخ پيدايش آنها است ناپديد مي شوند. با اين شتاب، مي توانيم در طول عمر يک انسان به آساني نيمي از گونه هاي جهان را نابود کنيم. بسياري از اين گونه ها طي هزاران يا ميليون ها سال شکل گرفته اند. گونه هاي کاملا متمايزي که مي توان آنها را در شواهد سنگواره اي رديابي کرد، تا پيش از پيدايش انسان، تقريبا با آهنگ حدود يکي از هر يک ميليون گونه در سال ظاهر مي شوند. سريع ترين فرايندهاي گونه زايي نيز نمي توانند گونه هاي از دست رفته را از نو جانشين و رقم فوق را حتي دو برابر کنند.
مخلص کلام: منابع زنده جهان، اکوسيستم ها و گونه هايشان، هنوز عمدتا ناشناخته هستند و از نظر منافعي که ممکن است براي انسان داشته باشند; مثل تصفيه آب يا داروهاي جديد بسيار کم بررسي شده اند. بعضي بوم شناسان و اقتصاددانان برآورد کرده اند که ارزش کل اين اکوسيستم هاي طبيعي، يعني مبلغ مجموع خدماتي که به بشريت مي رسانند چيزي نزديک به سي هزار بيليون دلار است و اين از مجموع توليد ناخالص ملي تمام کشورهاي جهان با هم نيز خيلي بيشتر است ولي با اين حال مجاني است! حفاظت و استفاده کامل تر از آنها به شيوه اي بدون مزاحمت و تحميل از نظر اقتصادي براي ما ارزشمند است. نابودکردن آنها به منزله راندن بشريت به سوي دنيايي مصنوعي است که در آن ناچاريم خودمان شخصا سيستم هاي آبي را مديريت کنيم، غذايمان را تامين کنيم و به جاي آنکه براي تنظيم ترکيب جو به جانداران نيرومند متکي باشيم، خودمان با ابزارهاي مصنوعي هر روز اين کار را انجام دهيم. و با اين روش ها روزي زمين به معناي دقيق کلمه به يک سفينه فضايي تبديل خواهد شد

.