بخشى‏ از زيبايى‏هاى‏ نهج ‏البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

على « ع » درباره بنى اميه سخن مى گويد :

بخدا سوگند بنى اميه پيوسته ستم مى كنند تا محرمات خدا را حلال گردانند و پيمانها را بشكنند ، در آن هنگام خانه و خيمه اى باقى نمى ماند مگر آنكه ظلم آنها در آن داخل مى گردد ، و مردم دو دسته مى شوند و هر دو دسته گريه مى كنند : يكى براى دينش مى گريد و ديگرى براى دنيايش گريان است . آن روز يارى شما براى آنان مانند يارى بنده نسبت به مولايش مى باشد كه اگر حاضر شد از او اطاعت مى كند و اگر غائب گرديد از او بدگوئى مى نمايند

[نصرالله عاشق خداومولا]

گشاده گلو

على « ع » با اصحاب خود سخن مى گويد :

آگاه باشيد بزودى بعد از من مردى گشاده گلو و شكم بر آمده بر شما چيره مى شود ، آنچه پيدا كند مى خورد و آنچه نيابد جستجو مى كند

[ 1 ] يعنى انتقام ذلت بارى است كه نام آن را انتقام نمى توان گذاشت .

صفحه[ 188 ]

آگاه باشيد بزودى او شما را به ناسزاگوئى و بيزارى از من فرمان مى دهد ، اما درباره ناسزاگوئى پس مرا دشنام دهيد زيرا آن باعث پاكى من و موجب نجات شما است و اما درباره بيزارى جستن پس هرگز از من بيزارى مجوئيد ، زيرا من بر فطرت اسلام تولد يافته ام و بسوى ايمان و هجرت سبقت گرفته ام

[نصرالله عاشق خداومولا]

حرص توانگران

نامه اى است كه امام « ع » به معاويه نوشته است . در اين نامه نظريه صحيح وى را درباره توانگرانى كه زيادى مال ، آنان را حريص تر مى سازد ، مى خوانيم :

پس از سپاس و درود ، راستى دنيا آدمى را از غير خودش باز ميدارد دنيا پرست به چيزى از دنيا نمى رسد مگر آنكه دنيا در حرص و ولع بيشترى بسوى او ميگشايد ، و هرگز به سبب آنچه در دنيا به آن رسيده از آنچه به آن نرسيده بى نياز نمى گردد ، و به دنبال اين جمع آورى و استوار سازى ، جدائى و شكست خواهد بود . تو اگر از گذشته عبرت بگيرى بقيه را نگاهدارى خواهى كرد . و السلام .

[نصرالله عاشق خداومولا]

بقاى حكومت

قسمتى از خطبه اى است كه امام « ع » آن را در صفين ايراد كرده است :

[ 1 ] ممكن است اين جمله خطاب به هر كسى باشد كه دشمن را بر خود مسلط مى كند . بعضى مى گويند طرف خطاب ، اشعث بن قيس است ، او هنگامى كه به على « ع » گفت : « چرا كار عثمان را نكردى » امام « ع » با اين جمله به او پاسخ گفت .

صفحه[ 204 ]

پس از سپاس و درود ، خداوند به سبب حكومت من بر شما ، حقى براى من

بر شما قرار داده است ، و چنانكه من بر شما حق دارم شما نيز بر من حق داريد . حق بهنگام توصيف ، گسترده ترين چيز و موقع انصاف ، تنگ ترين چيز است . براى هيچكس حقى بر ديگرى نيست جز آنكه ديگرى بر او حقى دارد ، و بر كسى حقى نيست مگر آنكه براى او حقى مى باشد .

[نصرالله عاشق خداومولا]

آنگاه خداوند از جمله حقوق خود ، حقوقى را براى بعضى مردم بر بعض ديگر واجب كرده و آن حقوق را در حالات گوناگون برابر ساخته است . بعضى از آنها انگيزه بعضى ديگر است و بعضى لازم شمرده نمى شود مگر به سبب بعض ديگر . و بزرگترين حقى كه خداوند واجب كرده ، حق حاكم بر رعيت و حق رعيت بر حاكم است . بنابراين رعيت جز به شايستگى حكمرانان شايسته نمى شود و حكمرانان جز به استقامت رعيت شايسته نمى گردند ، پس هرگاه رعيت حق حاكم را ادا كرد و حاكم نيز حق رعيت را ادا نمود ، حقيقت ميان آنان عزيز مى گردد و نشانه هاى عدالت برپا مى شود و بر اثر آن روزگار اصلاح مى شود و در بقاى حكومت اميد مى رود و طمع دشمنان به نابودى ميگرايد . و اگر رعيت بر حاكم چيره شد يا حاكم به رعيت ستم كرد آنگاه اختلاف كلمه بروز مى كند و نشانه هاى ظلم آشكار مى گردد ، به خواسته هاى نفسانى عمل مى شود و احكام تعطيل مى گردد و بيماريهاى افراد فراوان مى شود ، هيچكس براى حق عظيمى كه تعطيل

صفحه[ 205 ]

شده و باطل بزرگى كه انجام مى شود احساس نگرانى نمى كند اينجا است كه نيكوكاران خوار و بدكاران عزيز مى گردند .

آدمى هرچند مقام و مرتبه اش بزرگ باشد بالاتر از اين نيست كه در حقى كه خدا بر او واجب نموده به كمك ديگران نيازمند نباشد ، و انسان هر چند در ديده ها كوچك باشد و مردم او را خرد بشمارند چنان نيست كه نتواند ديگران را در اين زمينه مساعدت كند يا ديگران به او كمك نمايند .

[نصرالله عاشق خداومولا]

در اينجا يكى از اصحاب امام « ع » در ضمن سخنانى طولانى آن حضرت را بسيار ستايش نمود و پيروى و فرمانبردارى خود را اعلام كرد . بدنبال آن ، حضرت به اين سخنان زيبا زبان گشود :

پست ترين حالات زمامداران از نظر مردم شايسته ، اين است كه گمان خودستائى به آنان برده شود و كارشان بر تكبر و غرور حمل گردد .

راستى من دوست ندارم در خيال شما راه يابد كه من ستودن و شنيدن ستايش را دوست دارم . شكر خداى را كه چنين نيستم ، بنابراين سخنانى كه با گردنكشان مى گويند با من مگوئيد و آنچه را از مردم خشمگين خوددارى كرده و پنهان ميدارند از من پنهان مداريد و با مدارات و تملق با من معاشرت مكنيد و تصور نكنيد اگر درباره حقى با من گفتگو شود بر من سنگين است ، زيرا كسيكه سخن حق يا

صفحه[ 206 ]

پيشنهاد عدالت براى او دشوار باشد ، عمل بحق و عدالت براى او مشگل تر خواهد بود . پس هرگز از حقگوئى يا مشورت عادلانه خوددارى مكنيد ، زيرا من پيش خودم بالاتر نيستم از اينكه خطا كنم .

[نصرالله عاشق خداومولا]

صلح بهتر است

هنگامى كه اصحاب على « ع » در وقعه ى صفين تأخير اجازه حضرت را به جنگ ،مورد اعتراض قرار دادند ، على « ع » اين سخن را ايراد فرمود :

اما اينكه مى گوئيد : آيا درنگ كردن من به خاطر ترس از كشته شدن است ؟ بخدا قسم باكى ندارم بسوى مرگ رهسپار شوم يا مرگ بسوى من بيايد و اما اينكه مى گوئيد درباره مردم شام ترديد دارم به خدا سوگند هرگز يك روز جنگ را به تأخير نيانداختم مگر آنكه مى خواهم گروهى به من ملحق شده و بوسيله من هدايت گردند و به نور من راه يابند . و اين نزد من بهتر است از اينكه آن گروه را در حال گمراهى بكشم هر چند آنان با گناهان خويش باز مى گردند .


اگر هفت اقليم را به من بدهند . . .

هنگامى كه عقيل برادر على « ع » تهى دست گرديد و از آن حضرت درخواست بخشش نمود ، على « ع » در زمينه ى نگهدارى اموال عموم ، در ضمن سخن زيبائى ، خود را چنين توصيف كرد :

بخدا قسم اگر شب را به بيدارى روى خار سعدان سپرى كنم و مرا در غلها بسته و به زمين بكشند نزد من بهتر است از اينكه خدا و پيامبرش را روز قيامت ملاقات كنم در حاليكه به بعضى از بندگان ستم نموده و چيزى از مال دنيا را غصب كرده باشم .

[ 1 ] اين سخن ميرساند كه خوبيهاى دنيا ماداميكه از آنها سوء استفاده نشود طبعا انسان را از خدا دور نمى كند .

صفحه[ 213 ]

سوگند بخدا ، اگر هفت اقليم را با هر چه زير آسمانهاى آنها است به من بدهند كه خدا را درباره مورچه اى كه پوست جوى از آن بربايم نافرمانى كنم ، نخواهم كرد . راستى دنياى شما نزد من پست تر از برگى است كه در دهان ملخى قرار گرفته و آن را مى جود على را با نعمت فناپذير و لذت تمام شدنى چكار ؟ از خواب عقل ، و زشتى لغزش ها بخدا پناه ميبريم و از او كمك مى خواهيم .

بادهاى تند آن را نمى جنباند

سخنى از على « ع » كه در حكم خطبه است :

من مانند كوه بودم كه بادهاى شكننده و تند آن را نمى جنباند و از جا نمى كند : هيچكس از من عيب و نقصى نگرفته است . ذليل نزد من عزيز است تا آنگاه كه حق او را بستانم و نيرومند نزد من ناتوان است تا وقتى كه حق را

از او بگيرم

پرخورى ستمگر و گرسنگى ستمديده

به قسمتى از خطبه معروف شقشقيه توجه كنيد :

صفحه[ 214 ]

تا آنكه سومين نفر از آن گروه ( يعنى عثمان ) در حاليكه پهلوهاى خود را باد كرده بود بپا خاست و فرزندان پدرش با او همدست شدند و مانند شترى كه گياه بهار را مى خورد ، مال خدا را مى خورند ، تا بالاخره رفتارش كار او را ساخت و پرخوريش او را برو در انداخت . آنگاه چيزى مرا به وحشت نيانداخت مگر اينكه مردم از هر طرف بسوى من هجوم آوردند بطوريكه حسن و حسين پايمال گرديدند و دو طرف جامه ام پاره شد و سرانجام مانند گله گوسفندى كه در جايگاه خود قرار گرفته است دور من اجتماع كردند . هنگامى كه من به كار خلافت مشغول شدم ، گروهى بيعت مرا شكستند و جمعى از دين خارج شدند و برخى انحراف يافتند [ 1 ] گويا سخن خدا را نشنيده اند كه مى گويد :

« اين سراى آخرت را براى كسانى كه در زمين سركشى و فسادى نمى خواهند قرار مى دهيم و عاقبت براى پرهيزكاران است . 2 آرى بخدا قسم آن را شنيده و بخاطر سپرده اند ليكن دنيا در نظر آنان زينت يافته و زيورش آنان را بخود جلب نموده است .

آگاه باشيد ، قسم به آن كسى كه دانه را شكافت و انسان را آفريد اگر گروه ( بيعت كنندگان ) حاضر نمى شدند و به وجود

[ 1 ] كسانى كه نقض بيعت نمودند اصحاب جمل ، و گروهى كه از دين خارج شدند خوارج نهروان ، و انحراف يافتگان ، اصحاب صفين بودند .

( 2 ) سوره قصص آيه 83

.

صفحه[ 215 ]

پشتيبان ، حجت برقرار نمى شد و خدا با دانشمندان عهد نمى كرد كه به پرخورى ستمگر و گرسنگى ستمديده راضى نگردند ، ريسمان خلافت را بر پشتش ميانداختم و آخر آن را به كاسه ى اولش سيراب مى كردم ،

آنگاه در مى يافتيد كه اين دنياى شما نزد من ناچيزتر از عطسه ى بز ماده است .

نيرنگ بازان

على « ع » درباره مكر و حيله سخن مى گويد :

وفا با راستى همراه است و من هيچ سپرى را نگهدارنده تر از آن نمى دانم . كسيكه ميداند باز گشتش چگونه است مكر نمى كند . ما در زمانى واقع شده ايم كه بيشتر مردم آن ، نيرنگ را زيركى تلقى كرده اند و افراد نادان ، آنان را به حسن انديشه نسبت مى دهند . راستى نيرنگ بازان چه سودى مى برند ؟ خدا آنان را بكشد بسا شخص زيرك و كاردان راه حيله را مى داند ليكن امر و نهى خدا مانع او مى شود و با وجود اينكه نيرنگ را ديده و توانائى آنرا دارد آنرا ترك مى كند ، اما كسى كه در دين باكى ندارد از اين فرصت استفاده مى كند [ 1 ] .

[ 1 ] على « ع » مى گويد : مردم اين زمان نيرنگ را از زيركى و حسن انديشه مى دانند و اين گمانى بيجا است ، اما شخص زيرك و كاردان گاهى در رسيدن به هدف راه حيله

صفحه[ 216 ]

تو و برادر انسانت

قسمتى از وصاياى امام « ع » كه پس از مراجعت از صفين به فرزندش حسن « ع » نوشته است :

اى پسرك من ، خويشتن را در آنچه ميان تو و ديگران است ميزان قرار ده ، پس آنچه را براى خود دوست مى دارى براى ديگران دوست بدار ، و آنچه را براى خود نمى پسندى براى ديگران مپسند ، و چنانكه دوست ندارى بتو ستم شود تو نيز ستم مكن ، و همانطور كه مى خواهى بتو خوبى شود تو نيز نيكى كن ، و آنچه را از ديگران زشت مى دانى از خود زشت بشمار و

به آنچه از جانب خود براى مردم خشنود مى شوى به همان چيز از مردم راضى باش ، و آنچه نمى دانى مگو هر چند دانستنى هاى تو كم باشد ، و به آنچه دوست ندارى درباره تو گفته شود زبان مگشاى .

اى پسرك من ، بر حذر باش از اينكه به دلبستگى و اعتماد دنياپرستان و حمله بردن آنان بر سر دنيا ، فريب بخورى ، زيرا خداوند ترا از آن خبر داده است ، و دنيا خود را براى تو وصف كرده و بديهايش را براى تو آشكار ساخته است . دنياپرستان سگهاى فرياد كننده و

را ميداند ولى امر و نهى خدا او را از بكار بدن حيله باز مى دارد ، ازين رو با اينكه توانائى نيرنگ را دارد از ترس خدا و بازداشت در برابر او آن را ترك مى كند

صفحه[ 217 ]

درندگان وحشى هستند ، بعضى بر سر بعضى فرياد مى كشند ، نيرومند آنها ناتوانشان را مى خورد و بزرگشان بر كوچكشان پيروز مى شود .

بدان اى پسرك من ، هر كس مركوبش شب و روز باشد ، هر چند ايستاده باشد او را مى برند و اگر چه در استراحت و آرامش باشد راه مى پيمايد .

خويشتن را از هر پستى و فرومايگى گرامى دار هر چند ترا به آرزوهايت نائل گرداند ، زيرا تو هرگز در برابر آنچه از خود صرف مى كنى عوض نخواهى يافت ، و بنده ديگرى مباش در حاليكه خدا ترا آزاد قرار داده است . آيا خيرى كه از راه شر ميرسد و گشايشى كه بسختى حاصل مى گردد چه خوبى دارد ؟ [ 1 ] با نيكوكاران همنشين باش تا از آنان باشى

و بدكاران را رها كن تا از آنها جدا باشى . حرام ، بد خوراكى است و ستم بر ناتوان زشت ترين ستم است .

اگر برادرت از تو قطع كرد تو خود را بر پيوستگى با او وادار كن و اگر از تو اعراض كرد با او دوستى و مهربانى نما و اگر نسبت بتو بخل ورزيد به او بخشش كن و اگر از تو دورى كرد به او نزديك شو و اگر با تو سختى كرد با او نرم باش و اگر درباره ى تو گناهى مرتكب شد

[ 1 ] يعنى چيزى را كه مردم نيكو مى دانند و از طريق شر به آن نائل مى شوند چه خوبى دارد ، زيرا اگر راه آن شر است چگونه ميتوان آنرا خير ناميد ؟

صفحه[ 218 ]

معذورش دار آنچنانكه گويا او بتو بخشش كرده است .

با كسيكه بتو درشتى كرده نرم باش زيرا بزودى نسبت بتو نرمى ميكند ، و دشمن خود را با نيكى و احسان مجازات كن ، و اگر خواستى از برادرت قطع كنى مقدارى از ارتباط خود را باقى بگذار تا اگر روزى از روزها خواست به آن باز گردد بتواند . و هر كس بتو گمان نيك برد گمانش را تصديق كن . و هرگز بخاطر اعتماد به آنچه ميان تو و برادرت مى باشد حق برادرت را ضايع مكن ، زيرا كسى كه حق او را تباه ساخته اى برادر تو نيست . و نبايد برادرت در بريدن از تو و بدى كردن ، نيرومندتر از تو در حفظ ارتباط و احسان باشد [ 1 ] و پاداش كسى كه ترا شادمان ساخته آن نيست كه

با او بدرفتارى كنى .

چه زشت است فروتنى بهنگام نيازمندى ، و ستم بهنگام بى نيازى اگر نسبت به آنچه از دستت رفته نگران هستى پس نسبت به آنچه بتو نرسيده نگران باش . و به آنچه بوده بر آنچه نبوده استدلال كن زيرا امور مانند يكديگرند . و از كسانى مباش كه موعظه به آنان سود نمى رساند ، مگر هنگامى كه در آزردن آنان بكوشى .

[ 1 ] يعنى اگر برادرت اسباب قطع رابطه را فراهم كرد تو عوامل ارتباط را آماده كن تا محبت و دوستى غالب گردد ، و صحيح نيست كه برادرت در ايجاد عوامل قطع رابطه ، نيرومندتر از تو در ايجاد عوامل ارتباط باشد . اين رساترين سخن در زمينه لزوم حفظ روابط اجتماعى است .

صفحه[ 219 ]

[نصرالله عاشق خداومولا]

يك سفارش ارزنده

على « ع » در حادثه صفين پيش از ملاقات با دشمن ، لشگرش را چنين سفارش مى كند :

صفحه[ 207 ]

با آنها نجنگيد تا جنگ را آغاز كنند ، زيرا شكر خداى را شما داراى حجت هستيد ، اگر آنان را رها كنيد تا آنها جنگ را شروع كنند شما حجت ديگرى به زيان آنان خواهيد داشت . اگر بخواست خدا شكست روى داد ، گريخته را نكشيد و به درمانده كارى نداشته باشيد و زخمى را از پاى در نياوريد و زنان را اگر چه به ناموس شما دشنام دهند و فرماندهان شما را ناسزا گويند با اذيت و آزار تحريك مكنيد

خدايا پيروزى يافته را از ستمگرى دور گردان

هنگامى كه تصميم گرفت با مردم شام در صفين روبرو شود چنين فرمود :

بارخدايا ، اى پروردگار اين زمينى كه آن را اقامتگاه مردم و محل رفت و آمد حشرات و چهارپايان و حيواناتى كه بشمار نمى آيند از آنها كه ديده مى شوند و آنها كه ديده نمى شوند قرار دادى اى پروردگار كوههاى استوارى كه آنها را ميخهاى زمين و تكيه گاه مخلوقات گردانيدى [ 1 ] اگر ما را بر دشمن پيروز ساختى ستمگرى را از ما دور

[ 1 ] يعنى كوهها را پناهگاه مردم قرار دادى كه هنگام پيش آمدن غارتها در بيابان به آن پناهنده مى شوند ، و همانطور كه كوههاى محكم پناهگاه انسان است پناهگاه حيوانات نيز مى باشد .

صفحه[ 208 ]

گردان و ما را بر حق و حقيقت استوار كن ، و اگر آنان را بر ما چيره كردى شهادت را روزى ما كن و ما را از تبهكارى محفوظ دار

خدايا ميان ما و آنان را اصلاح كن

[نصرالله عاشق خداومولا]

چون مردم شام در واقعه صفين به على « ع » دشنام ميدادند ، گروهى از اصحاب على « ع » نيز به منظور پاسخ ، به آنها ناسزا مى گفتند ، على « ع » به اصحاب خود فرمود :

من دوست ندارم شما دشنام دهيد ، شما اگر اعمال آنان را توصيف كنيد و حالشان را بخاطر بياوريد سخن بهترى گفته ايد و عذر رساترى داريد ، بجاى اينكه به آنان دشنام دهيد بگوئيد :

خدايا خونهاى ما و خونهاى آنان را از ريختن حفظ كن و ميان ما و آنان را اصلاح نما و آنان را از گمراهى رهبرى كن تا آنكه به حق نادان است آن را بشناسد و آنكه شيفته گمراهى

و دشمنى است دست از آن بردارد و باز گردد .

با زبانهاى آنان سخن گفت

على « ع » در يكى از خطبه هايش چنين مى گويد :

صفحه[ 209 ]

آنها در كار خود به شيطان اعتماد كردند و شيطان آنان را در دام خود قرار داد و در سينه هايشان تخم كرد و جوجه گذاشت و در دامنشان تربيت يافت ، از اين رو با چشمهاى آنان نگاه كرد و با زبانهايشان سخن گفت . پس آنان را بر مركب گمراهى سوار كرد و زشت ترين گناهان را در نظرشان زينت داد . كارهاى آنان مانند كار كسى بود كه شيطان او را در قدرت خود شريك ساخته و به زبان وى سخن باطل ميگويد .

آنان را بر مردم حكومت دادند

[نصرالله عاشق خداومولا]

شخصى از امام « ع » از احاديث ساختگى و خبرهاى مختلفى كه در دسترس مردم است سؤال كرد . امام « ع » در پاسخ وى سخنانى ايراد كرد ، در ضمن فرمود :

البته حق و باطل و راست و دروغ در دسترس مردم مى باشد . خداوند از منافقان بتو خبر داده و آنان را براى تو توصيف كرده است . منافقان بعد از پيامبر « ص » باقى ماندند و به پيشوايان ضلالت و به آنانكه مردم را به وسيله دروغ و بهتان بسوى آتش مى خواندند نزديك شدند و كارها را بدست آنان سپردند و آنها را بر مردم حكومت دادند و بوسيله آنان دنيا را خوردند . البته مردم با زمامداران همراهند مگر آنان را كه خدا نگاه داشته است

صفحه[ 210 ]