بخشى‏ از زيبايى‏هاى‏ نهج ‏البلاغه

[نصرالله عاشق خداومولا]

علی « ع » بمنظور تأکید در اثبات این عدالت جهانی که حاکی از برابری کاملی بین بزرگ و کوچک
و کم و زیاد در زمینه ی حقوق و واجبات است به این مطلب اشاره می کند که عموم انسانها از نظر مرکز این عدالت با یکدیگر برابرند و میان آنها فرقی نیست : صفت انسانیت آنان یکی است و در میزان وجود نیز یکی هستند و جز به عمل و سود رساندن به دیگران ، بر یکدیگر امتیازی ندارند و کسیکه کار کند و برای دیگران نافع باشد ، قانون وجود به او پاداش می دهد ، اما کسیکه تنبلی و ناشکری کند و حق دیگران را برباید ، همین قانون ، او را چنانکه مستحق است به کیفر میرساند . علی « ع » میگوید : « کسی او را از دیگری باز نمیدارد ، و صدائی او را از صدای دیگر مشغول
صفحه[ 94 ]
نمی سازد ، و خشم ، مانع رحمت او نیست ، و مهربانی ، او را از کیفر باز نمی دارد » .
اینک درباره ی آنچه سابقا گفتیم توضیح بیشتری می دهیم . قبلا اشاره کردیم که علی « ع » پرده از روی این وجود فوق العاده برداشته است .
این وجود ، حکمران والائی از طبیعت اشیاء معین می کند که منع و بخشش و کیفر و پاداش به دست آن می باشد . از این رو موجودات به مقتضای طبیعت وجودی خود ، قدرت دارند بمنظور امتثال اراده عادلانه جهان هستی ، خودشان با یکدیگر مرافعه نمایند .
قسمت چهارم
علی « ع » وجود را در تمام اشیاء برابر می بیند ، بطوریکه اگر در موردی به وجودی نقص وارد شد ، در مورد دیگر جبران می شود . این زیادی و نقص هر دو مساوی هستند یعنی زیادی به
مقدار نقص ، و نقص به مقدار زیادی است . در اینجا باید بگویم : نظریه ای که در زمینه موجودات جهان هستی قائل به این تساوی می باشد ، یکی از نتایج مهمی است که فعالیت های فکری بشر در میدان اکتشافات اسرار هستی بدان نایل گردیده است ، و این خود آغاز جنبشی بزرگ در این میدان محسوب می شود .

[نصرالله عاشق خداومولا]

آنچه در اینجا لازم به تذکر است اینکه گروهی از متفکران قدیم نتوانسته اند این حقیقت را دریابند و حتی بعضی آن را انکار نموده اند .
اما آنانکه حقیقت مزبور را با تمام خصوصیات آن درک کرده و به آن
صفحه[ 95 ]
معتقد شده و دیگران را نیز بسوی آن فرا خوانده اند ، در کیفیت بررسی و تمثیل و قدرت بیان با یکدیگر تفاوت دارند برخی این تساوی را در بعضی از مظاهر موجودات ملاحظه کرده و در زمینه بیان حقیقت ، مطالبی ایراد کرده اند . برخی دیگر تساوی مزبور را فقط در موجودات بی روح دیده اند و از آنجا که موجودات جامد را از موجودات زنده جدا دانسته اند ، به نتایج محسوس آن در مجرای وجود پی نبرده اند . لکن بعضی این تساوی را در طبیعت جامد بررسی کرده و به نتایج محسوس آن در مجرای وجود پی برده و آن را با موجودات زنده در یک ردیف تلقی کرده و با روشن ترین بیان و استوارترین سخن در این زمینه سخن گفته اند . علی « ع » از این گروه بشمار میرود ، بلکه باید گفت او پیشرو متفکران قدیم محسوب می شود ، زیرا او توانست این نظریه را بر اساس صحیحی بدون کوچکترین اختلاف و تناقض اثبات کند ،
بلکه باید این اثبات و ابتکار را مخصوص او بدانیم .

[نصرالله عاشق خداومولا]

شاید موقعیت علی « ع » در بررسی مسئله تساوی وجود ، از جهت عملی ، مهمتر از موقعیت همکارانش باشد . زیرا او برای اثبات این حقیقت پافشاری می کرد تا به نتایج آن در حیات فردی و اجتماعی انسانها نایل گردد . این حقیقت به تمام معنی با انسان که محور اندیشه علی « ع » بشمار میرفت هماهنگی داشت .
گفتیم علی « ع » وجود را در تمام اشیاء برابر می بیند ، بطوریکه اگر در موردی به وجودی نقص وارد شد در مورد دیگر جبران می شود و
صفحه[ 96 ]
این زیادی و نقص هر دو مساوی هستند یعنی زیادی به مقدار نقص ، و نقص به مقدار زیادی است . علی « ع » به منظور آنکه انسان را از راه نزدیک ترین چیزها به او ، یعنی از راه ذاتش به این حقیقت آشنا سازد ، نخستین چیزی که می گوید این است : « هیچ روزی از عمر انسان فرا نمی رسد مگر آنکه روز دیگری را بخاطر آن از دست میدهد » راستی آیا انکار این حقیقت که تعادل وجود را به مراتب ، گسترده تر از حالات وجود بیان می کند برای انسان امکان پذیر است ؟ آیا هیچ قاعده ی ریاضی جبری و هندسی ، نزدیک تر به حقایق ثابت ، و دلالت کننده تر بر حقیقت مطلق ، و خلاصه تر در توصیف ثابت و مطلق ، از این نشانه ای که علی « ع » بواسطه ی آن تعادل وجود را در ضمن یک موجود زنده و ایام زندگی او مجسم میکند ، یافت می شود ؟
اینجا اگر کسی به
من ایراد کند که : این اندیشه برای همه ی مردم روشن است ، شما تصور می کنید علی « ع » کدام حقیقت تازه ای را کشف کرده است ؟ در پاسخ می گویم : در صورتیکه حقایق آشکار ، ریشه ی حقایق پنهانی محسوب گردد ، یا حقایق پنهانی را اصل حقایق آشکار بدانیم ، یا بگوئیم روش عمومی اقتضا میکند تمام جزئیات اعم از پنهان و آشکار ضبط شود ، در این صورت کشف حقایق پنهانی مستلزم آن نیست که حقایق آشکار به سکوت برگزار شود . زیرا علی « ع » که افکارش با عقایدش متحد بود و عقایدش در یک وحدت فکری
صفحه[ 97 ]
شگفتی جلوه می کرد ، زبان به این سخنانی « که برای همه مردم روشن است » نگشود مگر به منظور آنکه ساختمان مفصلی در زمینه ی اثبات نظریه ی تساوی وجود ، بر این اساس مبتنی کند . از این رهگذر به سخن جالب تر دیگری زبان گشوده و می گوید : « نفس انسان ، گامهای او بسوی مرگ است » .

[نصرالله عاشق خداومولا]

آری اگر علی « ع » می گوید : « هیچ روزی از عمر انسان فرا نمی رسد مگر آنکه روز دیگری را بخاطر آن از دست میدهد » یا می گوید : « نفس انسان ، گامهای او بسوی مرگ است » می خواهد حقیقتی را که با افکار مردم فاصله دارد و از درک آنان پنهان است لکن در ردیف این دو سخن آمده ، کشف کند : « انسان به هیچ نعمتی نمی رسد مگر آنکه نعمت دیگری را از دست می دهد » لابد شما در زمینه ی کشف دقیق و صراحت اندیشه و وضوح بیانی که
در این سخن وجود دارد توضیح بیشتری می خواهید : آری علی « ع » بمنظور اینکه مضمون این عبارت را بصورتهای گوناگونی که از نظر مورد ، مختلف ولی از جهت ماده و معنی یکی هستند ، ضبط کند ، می گوید : « بسا یک خوراک جلوی خوراکها را می گیرد » .
« کسیکه نزدیک تر او را رها کند دورتر برای او آماده میگردد . » « بسا دوری که از نزدیک هم نزدیکتر است » . « دوستی یک نوع خویشاوندی مورد بهره ای می باشد » . « کسی که آنچه طاقت فرسا است بر خود تحمیل کند در میماند » . « خداوند هرگز پاداش کسی را که کار نیک
صفحه[ 98 ]
کرده از بین نمی برد » . « تو در آنچه زیاده از روزی خود بدست آوردی برای دیگری خزانه دار هستی » .

[نصرالله عاشق خداومولا]

این عبارات و دهها نمونه آن در جزئیات نظریه تساوی وجود دارای اختصار آشکاری است . عبارات مزبور با وجود اختلافی که بر موضوعات نزدیک بهم آنها حکمفرماست ، در فاصله و مأخذ دورشان بر محور واحدی که عبارت از برابری وجود است دور می زنند . بنابراین اگر اینجا نقصی بود آنجا با زیادی جبران می شود و اگر آنجا نقصی وجود داشت اینجا جبران می گردد .
پسر ابو طالب با عمق و نیروی کاملی این حقیقت وجودی را درک کرد . او زندگی خود را بر اساس حقیقت مزبور بر قرار ساخت و در هر بخشی از زندگی یا در هر سخنی از سخنان خود ، آن را بطور مستقیم یا غیر مستقیم به دیگران اعلام می داشت . او جهتی از جهات عدالت جهانی
را درک نمی کرد مگر آنکه به جهت دیگری به عکس آن در شکل خاصی پی می برد ، یا بگوئید جهت مزبور خودبخود از جهت اول صادر می گردید ، و این همان مسئله ی مورد بحث ما است که : طبیعت ، حامل این مقیاس است ، و طبیعت است که پاداش میدهد یا کیفر میکند . در حقیقت میان مظاهر عدالت جهانی ، آشکارتر از این مظهر در زمینه ی اثبات عدالت عمومی نمی توان یافت .
علی « ع » معتقد بود هیچ یک از موجودات جهان هستی بیهوده آفریده نشده ، بلکه هر موجودی هدف و نتیجه ای دارد . او معتقد بود
صفحه[ 99 ]
هر یک از موجودات وظیفه ای دارند و هر عضوی از اعضای انسان دارای وظیفه ای است که جهان عادل هستی ، بوسیله آن بر انسان احتجاج میکند و او را مورد سؤال و حساب قرار میدهد . روی این اصل موجودات جهان هستی از نظر حکم وجودی با هم برابرند و بزرگ و کوچک در این میزان به یکدیگر شباهت دارند . علی « ع » می گوید :
« خداوند ، پیش از بررسی کارهای بزرگ ، کارهای کوچک ترا به حساب می آورد » . او از آن جهت که بیشتر مردم کارهای کوچک را ناچیز می دانند به این سخن زبان گشوده است ، و برای آنکه مطمئن شود عمل تسویه بین بزرگ و کوچک ، در دلها و اندیشه ها جایگزین شده مردم را توجه میدهد که کارهای کوچک در پاداش یا کیفری که دارند بر کارهای بزرگ مقدم می شوند .
از دیدگاه علی « ع » اگر جهان هستی به کمک آنچه بر اعضای انسان لازم
شمرده ، بر انسان احتجاج کند و او را در کارهای بزرگ و کوچک مورد سؤال و محاسبه قرار دهد و جزای کارهای خوب و بد او را بدهد ، لازم نیست عملیات : احتجاج و محاسبه و مجازات ، خارج از دایره ی انسان باشد . این عمل واحد مرکب با وجود ترکیبی که در آن است ، همیشه در حدود موجودات که انسان نیز از جمله آنها بشمار میرود انجام می گیرد . علی « ع » می گوید : « همانا بر شما نگهبانانی از خود شما و جاسوس هائی از اعضای خودتان می باشد » . این نگهبان هرگز از دیدن و ثبت کردن و کیفر یا پاداش دادن خودداری نخواهد
صفحه[ 100 ]
کرد .
در لحظات بیمانند درخشندگی عقل و اندیشه رسا ، چنان رنگهای درخشان عدالت جهانی در برابر چشمان علی « ع » آشکار می گردد که اگر شما در برابر آن قرار گیرید از این عقل و اندیشه در شگفت می شوید . آیا پسر ابو طالب چنانکه با زبان این عدالت سخن می گوید ، با زبان دانشمندان معاصر لحظه ای که این حقیقت را بیان می کند سخن نمی گوید : « هر که اخلاق خود را فاسد ساخت خودش را در شکنجه قرار داده است » ؟ آیا او با این دو زبان سخن نمی گوید آنگاه که می گوید : « کسی که در شک و تردید قرار دارد ، نزدیک است بگوید دریابید مرا » یا آنگاه که می گوید : « خود را از هر گونه زبونی و پستی گرامی دار هر چند ترا به آرزوها نایل گرداند ، زیرا هرگز در برابر آنچه از خودت صرف
می کنی عوض نخواهی گرفت . » امثال این سخنان خیلی زیاد است . جملات شگفت انگیز زیر از همین قبیل است : « مرگ انسان به گناهان ، بیشتر از مرگ او به فرارسیدن پایان زندگی است » . « دروغگو مردانگی ندارد و با حسد راحتی نیست و با انتقام برتری وجود ندارد و درستی در ترک مشورت نخواهد بود » .
« هرگاه کسی خصلت خوبی داشت امثال آن را انتظار داشته باشید » .

[نصرالله عاشق خداومولا]

آری علی « ع » درک کرده بود که جهان هستی از وحدت و عدالت برخوردار است و در این دو حال ، ثابت و برقرار می باشد ، و جهان هستی است که نیروی حساب ، و قدرت کیفر و پاداش را
صفحه[ 101 ]
در طبیعت موجودات قرار داده است . او تمام آنچه را درک کرده بود با شگفت ترین بیان اظهار داشت ، جز آنکه جهات دیگری نیز از جهات عدالت جهانی را بررسی ، و رنگها و اشکال آن را ضبط نموده بود . آیا این جهات چه بودند ؟
صفحه[ 102 ]
محبت عمیق
علی « ع » درک کرده بود که منطق محبت ، بالاتر از منطق قانون است ، و مهربانی انسان با انسان و سایر موجودات ، دلیل زندگی در برابر مرگ ، وجود در برابر عدم است موقعیت زن از نظر علی « ع » آن موقعیتی که آنان تصور می کردند نبود برخورد بادهای سوزان تابستان و ابرهای پر آب زمستان در یک زمین ، از عدالت جهان هستی و تساوی وجود محسوب می شود . نابود شدن طوفانها و گردبادها و نسیم های ملایم در یک حقیقت ، بر
اساس این
صفحه[ 103 ]
عدالت و تساوی برقرار است . تحمل طبیعت ، قانون کیفر و پاداش را در تمام مظاهر خود ، ناشی از عدالت و تساوی مزبور است . بدیهی است در این صورت باید نیروهای طبیعت نیز اعم از جماد و حیوان درهم آمیخته شوند و بطور اشتراک شروع به فعالیت کنند .

[نصرالله عاشق خداومولا]

از آنجا که صفات انسان و اخلاق و احساسات و امیال او از عناصر ترکیبی و اتحادی حیات که شخصیت انسان را تشکیل میدهد سرچشمه می گیرند ، صفات و حالات مزبور ، درهم آمیخته شده و بطور اشتراک شروع به کار می کنند . بررسی و سنجش عمیق و بدنبال آن قواعد علمی جدید که اکتشافات خود را بر پایه های ویژه ای استوار ساخته ، می تواند این معنی را به اثبات برساند .
قبلا دیدیم انسان از نظر علی « ع » نمونه ی کاملی از جهان هستی بشمار میرود . از جمله اشعاری که به او نسبت می دهند شعری است که انسان را در آن مخاطب ساخته و می گوید :
گمان می کنی تو جسمی کوچک هستی ، در حالیکه جهانی بزرگ در تو پیچیده شده است .
طبیعی است علی « ع » در این موقعیت ، تمام امکاناتی که وابسته به انسان است جستجو می کند و مظاهر عدالت جهانی و تساوی وجود را در این « جسمی که جهانی بزرگ در آن پیچیده شده » در ضمن چهار چوبه ای که افکارش در آن می چرخد ، کشف می کند .
علی « ع » بطور مستقیم عمیقانه درک کرد که میان موجودات ،
صفحه[ 104 ]
روابطی زوال ناپذیر وجود دارد و هر چیزی که از این روابط میکاهد از
مفهوم وجود نیز کم می کند و در صورتیکه انسان یکی از این موجودات محسوب شود ، ناچار باید با موجودات دیگر ارتباط وجودی داشته باشد . در این صورت ارتباط موجود به مانند خود ، سزاوارتر و مناسب تر است . این موجود اگر از موجودات زنده باشد بستگی آن به موجودات زنده دیگر قویتر و ثابت تر خواهد بود . اما انسان که در رأس موجودات زنده قرار دارد ، ارتباط او با برادر انسانش نخستین ضرورت وجودی او از نظر فردی و اجتماعی محسوب می گردد .
علی « ع » آنگاه که جمعیت شایسته را جمعیتی معرفی می کند که عدالت اجتماعی با گسترده ترین معانی و ارزنده ترین اشکالش بر آن حکومت داشته باشد ، در حقیقت ، قانون یا چیزی را که وابسته به قانون است مورد اجرا قرار میدهد . این قانون از آنجا که طبعا از روح عدالت جهانی سرچشمه می گیرد ، در اندیشه ی علی « ع » آشکار شده و بصورت یک امر ضروری جلوه می کند . بدین جهت می بینیم پسر ابو طالب اصرار شدیدی دارد که ماورای قوانین را بررسی کند و بوسیله ی محبت انسانی که بالاتر از قانون است ، قوانین را مراعات نماید . محبت جز علاقه عمیق روحی و مادی به بلندی و کمال چیزی نیست . از آنجا که محبت یک ضرورت وجودی محسوب می شود ، یک ضرورت اخلاقی نیز بشمار می رود .

[نصرالله عاشق خداومولا]

علی « ع » در نخستین صفحه از صفحات محبت یادآوری می کندکه مردم همگی با هم برادرند ، از این رو با وجود اینکه خود ، زمامدار مردم است صریحا آنان را به « برادرانم
» توصیف می کند و بدنبال آن به حکمرانان تذکر میدهد که آنان با همه مردم برادراند و این برادری ناچار مستلزم محبت خواهد بود ، او به سران لشگرهایش چنین می گوید : « برای حکمران سزاوار است برتری و نعمتی که به او اختصاص داده شده ، باعث تغییر حال او بر رعیت نشود ، و نعمت هائی که خداوند نصیب او ساخته ، او را بیشتر به بندگان خدا نزدیک کند و بیشتر به محبت به برادرانش وادارد » .
علی « ع » از آنکه برادری خود و فرمانروایان را با مردم در دوستی و محبت اعلام میدارد ، با یک قضاوت صحیح با عموم انسانها روبرو شده و این برادری را بدون پراکندگی یا امتیاز به آنان اعلان می کند و می گوید : « همانا شما با هم برادرید ، میان شما چیزی جز ناپاکی دلها و سوء اندیشه ها جدائی نیافکنده است » . علی « ع » بدین وسیله ناپاکی دل و سوء اندیشه را در یک سو ، و دوستی و محبت قلبی را در سوی دیگر قرار میدهد .
از آنجا که حق وجودی هر انسانی بهره مند شدن از محبت دیگران است ، ناچار باید طبیعت که حامل ارزش ها و مقیاس ها است به انسانی که همسایگان و نزدیکان و کسانش او را رها ساخته و لباس محبت به تنش نکرده اند ، با مهر و محبت فراوانی از ناحیه ی بیگانگان پاداش دهد . روی همین اصل علی « ع » می گوید : « کسیکه
صفحه[ 106 ]
نزدیک تر او را رها کند ، دورتر برای او آماده می گردد » .

[نصرالله عاشق خداومولا]

علی « ع » بخاطر مراعات این اخوت که بر اساس محبت انسانی برقرار است خصلت های ناپسند را از آنجا که با دوستی و محبت سازش اساسی ندارد نمی پذیرد : « اما بعد ، اگر خصلت های ناپسند در تو نبود تو در این کار بر دیگران مقدم بودی » .
اگر قوانین متعارف به پسر ابو طالب اجازه می دهد با مخالفان خود نبرد کند ، او پس از آنکه تمام جوانب محبت را در قلب خود مراعات نموده و روابط اخوت انسانی را در دلهای جنگجویان جستجو کرده دست به جنگ می زند . بنابراین اگر او در پایان کار دست به شمشیر می برد ، از روی ناچاری و توأم با گریه و اندوه است نه آنکه از روی اختیار و آمیخته با خنده و شادی باشد . در حقیقت ، احساس پیروزی برای علی « ع » دردناکتر از احساس شکست برای جنگجویان بود اگر قوانین متعارف به پسر ابو طالب اجازه میدهد تجاوزگران را پس از مرگ خود رها و فرزندان و پیروان خود را از انتقام و نبرد با آنان باز دارد . محبت به انسان که ماورای هر قانونی است که او را وادار ساخته با این سخن بزرگ ، پیروان و فرزندان خود را مخاطب قرار دهد :
« پس از من با خوارج نجنگید ، زیرا کسی که در جستجوی حق بوده و خطا کرده ، مانند کسی نیست که باطل را طلب نموده و به آن رسیده است » .
علی « ع » به کمک این محبت عمیق ، سعادت انسان را به
صفحه[ 107 ]
سعادت همسایه اش بلکه به سعادت تمام انسانها مربوط می سازد و آنچه برای انسان نسبت
به همسایه اش روا میدارند ، برای سایر مردم نیز نسبت به او روا می شمارد ، و از سعادت انسان این است که محبت را از حد بگذراند و فرزندان دیگران را از همان محبتی که فرزندان خود را بهره مند می سازد ، برخوردار گرداند : « به آنچه فرزندان خود را تربیت می کنی یتیم را به آن تربیت نما » تا همگی روح عدالت اساسی را درک کنند ، عدالتی که از نظر ارزش و زیبائی بر قوانین رسمی برتری یافته و حامل حرارت انسانیت است و مردم را به منطق قلب نه منطق تسلیم در برابر قانون نایل می گرداند : « باید خردسالان شما از بزرگسالان پیروی کنند و بزرگسالانتان به خردسالان محبت ورزند » .

[نصرالله عاشق خداومولا]

اگر درماندگی از انجام دادن کارهای نیک ، نقص محسوب می شود ، منطق محبت به زبان علی « ع » ، عجز از دوست یابی را بالاترین نقص معرفی می کند : « ناتوان ترین مردم کسی است که از دوست یابی عاجز باشد » . علی « ع » به این درماندگی ، عجز دیگری که تمایل به دشمنی و جدال است ، اضافه می کند و می گوید : « از دشمنی و جدال بپرهیزید » بلکه نرمی سخن بالاتر از این است . زیرا سخن نرم ، ارتباط دلها را که سرچشمه محبت است محکم می کند : « نرمی سخن از بزرگواری است » .
راستی میان خواسته های دل هیچ چیزی مانند احساس دوست یابی برای انسان موجب آسایش نیست . علی « ع » هنگامیکه از
صفحه[ 108 ]
بدیهای زمانش رنج می برد ، پول و راستی و برادری را که مایه بقای انسان است در
یک ردیف قرار داده و درباره مردم زمانش می گوید :
« بزودی مردم سه چیز را از دست می دهند : پول حلال ، زبان راست و برادری که از ناحیه او احساس آرامش کنند » .