دنیای حیوانات از دیدگاه قرآن و حدیث

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

مورچه

اَلنَّمل به معنی مورچه است . در قرآن سوره ای به این نام وجود دارد . در آیات 17 و 18 سوره نمل از مورچه سخن به میان آمده است . مورچه دارای زندگی دسته جمعی و اجتماعی است و در این گروه کار تقسیم می شود . عده ای نگهبان هستند . عده ای کارگرند . مثلاً مورچه ای که وظیفه اش نگهبانی و مراقبت از لشکر خود می باشد سراسیمه برای کُل افراد زحمت می کشد و هرگز به فکر آن نیست که تنها خود را از خطر نجات دهد چون دارای حس هم نوعی است . در زندگی مورچه ها عدّه ای کار تکثیر نسل ، گروهی جمع آوری غذا ، گروهی خدمات داخل لانه،دفاع و گشت و شناسایی و آگاهی ازخطر و کشف محل غذارابرعهده دارند.(1)
_________________________________________
1- تفسیرجوان، محمدبیستونی ، انتشارات دارالکتب الاسلامیه ، جلد 15 ، صفحه 271 .
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

زندگی مورچه ها از زبان نهج البلاغه

به مورچه ها و کوچکی جثه آنها بنگرید که چگونه لطافت خلقت او ، با چشم و اندیشه انسان درک نمی شود . نگاه کنید چگونه روی زمین راه می رود و برای بدست آوردن روزی خود تلاش می کند . دانه ها را به لانه خود منتقل می سازد و در جایگاه مخصوص نگه می دارد و در فصل گرما برای زمستان خود تلاش کرده و به هنگام درون رفتن ، بیرون آمدن را فراموش نمی کند مورچه دارای سر و دست و پا و چشم و دستگاه گوارش است و پیکره اش با استحکام است و خدا در آفرینش مورچه ظرافت خاصی به کار برده است .(1)
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

داستان سلیمان و مورچه

حضرت سلیمان فرزند داود بود ، باد مسخّر سلیمان بود و بساط او را به
______________________________________
1- نهج البلاغه خطبه 185 ، 11 و 12، ترجمه مرحوم دشتی .

هرجا که می خواست می برد . خدا ، شیطان را تحت فرمان او قرار داد که خدمتگزار او باشد . پرندگان را مطیع او ساخت و پرندگان با پر و بال بر او سایه می افکندند . خدا سخن گفتن پرندگان را به سلیمان نبی آموخت و فهم و ذکاوت خارق العاده ای به او عطا کرد .

(وَ حُشِرَ لِسُلَیْمنَ جُنُودُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الاِْنْسِ وَ الطَّیْرِ فَهُم یُوزَعُونَ) لشکریان سلیمان از جن و انس و پرندگان نزد او جمع شدند آن قدر زیاد بودند که باید توقف کنند تا به هم ملحق شوند .(1)

(حَتّی اِذا اَتَوْا عَلی وادِالنَّمْلِ قالَت نَمْلَهٌ یا اَیُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَساکِنَکُم لا یَحْطِمَنَّکُم سُلَیْمنُ وَ جُنُودُهُ وَ هُم لا یَشْعُرُونَ) تا به سرزمین مورچگان رسیدند ، مورچه ای گفت : ای مورچگان به لانه های خود بروید تا سلیمان و لشکرش
__________________________________________
1- 17 / نمل .

شما را پایمال نکنند در حالی که نمی فهمند .
نعمت هایی را که خدا به آنها داده کوچک شمرند و ناسپاسی می کنند . خواستم آنها را از این خطر حفظ کنم . سلیمان جواب مورچه را عاقلانه دید و ساکت شد و آنگاه مورچه پرسید ای سلیمان می دانی چرا بساط تو بر روی باد حرکت می کند؟ چرا از میان تمام قدرت ها باد مأمور حمل و نقل بساط تو شده است . گفت : نمی دانم ! مورچه گفت : برای آن است که به تو اعلام کند این بساط و سلطنت تو دوام و بقائی ندارد و بر روی باد است و به این دنیا دل نبندید . (1)

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

پیام رسانی مورچه ها چگونه است ؟
هنگامی که دو مورچه به هم نزدیک می شوند شاخک های خود را به اطراف می جنبانند و یا هر کدام از آنها شاخک های خود را به شاخک دیگری می ساید این شاخک های خبرگیر ، از تعداد زیادی پرز و سلّول های حسی تشکیل شده است و
________________________________________
1- پیام قرآن ، آیت اللّه مکارم شیرازی، جلد 2 .
 
با این کار خبرها را رد و بدل می کنند .
اگر مورچه ای مکانی از غذا را جستجو کند با رقص و اشارات خاص به مورچه های دیگر این خبر را می فهماند . گاهی مورچه ها روی دو پای عقب خود می ایستند یا چند پا به جلو و عقب گذاشته و اجزای دهان را تکان می دهند یا سر را بالا گرفته که هرکدام خبری را به همراه دارد . مثلاً روی دو پا ایستادن مورچه و نشان دادن شکم خود به معنای «مراقب باشید» است .
جلو و عقب رفتن هم زمان او یا بستن و باز کردن دهانش یعنی «تو کیستی؟» بالا بردن سر و قرار دادن آن در زاویه 90 درجه به معنای «به من غذا بده» است .

پس خبر رسانی در هر گروه از حیوانات خاصِّ خودِ آنهاست .(1)
_________________________________________
1 - هزارویک پرسش درباره حیوانات،ترجمه رضوان دزفولی،چاپ هشتم،سال82، نشرافق.
 
پروانه

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

پروانه

اَلْفَراش به معنی پروانه است جمع آن الفَراشَه می باشد . نام فراش در قرآن یکبار در سوره قارعه آیه 4 آمده است : (یَوْمَ یَکوُنُ النّاسُ کَالْفَراشِ الْمَبْثوُثِ ) روزی که مردم مانند پروانه های پراکنده به هر سو می دوند» .
در این آیه خداوند انسان ها را به پروانه های پراکنده مثال زده و این اشاره ای است به روز قیامت همان روزی که همگان در پیشگاه خدا ، حاضر می شوند . و آن گاه آنان را به پروانه هایی تشبیه می کند که در فوج های کثیر در باغ ها پرواز می کنند و در اطراف آن منتشر می شوند و با یکدیگر برخورد کرده و بر روی هم درمی غلتند و حالِ روز مردم در قیامت نیز چنین است و هرکس گرفتار کار خویش می باشد و به دیگری کم ترین توجهی ندارد و بی هدف و مقصدی خاص در رفت و آمدند و ساعت حسابشان را انتظار می کشند ، چنان که حالت پروانگان پراکنده در باغ ها چنین است .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

راز لکه هایی که روی بال پروانه هاست

بعضی از پروانه ها ، نقطه های گرد بزرگی روی بالهایشان دارند که شبیه چشم است .

این نقاط به پروانه ها کمک می کند تا طعمه جانوران دیگر نشوند . وقتی پرنده ای به این حشرات حمله می کند ، پروانه ها بالهایشان را باز
می کنند و به پرواز درمی آیند، این عمل باعث نمایان شدن چشم های بال حشره و سردرگمی پرنده مهاجر می گردد و حیوان مهاجم فکر می کند به حیوان بزرگی حمله کرده و از عمل خود صرف نظر کرده و پروانه موفّق به فرار می شود .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

چرخه زندگی پروانه
کِرم یک پروانه جوان است که تازه سر از تخم بیرون آورده است و عمر خود را صرف خوردن و رشد کردن می کند تا برای تبدیل به شکل بالغ خود یعنی پروانه آماده شود .
ابتدا پوسته ای سخت دور بدن او شکل می گیرد که در این حالت آن را شفیره می خوانند . در داخل پوسته پروانه رشد می کند .
این تحوّل به علّت وجود ماده ای به نام «هورمون» در بدن اوست .
بعد از چند روز یا چند هفته ، پوسته شکافت برمی دارد و پروانه خارج می شود .
ابتدا بال های پروانه بسیار کوچک است اما بعد از مدتی پهن می شود و اندکی بعد پروانه می تواند پرواز کند .(1)
________________________________________
1- هزار و یک پرسش درباره حیوانات، ترجمه رضوان دزفولی، چاپ هشتم، سال82، نشرافق.
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

زنبور عسل

اَلنَّحل به معنی زنبور عسل است . یکی از سوره های قرآن کریم به این نام نامگذاری شده است . زنبور عسل زندگی دسته جمعی و اجتماعی دارد و در این زندگی، اسرار و رازهای پنهانی بسیاری نهفته است .
زنبورهای عسل ضمن تخم گذاری ، از بچّه های کوچک خود مراقبت می کنند و آنها را به خوبی تغذیه می کنند و کار کندو میان زنبورها تقسیم می شود . در هر کندو زنبورهای زیادی اعم از نر و ماده وجود دارد و تعداد زیادی زنبورهای کارگر که برحسب غریزه ناخودآگاه خود که در نهادشان به ودیعه نهاده شده ، هرکدام مسئولیتی را برعهده دارند و گروهی هم پاسدار و مدافع کندو هستند .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

زنبور عسل و قرآن

(وَ اَوْحی رَبُّکَ اِلَی النَّحْلِ اَنِ اتَّخِذی مِنَ الْجِبالِ بُیُوتا وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمّا یَعْرِشُونَ) پروردگار تو به زنبور عسل وحی ( الهام غریزی ) فرستاد که از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند خانه هایی برگزین . (1)

(ثُمَّ کُلی مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُکی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً یَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُهُ فیهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فی ذلِکَ لاَیَهً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ) سپس از تمام ثمرات تناول کن و راه هایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده به راحتی بپیما ، از درون شکم آن ها نوشیدنی خاصی خارج می شود ، به رنگ های مختلف ، که در
_________________________________________
1- 68 / نحل .

آن شفای مردم است در این امر نشانه روشنی است برای جمعیّتی که اهل فکر هستند . (1)
قرآن مجید در آیات فوق چند قسمت مختلف از زندگی زنبورداران عسل را مورد اشاره قرار داده و بر آن تکیه کرده است که هریک از دیگری جالب تر و عجیب تر است .
نخست به مسأله خانه سازی آنها اشاره کرده و می فرماید : پروردگار تو به زنبور عسل وحی ( الهام غریزی ) فرستاد که از کوه ها و درختان و داربست هایی که مردم می سازند خانه هایی برگزین .
___________________________________________
1- 69 / نحل .
 
تعبیر به (اِتَّخِذی) (انتخاب کن) به صورت فعل مؤنث ممکن است اشاره به این باشد که زنبوران عسل به هنگام کوچ کردن برای انتخاب خانه جدید به دنبال

(ملکه) که فرمانروای کندو است حرکت می کنند ، بنابراین انتخابگر اصلی همان (ملکه) است .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

شکل هندسی کندوها

تعبیر به «اَوْحی» تعبیر زیبایی است که نشان می دهد که خداوند با یک الهام مرموز طرز خانه سازی را که از ظریف ترین کارهای این حشره است به او آموخته زیرا شکل هندسی کندوها که شش ضلعی اند بهترین شکل از جهت صرفه جویی در فضای کندوهاست، به گونه ای که زاویه ها و ضلع ها به هم می چسبند و کم ترین فضایی ازدرخت، شکاف غار ، یا کوه که در آن لانه را می سازند هدر نمی رود و امروزه با روش های هندسی این زوایای یکسان و متحدالشکل قابل محاسبه است .