دنیای حیوانات از دیدگاه قرآن و حدیث

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

اشاره
.
اَلاِْهْداءِ اِلی سَیِّدِنا وَ نَبِیِّنا مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللّهِ وَ خاتَمِ النَّبِیّینَ وَ اِلی مَوْلانا وَ مَوْلَی الْمُوَحِّدینَ عَلِیٍّ اَمیرِ الْمُؤْمِنینَ وَ اِلی بِضْعَهِ الْمُصْطَفی وَ بَهْجَهِ قَلْبِهِ سَیِّدَهِ نِساءِ الْعالَمینَ وَ اِلی سَیِّدَیْ شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّهِ، السِبْطَیْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ اِلَی الاَْئِمَّهِ التِّسْعَهِ الْمَعْصُومینَ الْمُکَرَّمینَ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ لاسِیَّما بَقِیَّهِ اللّهِ فِی الاَْرَضینَ وَ وارِثِ عُلُومِ الاَْنْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلینَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَهِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْیاءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّینِ ،الْحُجَّهِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالی فَرَجَهُ الشَّریفَ فَیا مُعِزَّ الاَْوْلِیاءَوَیامُذِلَ الاَْعْداءِاَیُّهَاالسَّب َبُ الْمُتَّصِلُ بَیْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا وَ اَهْلَنَا الضُّرَّ فی غَیْبَتِکَ وَ فِراقِکَ وَ جِئْنا بِبِضاعَهٍ مُزْجاهٍ مِنْ وِلائِکَ وَ مَحَبَّتِکَ فَاَوْفِ لَنَا الْکَیْلَ مِنْ مَنِّکَ وَ فَضْلِکَ وَ تَصَدَّقْ عَلَیْنا بِنَظْرَهِ رَحْمَهٍ مِنْکَ اِنّا نَریکَ مِنَ الْمُحْسِنینَ
متن تأییدیه حضرت آیت اللّه خزعلی مفسّر و حافظ کل قرآن کریم
بسم اللّه الرحمن الرحیم
هر زمانی را زبانی است یعنی در بستر زمان خواسته هایی نو نو پدید می آید که مردم آن دوران خواهان آنند. با وسائل صنعتی و رسانه های بی سابقه خواسته ها مضاعف می شود و امروز با اختلاف تمدن ها و اثرگذاری هریک در دیگری آرمان های گوناگون و خواسته های متنوع ظهور می یابد بر متفکران دوران و افراد دلسوز خودساخته در برابر این هنجارها فرض است تا کمر خدمت را محکم ببندند و این خلأ را پر کنند همان گونه که علامه امینی با الغدیرش و علامه طباطبایی با المیزانش. در این میان نسل جوان را باید دست گرفت و بر سر سفره این پژوهشگران نشاند و رشد داد. جناب آقای دکتر محمد بیستونی رئیس هیئت مدیره مؤسسه قرآنی تفسیر جوان به فضل الهی این کار را بعهده گرفته و آثار ارزشمند مفسران را با زبانی ساده و بیانی شیرین، پیراسته از تعقیدات در اختیار نسل جوان قرار داده علاوه بر این آنان را به نوشتن کتابی در موضوعی که منابع را در اختیارشان قرار داده دعوت می کند. از مؤسسه مذکور دیدار کوتاهی داشتیم، از کار و پشتکار و هدفمند بودن آثارشان اعجاب و تحسینم شعله ور شد، از خداوند منان افاضه بیشتر و توفیق افزونی برایشان خواستارم. به امید آنکه در مراحل غیرتفسیری هم از معارف اسلامی درهای وسیعی برویشان گشاده شود.

آمین رب العالمین .

21 ربیع الثانی 1425

1 خرداد 1383

ابوالقاسم خزعلی

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

مقدمه
یکی از مسائلی که در قرآن کریم و روایات مورد توجه ویژه قرار گرفته «حیوانات» است اعم از چهارپایان ، پرندگان ، حشرات و غیره . بخش عظیمی از آیات قرآنی را بیان آفرینش ، نحوه زندگی ، خصوصیات ، احکام و منافع حیوانات تشکیل می دهد .
از این رو ، این بُعد از قرآن نیز شایسته تحقیق و بازکاوی است و بی گمان برای قرآن پژوهان و شیفتگان آموزه های قرآنی ، دقت نظر در آیاتی که در آنها از حیوانات ذکری به میان آمده ، معارف فراوانی نهفته است و نقش به سزایی در شناخت عظمت الهی و درک نظم و هماهنگی بسیار دقیق در عالم خلقت را ایفا می نماید .
در برخی از آیات قرآنی یاد حیوانات با حوادث تاریخی (1) همراه است که عبرت آموز می باشد ، در بعضی از آیات به آنها مَثَل زده شده تا برای مردم حکمت و موعظه حسنه باشد و یا با آنها کفّار و سرکشان را به مبارزه طلبیده است .(2)
عنایت قرآن به حیوانات اهلی کشاورزی به حدّی است که در برخی از آیات(3) به آن حیوانات سوگند یاد کرده و اهمیت ویژه این نعمت الهی را با آوردن وصف هایی از آنها ذکر کرده است .
قرآن کریم به حشرات نیز توجه خاصّی داشته و دو سوره
_______________________________________
1- 1 / فیل .
2- مانند مثال زدن به پشه در آیه 26 سوره بقره .
3- 73 / حج .
 
قرآنی به نام حشرات نامگذاری شده است . (نَمْل ، نَحْل).به طور کلی اسامی 30 نوع حیوان در 52 سوره قرآن کریم و 154 آیه یاد شده است و در همه این آیات از فایده و ضرر و حکمت و پند و اندرز سخن به میان آمده است.در سُوَر قرآنی از سوره «بَقَرَه» به عنوان بزرگ ترین سوره که 286 آیه دارد و از سوره «فیل» به عنوان یکی از کوچک ترین سوره که 5 آیه دارد می توان یاد کرد .
در قرآن کریم به نام برخی از حیوانات اشاره شده است و از ذکر نام آن حیوانات اهداف بخصوصی از قبیل حلیّت و حرمت حیوانات ، طهارت و نجاست حیوانات ، بارکشی از حیوانات ، علم و شعور حیوانات ، تفکّر در خلقت آنها و داستان و تشبیه را مورد عنایت قرار داده است . شش سوره از قرآن به نام حیوانات نام گذاری شده که عبارتند از : بَقَرَه (گاو) ، اَنعام (چهارپایان) ، نَحل (زنبور عسل) ، نَمل (مورچه) ، عنکبوت و فیل .منظور قرآن از ذکر مباحث مختلف مربوط به حیوانات این است که انسان نعمت ها و کرامت های الهی را به دست فراموشی نسپارد و به یاد داشته باشد که خدای تعالی چگونه از منبعی واحد مانند چهارپایان برای او خوراک ، پوشاک و سایر مایحتاجش را فراهم آورده و فضل و رحمتش را شامل حالش گردانیده است .(1)
با مطالعه این اثر شما با شگفتی ها و زیبایی ها و راز و رمزهای نهفته در زندگی حیوانات آشنا می شوید . امید که این خدمت کوچک در اشاعه معارف قرآنی مقبول درگاه احدیّت واقع گردد .
______________________________________
1- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ، بهاءالدین خرمشاهی ، انتشارات دوستان و ناهید ، قطع وزیری ، 1377.
 
لازم است از سرکار خانم ابراهیم پور و دو فرزند قرآن پژوه ایشان محمّد و ندا شیخ حسنی که این پژوهش موضوعی قرآنی را انجام داده اند تشکر و قدردانی نموده و برای آنها و همه خوانندگان این اثر ارزنده آرزوی اخلاص در عمل و حُسن عاقبت را از درگاه ایزدمنان آرزو نمایم .

دکتر محمد بیستونی

رئیس هیئت مدیره مؤسسه قرآنی تفسیر جوان

تهران 14/7/1384 اول رمضان المبارک 1426
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

نام حیوانات در قرآن کریم



1 - اِبِل شتر 2 بار 144انعام؛ 17غاشیه

2 - اَن-ْعام جمع نَعَم گاوگوسفندشتر 32 بار 14 آل عمران ؛ 119 نساء ؛ 1 مائده ؛ 136، 138، 139، 142 انعام؛

179 - اعراف ؛ 24 یونس ؛ 5 ، 66 ، 80 نحل ؛ 28 حج ؛

30 - ، 34 حج ؛ 21 مؤمنون؛ 44 فرقان ؛ 133 شعراء ؛

28 - فاطر ؛ 6 زمر ؛ 79 غافر ؛ 11 شوری ؛ 12 زخرف ؛ 12 محمد ؛

49 - فرقان ؛ 71 یس ؛ 54 طه ؛ 33 نازعات ؛ 32 عبس ؛ 27 سجده ؛

3 - بُدْن جمع بَدَنَه : شتران فربه 1 بار 36 حج

4 - بَعوضَه پشه 1 بار 26 بقره

5 - بَعیر شتر 2 بار 65 ، 72 یوسف

6 - بِغال جمع بَغْل:استرها،قاطرها 1بار 8 نحل


7 - بَقَر گاو 3 بار 70 بقره ؛ 144 ، 146 انعام

8 - بَقَرَه گاو ماده 4 بار 67،68،69،71 بقره

9 - بَقَرات جمع بَقَرَه : گاوها 2 بار 43،46 یوسف

10 - ثُعبان اژدها ، مار بزرگ 2 بار 107 اعراف ؛ 32 شعراء

11 - جانّ مار زرد 2 بار 10 نمل ؛ 31 قصص

12 - جَراد ملخ 2 بار 133 اعراف ؛ 7 قمر

13 - جَمَل شتر 1 بار 40 اعراف

14 - جِمالَه جمع جَمَل : شتران 1 بار 33 مرسلات

15 - جِیاد جمع جَواد: اسبان تیزرو 1 بار 31 ص

16 - حِمار الاغ 2 بار 259 بقره ؛ 5 جمعه



17 - حُمُر جمع حِمار : خران 1 بار 50 مدّثّر

18 - حَمیر جمع حِمار : خران 2 بار 19 لقمان ؛ 8 نحل

19 - حُوت ماهی بزرگ (نهنگ) 5 بار 142 صافات ؛ 48 قلم؛ 61،63 کهف؛ 163 اعراف

20 - حَی-ّه مار 1 بار 20 طه

21 - خَنازیر جمع خنزیر : خوک ها 1 بار 60 مائده

22 - خِنْزیر خوک 4 بار 173 بقره؛ 145 انعام؛ 3 مائده ؛ 115 نحل

23 - خَیْل اسم جمع : اسب ها 7بار 64 اسراء؛14 آل عمران؛60انفال؛1،2؛عادیات؛ 9 حشر؛ 8 نحل

24 - دابَّهُ الاَْرض موریانه 1بار 14 سبأ

25 - ذِئب گرگ 3 بار 13 ، 14 ، 17 یوسف

26 - ذِبْح در اینجا مراد قوچ است 1 بار 107 صافّات

27 - ذُباب مگس 2 بار 73 حج

28 - ذی ظُفُر حیوانات ناخن دار 1 بار 146 انعام

29 - سَلوی نوعی پرنده یا مرغ 3 بار 160 اعراف ؛ 80 طه ؛ 57 بقره

30 - صافِنات اسب های بسیار تندرو 1 بار 31 ص

31 - ضَأْن بره 2 بار 142 و 143 انعام

32 - ضَفادِ ع جمع ضِفْدِع : قورباغه 1 بار 133 اعراف

33 - طائِر پرنده 5 بار 131 اعراف ؛ 38 انعام ؛ 47 نمل ؛ 19 یس ؛ 13 اسراء

34 - طَی-ْر پرنده 17 بار 49 آل عمران ؛ 79 انبیاء ؛ 260 بقره ؛ 31 حج ؛ 10 سبأ ؛ 19 ص

110 - مائده ؛ 19 ملک ؛ 79 نحل ؛ 16، 17، 20 نمل ؛ 41 نور

36 - ، 41 یوسف ؛ 21 واقعه ، 3 فیل

35 - عِجْل گوساله 10بار 51،54،92،93 بقره؛ 153 نساء؛ 148،152 اعراف؛ 26 ذاریات؛ 88 طه؛ 69 هود

36 - غَنَم گوسفند 2 بار 78 انبیاء؛ 146 انعام

37 - عِشار شتر 1 بار 4 تکویر

38 - غُراب کلاغ 2 بار 31 مائده

39 - فَراش ملخ 1 بار 4 قارعه

40 - فیل بزرگ ترین حیوان خشکی 1بار 1 فیل

41 - قِرَدَه بوزینه 3 بار 65 بقره ؛ 60 مائده ؛ 166 اعراف

42 - قَسْوَرَه شیر 1 بار 51 مدّثّر

43 - قُمَّل جمع قَمْل:کنه ها،شپش ها 1 بار 133 اعراف

44 - کَلْب سگ 6 بار 176 اعراف ؛ 18 ، 22 کهف؛ 4 مائده

45 - مَعْز بز 1 بار 143 انعام

46 - ناقه شتر ماده 7 بار 73 ، 77 اعراف ؛ 59 اسراء ؛ 27 قمر ؛ 64 هود ؛ 155 شعراء ؛ 13 شمس

47 - نَحْل زنبورعسل 1 بار 68 نحل

48 - نَعْجَه میش 4 بار 23 ، 24 ص

49 - نَمل مورچه ، موریانه 3 بار 18 نمل

50 - نون ماهی بزرگ (وال) 1 بار 87 انبیاء

51 - وُحوش حیوانات 1 بار 5 تکویر

52 - هُدْهُدْ نام پرنده ای است 1 بار 20 نمل

در قرآن کریم در بعضی از آیات نام حیوانات به صورت واضح ذکر شده است . مانند : بقره (گاو) جَمَل (شتر) غُراب (کلاغ) ذُبابَه (مگس) و ... .

در برخی از آیات به صورت رمزی ذکر شده است مانند : دابَّهُ الارض(1)که منظور موریانه می باشد و دَوّاب(2) که به چهارپایان اطلاق می شود و بُدْن (3)به معنی شتر و گاو قربانی است .

در برخی از آیات نام حیوان همراه با منافع آن ذکرشده است مانند نحل و عسل، (4) انعام و گوشت و پوست و شیرشان . (5)
___________________________________________
1- 14 / سبأ .
2- 18 / حج .
3- 36 / حج .
4- 68 / نحل .
5- جمع نَعَمْ و عبارت است ازگاو،گوسفند، شتر و به چهارپایان اطلاق می شود.(28/فاطر).
 
در بخش دیگری از آیات به ذکر فرآورده های حیوان اکتفا شده است : مانند لؤلؤ(1)(مروارید) و مرجان (جاندار دریایی) .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

توجه قرآن به حیوانات اهلی

قرآن کریم ، عنایت خاصی به حیوانات اهلیِ کشاورزی به خصوص حیواناتی که ارتباط تنگاتنگی با زندگی مردم عربستان داشته اند مبذول داشته است . این عنایت به اندازه ای است که در بسیاری از موارد به آنان سوگند یاد شده است .
مثلاً در آیه 17 سوره غاشیه می فرماید :( اَفَلا یَنْظُروُنَ اِلَی الاِْبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ ): آیا پس نمی نگرید شتر را که چگونه آفریده شده است .
____________________________________
1- 23 / واقعه .

حیوان بیابانگردی چون شتر را آیه ای از آیات خلقت دانسته و شکل عجیب شتر را مایه افتخار می داند و از انسان خواسته شده که در خلقت شتر خوب بنگرد و از توانایی ها و محاسن آن یاد کند .
و جالب این که پشت سر آن اشاره به عظمت آفرینش آسمان و سپس کوه ها و بعد زمین شده است و قرار گرفتن شتر در کنار این امور ، خود دلیل بر اهمیّت خلقت این حیوان چهارپا است .
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

داستان ابرهه و فیل سواران و مرغان آسمانی که بر منقار خود سجّیل (گلوله های گلی) داشتند که این مرغان گلوله ها را بر سر فیل سوارانی که برای تخریب خانه خدا آمده بودند زدند و همه را یک جا نابود ساختند .(2)

داستان حضرت موسی و مار بزرگ (ثعبان) که برای اثبات پیامبری خود به فرمان خدا عصای خویش را به زمین می افکند و به ماری بزرگ تبدیل
___________________________________________
1- 18 / کهف .
2- 1 / فیل .

می شد و این ها همه از قدرت بی انتهای خدای یکتا می باشد . (1)
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

تشابه و تمثیل در قرآن کریم با استفاده از حیوانات
در قرآن نام برخی از حیوانات با تشابه و تمثیل به کار رفته شده است مانند : (الصّافِناتُ الْجِیادُ) (2)اسبان راهواری که بر 2 پای خود می ایستند و از کبش (قوچ و گوسفند نر) که به ذبح عظیم یاد می کند و از (اَلْجَوارِ الْکُنَّسِ) (3)برای اشاره به آهوان نام می برد .

عِشار به شتران آبستنی که در نهمین ماه حاملگی خود به سر می برند و (جِمالَتٌ صُفْر) (4) یعنی شترانی که از بلندی ها بالا می روند .
__________________________________________
1- 107 / اعراف .
2- 31 / ص .
3- 16 / تکویر .
4- 33 / مرسلات .
 

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

گوسفند
«گوسفند» موضوع قضات حضرت داوود عليه‌السلام
ماجرای اصلی داستان داوود چه بود ؟

(وَ هَلْ اَتیکَ نَبَؤُا الْخَصْمِ اِذْ تَسَوَّروُا الْمِحْرابَ)

آیا داستان شاکیان هنگامی که از محراب ( داوود ) بالا رفتند، به تو رسیده است ؟(1)

(اِذْ دَخَلُوا عَلی داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لاتَخَفْ خَصْمانِ بَغی بَعْضُنا عَلی بَعْضٍ فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَلاتُشْطِطْ وَ اهْدِنا اِلی سَواءِالصِّراطِ)
هنگامی که ( بی هیچ مقدمه ) بر او وارد شدند و او از مشاهده آن ها وحشت کرد ،
__________________________________________
1- 21 / ص .

گفتند: نترس ، دو نفر شاکی هستیم که یکی از ما بر دیگری تعدی کرده ، اکنون در میان ما به حق داوری کن و ستم روا مدار و ما را به راه راست هدایت فرما .(1)

(اِنَّ هذا اَخی لَهُ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَهً وَ لِیَ نَعْجَهٌ واحِدَهٌ فَقالَ اَکْفِلْنیها وَ عَزَّنی فِی الْخِطابِ)
این برادر من است ، نود و نه میش دارد و من یکی بیش ندارم ، اما او اصرار می کند که این یکی را هم به من واگذار و از نظر سخن بر من غلبه کرده است .(2)

(قالَ لَقَدْ ظَلَمَکَ بِسُؤالِ نَعْجَتِکَ اِلی نِعاجِهِ وَ اِنَّ کَثیرا مِنَ الْخُلَطاءِ لَیَبْغی بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ اِلاَّ الَّذینَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ قَلیلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدَاَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راکِعا وَ اَنابَ)
___________________________________________
1- 22 / ص .
2- 23 / ص .
 
( داوود ) گفت : مسلما او با درخواست یک میش تو برای افزودن آن به میش هایش بر تو ستم کرده و بسیاری از دوستان به یکدیگر ستم می کنند ، مگر آن ها که ایمان آورده اند و عمل صالح دارند ، اما عده آنان کم است . داوود متوجه شد ما او را ( با این ماجرا ) آزموده ایم، از پروردگارش طلب آمرزش نمود و به سجده افتاد و توبه کرد .(1)

افرادی به عنوان دادخواهی از محراب داود بالا رفتند و نزد او حاضر شدند : او نخست وحشت کرد ، سپس به شکایت شاکی گوش فرا داد که یکی از آن دو 99 گوسفند ماده داشته و دیگری فقط یک گوسفند ، در حالی که صاحب نود و نه گوسفند از برادرش تقاضا داشته که یکی را هم به او واگذار کند ، او حق را به شاکی داد و این تقاضا را ظلم و تعدی خواند ، سپس از کار خود پشیمان گشت و
____________________________________________
1- 24 / ص .

از خداوند تقاضای عفو کرد و خدا او را بخشید .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

گوساله پرستی

(وَ لَقَدْ جاءَکُمْ مُوسی بِالْبَیِّناتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ اَنْتُمْ ظالِمُونَ)

( و نیز ) موسی آن همه معجزات را برای شما آورد ( چرا شما ) بعد از آن گوساله را انتخاب کردید و با این کار ستم نمودید ؟(1)

(وَ اِذْ اَخَذْنا میثاقَکُمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکُمُ الطُّورَ خُذوُا ما اتَیْناکُمْ بِقُوَّهٍ وَ اسْمَعُوا قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَ ما یَأْمُرُکُمْ بِهِ ایمانُکُمْ اِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ) ( و نیز ) از شما پیمان گرفتیم و کوه طور را بالای سر شما برافراشتیم ( و به شما گفتیم ) این دستوراتی را که به شما داده ایم ،
________________________________________
1- 92 / بقره .

محکم بگیرید و درست بشنوید ، شما گفتید: شنیدیم و مخالفت کردیم و دل های آن ها با محبّت گوساله بر اثر کفر ، آبیاری شد، بگو : چه فرمان بدی ایمان شما به شما می دهد ، اگر ایمان دارید ؟(1)

آری شرک و دنیاپرستی که نمونه آن عشق به گوساله طلائی سامری بود در تار و پود قلب قوم بنی اسرائیل نفوذ کرد و در سراسر وجودشان ریشه دواند و به همین دلیل خدا را فراموش کردند . شگفتا! این چگونه ایمانی است که هم با کشتن پیامبران خدا می سازد و هم گوساله پرستی را اجازه می دهد و هم میثاق های محکم الهی را به دست فراموشی می سپرد ؟!

جمله (قالُوا سَمِعْنا وَ عَصَیْنا) (ما شنیدیم و معصیت کردیم) به این معنی نیست که آنها این سخن را به زبان جاری کردند ، بلکه ظاهرا منظور این است که
___________________________________
1- 93 / بقره .

آنها با عمل خود این واقعیت را نشان دادند و این یک نوع کنایه زیبا است که در سخنان روزمره نیز دیده می شود .

[رعنا ریاحی*خادمه قرآن*]

جمله (وَ اُشْرِبُوا فی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ) نیز کنایه جالبی را منعکس می کند که بیان گر حال قوم یهود است . توضیح این که ؛ کلمه « اِشْراب » همان گونه که از « مفردات راغب » برمی آید ، دو معنی دارد ؛ اگر از باب ( اَشْرَبْتُ الْبَعیرَ) باشد ،

یعنی ریسمان را به گردن شتر بستم ، بنابراین معنی جمله بالا این می شود که ؛ ریسمانی محکم از علاقه و محبّت قلب آن ها را با گوساله ارتباط داده بود . و اگر از ماده « اِشْراب » به معنی آبیاری کردن یا دیگری را آب دادن باشد و در این صورت کلمه « حُبّ » در تقدیر خواهد بود و معنی جمله ، روی هم رفته چنین است ؛ بنی اسرائیل قلوب خود را با محبت گوساله سامری آبیاری کردند . این جزء عادات عرب است که هرگاه علاقه ای سخت و یا کینه زیادی نسبت به چیزی را بخواهند، برسانند، تعبیری همانند تعبیر بالا می آورند . ضمنا از
تعبیر فوق نکته دیگری نیز استفاده می شود و آن این که نباید از این کارهای نادرست بنی اسرائیل تعجّب کرد ، زیرا اعمال محصول سرزمین قلب آن ها است که با آب شرک آبیاری شده و چنین سرزمینی که با چنان آبی ، آبیاری شود ،
محصولی جز خیانت و قتل پیامبران و گناه و ظلم نخواهد داشت. اهمیّت این موضوع وقتی روشن تر می شود که به زشتی قتل و کشتار انسان در آیین یهود که با اهمیّت خاصی از این موضوع سخن گفته ، توجّه گردد ، آیین یهود به قدری این جنایت را بد می دانست که بنابه نوشته « قاموس کتاب مقدس » ، صفحه 687 ؛ « قتل عمد و قباحت آن به طوری در نزد اسرائیلیان اهمیّت داشت که به مرور ایام با بست نشستن در شهرهای بست و یا ملتجی شدن به اماکن مشرّفه سبب استخلاص و برائت ذمّه قاتل نمی شد ، بلکه در هر صورت وی را قصاص می نمودند ». این است معنی کشتن انسان ها از نظر تورات ، تا چه رسد به کشتن پیامبران خدا.