خانه گریزی دختران (ریشه ها و پی آمدها)

[مهراوه* باران اشک *]

عنوان «بررسی علل فرار نوجوانان از خانه» به منظور دریافت دانش نامه تحصیلی در دانشگاه علامه طباطبایی صورت گرفته است. در این تحقیق، نمونه آماری 120 نفر از جوانان، در مقطع سنّی 12 _ 18 سال انتخاب شده بود. 60 نفر به عنوان گروه آزمایش از افراد فراری در کانون های اصلاح و تربیت و 60 نفر به عنوان گروه گواه، از مدسه های متوسطه و راهنمایی منطقه های 19 گانه تهران انتخاب شده بودند. عوامل زیر در این تحقیق بررسی شده است:
1. سطح تحصیلات عناصر
2. سطح تحصیلات والدین
3. طلاق
4. فوت پدر یا مادر یا هر دو
5. زندگی با نامادری
6 . ناسازگاری با والدین
7. انواع تنبیه
8 . اعتیاد یکی از والدین یا هر دو
9. تراکم جمعیّت خانوار(1)

[مهراوه* باران اشک *]

تحقیق دوم را آقای انور صمدی، استاد علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی انجام داده است. ایشان در پژوهش خود درباره دختران فراری به این نتیجه رسیده است که حدود 40 درصد از دختران فراری به دلیل
ص: 13

---

1- 1. زینب رحمتی، مقاله «فرار نوجوانان از خانه چرا؟»، روزنامه انتخاب، 3/4/1380.

اختلاف با پدر و کتک خوردن از وی، بیش از 15 درصد به علّت اختلاف با برادر و 17 درصد به دلیل اختلاف با مادر از خانه فرار کرده اند.(1)

[مهراوه* باران اشک *]

روش های پژوهش

از آن جا که در زمینه خانه گریزی دختران به سبب جدید بودن این پدیده، تحقیق های میدانی و هم چنین منابع کتاب خانه ای چندانی وجود ندارد و اگر کتاب های خارجی هم وجود داشته باشد، به سبب تفاوت فرهنگ و نگرش به این پدیده در کشورهای خارجی نمی توان از آن کتاب ها استفاده کرد. بر آن شدیم تا با مراجعه به مراکز مداخله در بحران های اجتماعی و مراکز نگه داری دختران فراری، اطلاعات لازم را به دست آوریم. برای آشنایی خوانندگان با چگونگی تحقیق و کسب اطلاعات و هم چنین چگونگی عملکرد این مراکز، به مطالبی اشاره می شود. البته لازم به یادآوری است که در این پژوهش، علاوه بر اطلاعات مراکز نگه داری، از مقاله های مندرج در مطبوعات نیز استفاده شده است.
آشنایی با مراکز مداخله در بحران های اجتماعی
یکی از واحدهای تابعه معاونت امور اجتماعی بهزیستی، مراکز مداخله در بحران های اجتماعی است. وظیفه این مراکز، مداخله و رسیدگی به مسائل اجتماعی از قبیل بی سرپرستی، طلاق، فرار و موارد دیگر است که
ص: 14
________________________________________
1- 2. WWW.WOmen in iran.com
البته به سبب زیاد شدن موارد مراجعه مربوط به فرار، رسیدگی در این زمینه، به صورت فعالیّت اصلی این مراکز درآمده است.
این مراکز دارای چند بخش است: بخش پذیرش، کارشناسی (روان شناسان)، مددکاران، روان پزشکی و پزشکی، قرنطینه و بخش های دیگر.

[مهراوه* باران اشک *]

عملکرد این بخش ها به این ترتیب است:
1. بخش پذیرش
در بخش پذیرش، پس از ثبت نام دختران فراری و کارهای مربوط به شناسایی فرد مانند پر کردن برگ های گوناگون انجام می گیرد.
معرفی دختران فراری به چند صورت انجام می پذیرد:
الف) تعدادی از دختران، خود معرّف هستند؛ یعنی پس از فرار از خانه یا به صورت مستقیم خود را به مرکز معرفی می کنند و می گویند که حاضر نیستند به خانه بازگردند یا پس از گذشت چند روز و احساس خطر و برخورد با مشکلات گوناگون در بیرون از خانه، خود را معرفی می کنند.
ب) گروه دیگری که در خیابان یا محلّه بی پناه مانده اند، با مشاهده از سوی افراد نیکوکار، به مرکز معرفی می شوند. بارها اتفاق می افتد که در پایان شب، خانواده ای متوّجه حضور دختری در کوچه می شوند و پس از پرس وجو درمی یابند که این دختر فرار کرده است و جایی برای ماندن ندارد. ازاین رو، او را به خانه می برند و صبح، او را به بهزیستی تحویل می دهند.
ج) عده دیگری از دختران فراری هم به وسیله نیروهای انتظامی،
ص: 15
دستگیر و به مرکز، تحویل داده می شوند یا دادگستری، آن ها را به مرکز تحویل می دهد.
د) تعدادی از دختران هم به علّت های گوناگونی هم چون اعتیاد پدر، طلاق مادر و مواردی از این دست، عملاً بی سرپرست شده و از سوی مراجع صلاحیت دار، به بهزیستی سپرده می شوند که این موارد هم متأسفانه در بعضی مراکز، جزو فراریان به حساب می آیند.
2. بخش کارشناسی و مراحل نگه داری
پس از پذیرش، چند گروه از کارشناسان بر روی مورد فراری کار می کنند:

[مهراوه* باران اشک *]

الف) گروه پزشکی و روان پزشکی: پزشک فرد فراری را ابتدا از نظر مبتلا بودن به بیماری های جسمی یا وجود زخم و مشکلات جسمی، و سپس پزشک قانونی، او را از لحاظ آسیب دیدگی جنسی معاینه می کند. اگر شخص از لحاظ روانی هم مشکل داشته باشد و روان شناسان مرکز تشخیص بدهند که او به دارو _ درمانی نیاز دارد، روان پزشک مرکز او را ویزیت و داروهای لازم را تجویز می کند.
ب) گروه مددکاری: این گروه که معمولاً متشکل از کارشناسان زن در زمینه علوم تربیتی هستند، می کوشند رابطه ای عاطفی با فرد برقرار کنند و با مشکلات و اندیشه وی آشنا شوند. در پایان، با نظارت روان شناسِ مرکز و ریشه یابی مشکلات فرد به وسیله او، تلاش هایی برای بازگرداندن دختر به خانواده آغاز می شود.
ابتدا در جلسه هایی، با خانواده دختر صحبت می کنند و پس از بازدید از محلّ زندگی آنان و بررسی مشکلاتشان، می کوشند اندیشه های دختر و
ص: 16
خانواده را به هم نزدیک کنند و با رفع موانع، دختر را به خانه بازگردانند.

[مهراوه* باران اشک *]

ج) قرنطینه: بخشی است که به طور شبانه روزی، تا 20 روز، دختر فراری را در آن مکان نگه داری می کنند تا تکلیف او مشخص شود. اداره کنندگان قرنطینه عبارتند از: یک کارشناس پرستاری و یک کارشناس امور تربیتی (مددکار) که شبانه روز، مواظبت از این دختران را به عهده دارند. گاه اتفاق می افتد که تعدادی از دختران، اقدام به خودزنی(1) می کنند یا به پرخاشگری می پردازند که در این هنگام، حضور یک پرستار و یک مددکار ضروری است. این دختران در این صورت یا به خانه باز می گردند یا به مراکز نگه داری طولانی مدّت فرستاده می شوند. البتّه اگر فرد از لحاظ جنسی آسیب ندیده باشد، وی را به عنوان کیس سلامت به مرکز سلامت می فرستند و اگر آسیب دیده و مورد تجاوز قرار گرفته باشد، به مرکز بحران فرستاده می شود.
در پایان باید این نکته را یاد آوری کنیم که پرسنل مراکز مداخله در بحران، با توجّه به تخصص خود بسیار دل سوزانه عمل می کنند و بسیار صبور و با گذشت هستند؛ زیرا دختران فراری، معمولاً با وضعی بسیار ناراحت کننده به مرکز مراجعه می کنند. از طرف دیگر، این دختران هم برخوردهای پرخاشگرانه و نابهنجار دارند که این سببِ افزایش فشار عصبی و روانی بر کارکنان می شود. پس لازم است از صبوری و دل سوزی آنان به شایستگی قدردانی شود. به عنوان آخرین مطلب باید دانست این مراکز، به
ص: 17
________________________________________
1- 1. خودزنی؛ یعنی اقدام به خودکشی با بریدن رگ دست.
امکانات و بودجه بیشتری نیاز دارند؛ زیرا امکانات موجود، پاسخ گوی حجم کاری این مراکز نیست.

[مهراوه* باران اشک *]

چارچوب نظری
از آن جا که پدیده خانه گریزی دختران، پدیده ای فردی و اجتماعی است و در حوزه مطالعات روان شناسی اجتماعی قرار می گیرد، باید با رویکرد روان شناسی اجتماعی وارد پژوهش شد. با این حال، به دلیل انطباق بحث های روان شناسی و هم چنین روان شناسی اجتماعی با اندیشه و باورهای غربی که با مبانی فکری اسلامی هم خوانی نداشته و حتی در مواردی با آن تفاوت هایی دارد، کوشیده ایم با رویکرد تلفیقی از مباحث روان شناختی و اسلامی به موضوع پرداخته شود. در حقیقت، این پژوهش با دیدگاه روان شناسی اجتماعی اسلامی تدوین شده است به این صورت که ابتدا نظریه های روان شناختی مطرح شده و سپس با دیدگاه اسلامی این نظریه ها مورد بررسی قرار گرفته است.

[مهراوه* باران اشک *]

پرسش های پژوهش
_ عوامل خانه گریزی چیست؟
_ آیا عوامل درون فردی می تواند سبب فرار از خانه گردد؟
_ آیا عوامل برون فردی می تواند سبب فرار از خانه گردد؟
_ خانه گریزی چه پی آمدهایی برای فرد دارد؟
_ خانه گریزی چه پی آمدهایی برای خانواده دارد؟
_ خانه گریزی چه پی آمدهایی برای اجتماع دارد؟
ص: 18
_ نقش صدا و سیما در این میان چیست؟

[مهراوه* باران اشک *]

بخش دوم: عوامل خانه گریزی
درآمد
بدون شک، در یک تحقیق نمی توان همه مسائل مورد نظر را بررسی کرد. معمولاً درباره هر مسئله ای نظرهای گوناگونی وجود دارد و بعضی از نظرها، به صورت تفریطی و افراطی مطرح می شود، ولی همیشه نظرهایی هم وجود داشته است که به دور از هرگونه افراط و تفریط در پی رسیدن به واقعیت هستند. در زمینه عوامل خانه گریزی هم اندیشه های گوناگونی وجود دارد. شماری از افراد، خانه گریزی را دستآورد ناامنی در خانه می دانند و عوامل خانوادگی را به عنوان تنها عامل می دانند. البته گروهی هم هستند که عوامل دیگری را نیز پذیرفته اند، ولی در عمل آن چنان رفتار می کنند که برای هیچ عامل دیگری جایی باقی نمی گذارند. در مقابل، عده ای هم با نگاهی مجرمانه به فرد فراری، به صورت افراطی تنها عامل فرار را خود فرد فراری قلمداد می کنند و به دیگر عوامل توجهّی ندارند.(1) حقیقت
ص: 19
________________________________________
1- 1. نک: جزوه سازمان بهزیستی استان قم 1381، ص 1.
این است که در زمینه فرار، چندین عامل دست به دست هم می دهند و این پدیده، چند عاملی است.(1) دین مبین اسلام نیز در این گونه موارد، تعامل عوامل را پذیرفته است.(2) این عوامل در افراد مختلف تفاوت دارد؛ یعنی درصد تأثیر این عوامل بر فرار، به شرایط زمانی، مکانی، عاطفی، روحی، روانی، خانوادگی و اجتماعی فرد بستگی دارد.
در این تحقیق، عوامل و موارد زمینه ساز فرار را ابتدا به دو دسته درون فردی و برون فردی تقسیم و سپس عوامل برون فردی را به دو دسته عوامل خانوادگی و اجتماعی تقسیم کرده ایم. هرکدام از این ها نیز شامل موارد گوناگونی هستند که به ترتیب و به صورت جداگانه، همه آن ها را بررسی خواهیم کرد.

ص: 20
________________________________________
1- 2. multy factorial.
2- 3. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، قم، سمت، 1374، چ 1، ج 1، ص 101.
فصل اول: عوامل درون فردی
1. عوامل ژنتیکی
عوامل ژنتیکی به عواملی گفته می شود که از راه وراثت از پدر و مادر یا اجداد به فرد منتقل شده باشد. در این موقعیت، به چند مسئله می توان اشاره کرد، ولی آن چه در این مجال، مهم به نظر می رسد، اختلالات و بیماری های جسمی و روانی است.
_ علم ژنتیک ثابت کرده است که علاوه بر مشکلات جسمی، شماری از مشکلات روانی که با مسائل ژنی و کروموزومی ارتباط دارد، از راه وراثت به فرزندان منتقل می شود. اختلال هایی هم چون عقب ماندگی ذهنی، اختلال های عاطفی _ هیجانی، یادگیری یا بیماری هایی مانند اسکیزوفرنی، افسردگی، اضطراب و... .(1)
براساس گزارش های مراکز نگه داری و مشاهده های عینی محقق، شمار قابل توجهّی از دختران فراری، اختلال هایی از قبیل عقب ماندگی ذهنی، اختلال های شدید عاطفی _ هیجانی، افسردگی، وسواس و اضطراب شدیدی دارند و این قبیل اختلال ها در والدین آنان هم دیده شده است. شاید بتوان گفت که انتقال ژن معیوب از پدر و مادر و مسائل دیگر ژنتیکی، می تواند
ص: 21
________________________________________
1- 1. ریتاال اتکنیسون و همکاران، زمینه روان شناسی، تهران، رشد، 1380، چاپ 9، ج 2، ص 225.
یکی از عوامل گوناگون فرار باشد.
بر اساس گفت وگو با تعداد زیادی از کارشناسان مراکز نگه داری و مداخله در بحران، این نتیجه نیز به دست آمده است که بیشتر دختران فراری این مراکز، از لحاظ بهره هوشی (ایجاد سازگاری بین خود و محیط) یا در حدّ ضعیف و پایین بوده اند یا سازگاری آنان در حدّ متوسط بوده است که همه این موارد، تأثیر مسائل و عوامل ژنتیکی را در مسئله فرار تأیید می کند.

[مهراوه* باران اشک *]

مشکلات قبلی

یکی از عوامل مهم ، اختلالت قلبی ، استرسها و فشارهای روانی است .
در موقع فشارهای روانی ، میزان زیادی هورمونهای آدرنال و دیگر هورمونهای فشار آزاد می شوند و ضربان قلب و تنفس را زیاد می کنند و رگهایی که خون را به ماهیچه می رسانند ، منبسط می شوند .
فشارهای روانی ، در دراز مدت ، موجب ترشح هورمونی به نام کاته کولاین می شوند که نوع از آن :
اپی نفرین و نوراپی نفرین ، آسیب عروق را تسریع می کنند و سرانجام مشکلات و اختلالات قلبی به وجود می آورند .
گرچه عوامل دیگری ، مثل افزایش سن ، فشار خون ، سیگار ، کلسترول ، دیابت و عدم تحرک و بالاخره ، ارث ، از زمینه های مساعد بیماریهای قلبی است ، اما استرسها از مهمترین این عواملند . .