زندگی برزخی و ارتباط با برزخ نشینان

[نصرالله عاشق خداومولا]

برزخ در آیات قرآن
برزخ، در آیات مختلف قرآن به چشم می خورد که در اینجا به معروف ترین آن ها مروری داریم:
1. «حَتَّی إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ *لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحاً فِیمَا تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»:
زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد، می گوید: پروردگار من! مرا بازگردان شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهی نمودم) عمل صالحی انجام دهم، (به او می گویند:) چنین نیست؛این سخنی است که او به زبان می گوید (و اگر بازگردد، برنامه اش هم چون سابق است) و پشت سر آنها برزخی است تا روزی که برانگیخته می شوند.(2)
2. «وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتاً بَلْ أَحْیَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ * فَرِحِینَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَیَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِینَ لَمْ یَلْحَقُوا بِهِمْ مِّنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ»:
(ای پیامبر!) هرگز گمان مبر آنها که در راه خدا کشته شده اند مردگانند؛ بلکه آنها زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند. آنها به خاطر نعمت های فراوانی که خدا از فضل خود به آنها بخشیده است، خوشحالند و به خاطر کسانی که (مجاهدانی که) بعد از این خواهند آمد و هنوز به آنان ملحق نشدند (نیز) خوشوقتند (زیرا مقامات برجسته آنها را در آن جهان می بینند و می دانند) که نه ترسی بر آنها است و نه غمی خواهند داشت.(3)
3. «وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْیَاءٌ وَلَکِنْ لَا تَشْعُرُونَ».
و به آنها که در راه خدا کشته می شوند، مرده مگویید؛ بلکه آنها زندگانند ولی شما نمی فهمید.(4)
ص: 27
________________________________________
1- 25. امالی شیخ طوسی، ص 110، ح 167؛ امالی شیخ مفید، ص 286، ح 8؛ تاریخ بغداد، ج 1، ص 347.
2- 26. سوره مؤمنون، آیات 99 - 100.
3- 27. سوره آل عمران، آیات 169 - 170.
4- 28. سوره بقره، آیه 154.
4. «النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْهَا غُدُوّاً وَعَشِیّاً وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ * وَإِذْ یَتَحَاجُّونَ فِی النَّارِ فَیَقُولُ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فَهَلْ أَنْتُمْ مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِیباً مِّنَ النَّارِ»:
عذاب آنها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می شوند و روزی که قیامت بر پا می شود خطاب آید، آل فرعون را در سخت ترین عذاب ها وارد کنید. به خاطر بیاور هنگامی را که در آتش دوزخ با هم محاجّه می کنند؛ ضعفا به مستکبران می گویند: ما پیرو شما بودیم آیا (امروز) سهمی از آتش به جای ما پذیرا می شوید؟!(1)
5. «مِمَّا خَطِیئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَاراً فَلَمْ یَجِدُوا لَهُمْ مِّنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَاراً»:
(آری سرانجام) همگی به خاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد شدند و جز خدا یاورانی برای خود نیافتند!(2)
6. «قِیلَ ادْخُلِ الْجَنَّهَ قَالَ یَا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ * بِمَا غَفَرَ لِی رَبِّی وَجَعَلَنِی مِنْ الْمُکْرَمِینَ»:
(سرانجام او را شهید کردند و) به او گفته شد وارد بهشت شو گفت: ای کاش قوم من می دانستند که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی داشتگان قرار داده است.(3)
7. «وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَهٍ کَذَلِکَ کَانُوا یُؤْفَکُونَ»:
و روزی که قیامت بر پا شود، گنهکاران سوگند یاد می کنند که جز ساعتی (در عالم برزخ) درنگ نکردند! اینچنین آنها از درک حقیقت محروم می شدند.(4)
8. «قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَیْنِ وَأَحْیَیْتَنَا اثْنَتَیْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَی خُرُوجٍ مِّنْ سَبِیلٍ»:
آنها می گویند: پروردگارا! ما را دو بار میراندی و دوباره زنده کردی، اکنون به گناهان خود معترفیم، آیا راهی برای خارج شدن (از دوزخ) وجود دارد؟!(5)
9. «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکاً وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَی»:
و هرکس از یاد من روی گردان شود، زندگی (سخت و) تنگی خواهد داشت و روز قیامت، او را نابینا محشور می کنیم!(6)
ص: 28
________________________________________
1- 29. سوره مؤمن، آیات 46 - 47.
2- 30. سوره نوح، آیه 25.
3- 31. سوره یس، آیات 26 - 27.
4- 32. سوره روم، آیه 55.
5- 33. سوره مؤمن، آیه 11.
6- 34. سوره طه، آیه 124.
10. «یُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَفِی الْآخِرَهِ وَیُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ»:
خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به علّت گفتار و اعتقاد ثابتشان، هم در این جهان و هم در سرای دیگر استوار می دارد و ستمگران را گمراه می سازد (و لطف خود را از آنها می گیرد)؛ خداوند هرکاری را بخواهد (و مصلحت بداند) انجام می دهد.(1)
پرسش: راز وجود زندگی برزخی در عرصه برزخ چیست؟
دنیا و زندگی در آن دارای فلسفه مخصوص به خود است؛ زیرا دنیا عرصه امتحان، جایگاه آموزش و پرورش و تحصیل کمالات علمی و عملی و محل اندوختن برای عالم دیگر است و نیز دنیا مزرعه، تجارتخانه، دانشگاه و میدان تمرین است. به تعبیر دیگر به منزله «عالم جنین» برای زندگی جهان آخرت می باشد. بدیهی است که سرای آخرت، مرکز انوارالهی، دادگاه بزرگ حقّ و محل رسیدگی به حساب اعمال دنیوی و همچنین جوار قرب و تجلّی برتر رحمت خدا است.
در اینجا این سؤال مطرح می شود که فلسفه وجودی «برزخ» چیست؟
در پاسخ پرسش فوق می توان گفت: فلسفه وجود عالم برزخ که در میان دنیا و آخرت قرار دارد، فلسفه وجودی هر مرحله متوسّط است؛ زیرا انتقال از محیطی به محیط دیگر که از هر نظربا آن متفاوت است،درصورتی قابل تحمل خواهد بود که مرحله میانه ای وجود داشته باشد مرحله ای که بعضی از ویژگی های مرحله اوّل و پاره ای از ویژگی های مرحله دوم را دارا باشد.
روزگار قیامت که برای همه انسان ها در یک روز رخ می نماید، با دگرگون شدن این جهان و پیدایش جهانی جدید مقارن است و حیات نوین انسان ها در آن عالم نو صورت می گیرد، با این وضعیت، راهی جز این نیست که در میان دنیا و آخرت مرحله برزخی در کار باشد و ارواح بعد از جدا شدن از بدن های مادّیِ عنصری، به برزخ منتقل گردند و تا پایان دنیا بمانند و پس از پایان دنیا و آغاز شدن قیامت، همه با هم محشور شوند؛ زیرا ممکن نیست هر انسان برای خود مستقلاً قیامتی داشته باشد؛ چرا که قیامت بعد از فنای دنیا و تبدیل زمین و آسمان ها به زمین و آسمان های دیگری است.
ص: 29
________________________________________
1- 35. سوره ابراهیم، آیه 27.
از روایات بسیاری استفاده می شود که در برزخ، پاره ای از کمبودهای تعلیم و تربیت افراد مؤمن جبران می گردد؛ گرچه برزخ جای انجام عمل صالح نیست، ولی چه مانعی دارد که محل معرفت بیشتر و آگاهی افزون تر باشد.
در حدیثی از امام موسی بن جعفرعلیه السلام می خوانیم: «مَنْ ماتَ مِنْ اَولِیائِنا وَ شیعَتِنا وَ لَمْ یُحْسِنْ الْقُرآنَ عُلِّمَ فی قَبْرِهِ لِیَرْفَعَ اللَّهُ بِهِ مِنْ دَرَجَتِهِ، فَاِنَّ دَرَجاتِ الْجَنَّهِ عَلی قَدْرِ آیاتِ الْقُرْآنِ، یُقالُ لَهُ اِقْرَأْ وَارْقَ، فَیَقْرَأُ ثُمَّ یَرْقی :
هرکس از دوستان و پیروان ما بمیرد و هنوز قرآن را به طور کامل فرا نگرفته باشد، در قبرش به او تعلیم می دهند، تا خدا به این وسیله درجاتش را بالا برد؛ چرا که درجات بهشت به اندازه آیات قرآن است، به او گفته می شود: بخوان و بالا رو، او می خواند و (از درجات بهشت) بالا می رود.(1)
آیا تمام کسانی که از دنیا می روند و به جهان برزخ منتقل می شوند، همه در آنجا حیات آگاهانه ای دارند؟ یا گروهی همانند کسانی که به خواب فرو می روند، حیات برزخی آنها ناآگاهانه است؟
از آیه 55 سوره روم: «وَیَوْمَ تَقُومُ السَّاعَهُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ مَا لَبِثُوا غَیْرَ سَاعَهٍ...»:
و روزی که قیامت بر پا می شود، گناهکاران سوگند یاد می کنند که جز ساعتی (در عالم برزخ) توقف نکرده اند.
به دست می آید که زندگی برزخی برخی از انسان ها به گونه ناآگاهانه می گذرد؛ گرچه آیه: «وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَی یَوْمِ یُبْعَثُونَ»:
و در پیش روی آنها برزخی است تا روز رستاخیز، مطلق و عام است.
طرح یک سؤال
آیا دوران برزخ، برای برزخ نشینان ملالت آور است؟
در پاسخ به پرسش فوق باید بدین نکته توجه داشت که افراد حاضر در برزخ به طور کلی سه دسته اند:
1. دسته ای گرفتار عواقب اعمال ناروای دنیوی خود هستند.
ص: 30
________________________________________
1- 36. اصول کافی، ج 2، ص 606، باب فضل حامل القرآن، ح 10.
2. دسته ای در نعمت و آسایش می باشند.
3. دسته ای در حالتی شبیه به خواب به سر می برند.
بدیهی است که برای گروه اوّل بسیار سخت می گذرد و این دوران برای این گروه ملالت آور است و برای گروه دوم و سوم طولانی بودنش محسوس نیست، تا آنجا که امام باقرعلیه السلام فرمود: «ما بین الموت والبعث الا کنومه تمتها ثم استیقضتَ منها»:
بین مرگ و قیامت (از لحظه ای که آدمی از دنیا می رود تا لحظه ای که در صور دمیده شود و در قیامت حضور می یابد) بسانِ یک مرتبه خوابیدن و بیدار گشتن است. یعنی افرادی که قرن ها در برزخ می باشند چنین نیست که احساس کنند دوران بسیار طولانی را دربرزخ سپری کرده اند؛ بلکه برای هر یک از برزخ نشینان، دوران برزخ به قدر یک بار خواب رفتن و بیدار گشتن، وانمود می گردد و طولانی شدن مدت توقف در آن، برای آنان محسوس نیست.(1)
البته در روایات اسلامی نیز به این حقیقت اشاره شده که سؤال قبر تنها برای دو گروه مقرر است: کسانی که دارای ایمان خالص اند و همچنین کسانی که دارای کفر خالص اند؛ امّا بقیه انسان ها به حال خود رها می شوند.(2)
تعبیر «یُلْهی عَنْهُمْ» که در حدیث مربوطه آمده است(3) (آنها را به حال خود رها می کنند، یا از آنها صرف نظر می شود) مفهومش این است که سؤال قبر درباره آنها مقرر نیست.
نتیجه
دقت در این مقدمه نشان می دهد که:
الف)یادمرگ تأثیرسرنوشت سازی درآدمی دارد؛آن کس که به زندگی پس ازمرگ می اندیشد، برای زندگی در عالمی دیگر مهیّا می گردد وتوشه آن سوی را در دنیا فراهم می آورد.
ب) نسبت به دیگران بسیار مهربان، خیرخواه و اهل دستگیری است.
ج) به عبادت و اخلاقیات خود اهتمام می ورزد.
د) زندگی در برزخ در آیات قرآن منعکس می باشد؛ این زندگی حائلی است بین زندگی دنیوی و اخروی.
ص: 31
________________________________________
1- 37. امالی شیخ طوسی، ص 544، ح 1166.
2- 38. برای آگاهی بیشتر از آنها رجوع شود به بحارالانوار، ج 6، ص 260، احادیث 97، 98، 99 و 100.
3- 39. همان.
ه) برزخ جایی است که آنان بعد از آنکه از دنیا رفتند در آن جا اسکان می یابند تا نوبت نفخ صور، فرا رسد.
* * *
نوشتار پیش روی شما خوانندگان گرامی، دارای شش بخش است:
بخش اوّل، شامل مسائلی مربوط به قبر زندگی پس از مرگ، حیات برزخی و نیز برخی مسائل دیگر می باشد.
بخش دوم، مربوط به جلوه های مختلف ارتباط با برزخ نشینان است.
بخش سوم، عبارت است از یادی از گذشتگان.
بخش چهارم، درباره اوّلین کسانی است که وارد بهشت و یا جهنم می گردند.
بخش پنجم، درباره کسانی است که مردن آنها در این دنیا شهادت محسوب می شود.
و سرانجام بخش ششم، مجموعه غزلهایی است که در مورد دل نبستن به دنیا،فراهم نمودن توشه آخرت، اعجاز حبّ علی علیه السلام و اهمیّت علم آورده شده است.
ص: 32
بخش اوّل: مرگ چیست؟
اشاره
ص: 33
ص: 34
یوم اللَّه
غزالی (ابوحامد) اندیشمند معروف جهان اسلام در ضمن خطابه ای به حاضران گفت: آنچه، مدت سی سال از معانی آیات و اخبار به سمع شما رساندم را فردوسی (شاعر نامدار و نامور ایرانی) در دو بیت گفته است؛
پرستیدن دادگر پیشه کن
به روز گذر کردن اندیشه کن
بترس از خدا و میازار کس
رَهِ رستگاری، همین است و بس
در فرهنگ اسلامی روزهای سرنوشت ساز آدمی را «ایام اللَّه» گویند و یکی از این روزهای سرنوشت ساز برای هرکسی که در این جهان زندگی می کند روز ارتحال و مرگ است؛ بنابراین مرگ، یکی از وقایع و رخدادهای بسیار مهم در زندگی آدمی است.
مفسّر معروف، علی بن ابراهیم، در تفسیر قمی می نویسد: «فی الحدیث انّ ایام اللَّه ثلاثه یوم القائم علیه افضل الصلاه و السلام و یوم الموت و یوم القیامه»:
ایام اللَّه سه روز می باشد: روز ظهور امام زمان(عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف) که برترین درور و سلام بر ایشان باد، روز مرگ و روز قیامت.(1)
البته روز مرگ را می توان به روز مرگ هریک از افراد انسان تعبیر کرد، چنانکه می توان آن را روز قیامت و مرگِ ویژه که هنگام «نفخ صور» است دانست. آری، مرگ، دارای اهمیّت ویژه ای است؛ زیرا با حصول آن هجرت آدمی به جهان دیگر (عالم برزخ) آغاز می گردد و سرنوشت دیگری رقم می خورد.
ص: 35
________________________________________
1- 40. تأویل الآیات الظاهره، ج 1، ص 246.
فصل اوّل: هجرت به جهان دیگر
کیست که از این سرای فانی، به سوی سرای باقی، نشتابد؟ کیست که از این دیار، هجرت نکند؟ و کیست که روزی حضرت عزرائیل، این ملک الموت را ملاقات ننماید.
یکی از تجلیات ظاهری آیه شریفه «کُلُّ مَنْ عَلَیْها فَانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ ذُوالْجَلالِ وَالْإِکْرام»(1)، این است که همه می میرند و از این عالم کوچ می کنند و تغییر و دگرگونی در زندگی همگان راه می یابد؛ چنانکه در آیه شریفه دیگر آمده است: «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ».(2) با توجّه به دو آیه فوق باید گفت: کسی را از کمند مرگ رهایی نیست.
کس نیست که مرگ را نبیند
وز عرصه هِجْر، گل نچیند
کس نیست در این دیارِ فانی
در ساحلِ اَمن خود نشیند(3)
آیه مذکور، که در سه جای قرآن به چشم می خورد، در هر مورد نکته خاصی را به ما بازگو می کند:
1. «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ»(4): در این آیه سخن از «تَوفّی» است، یعنی به طور کامل از جا برکنده شدن و هجرت نمودن.
2. «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوَکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَهً»:(5) این آیه از وجود خیر و شر، در زندگی دنیوی ما به منظور امتحان الهی سخن می گوید.
3. «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَیْنَا تُرْجَعُونَ»:(6) این آیه نیز مسئله رجعت و بازگشت راستین به سوی خدا را بیان می کند.
با دقّت در سه آیه فوق که «موت» را برای هرکسی، اثبات می کند، دانسته می شود که چند مسئله مهمّ نیز از ویژگی های هر نفس انسانی است:
1. «توفّی» و جابجا شدن واقعی.
2. «فتنه» و امتحان الهی از طریقِ وجود خیر و شر در عرصه زندگی دنیوی انسان ها.
هرکه در این بزم مقرب تر است
ص: 36
________________________________________
1- 41. سوره الرحمن، آیه 12.
2- 42. سوره آل عمران، آیه 185.
3- 43. دیوان نسیم معارف.
4- 44. سوره آل عمران، آیه 185.
5- 45. سوره انبیاء، آیه 35.
6- 46. سوره عنکبوت، آیه 57.
جام بلا بیشترش می دهند
3. رجعت کامل به سوی خدا که فقط در عالم آخرت تحقق می یابد.
4. مرگ یک حقیقت حیات بخش است، شر نیست؛ بلکه خیر است و زمینه دستیابی به زندگی برتر را فراهم می کند؛ بر این اساس «علامه شبّر» در تفسیر آیه: «کُلُّ مَنْ عَلَیْهَا فَانٍ»(1) می نویسد: «کون الفناء نعمه لأنّه وُصْلَهٌ الی الحیاه الباقیه والسعاده الدائمه و لما فیه من العبره والتذکیر»:
فنا و مرگ، نعمت الهی است؛ زیرا باعث رسیدن آدمی به زندگی جاودانه می گردد و نیز سبب بیداری، تذکر و عبرت است.(2)
این فنا چیزی است که گریبانگر همه می شود؛ در برخی از احادیث آمده است: هیچ کس از آدمیان، فرشتگان و جنیان بلکه هیچ مخلوق جانداری از عرصه شمول آن بدور نیست.
ابن سینا می گوید:
از قَعْرِ گِلِ سیاه، تا اوجِ زُحَل
کردم همه، مشکلاتِ عالَم را حل
بیرون جستم، ز چنگِ هر بند و حِیَل
هر بند گشوده شد، مگر بند اَجَل