ظهور ولایت در صحنه غدیر

[ملکوت* گامی تارهایی *]

ثانیا، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله حدود هشتاد روز بعد از روز عرفه حجه الوداع در قید حیات بود و برخی از احکام و آیات در این مدت نازل شد. بدین جهت در روز عرفه، دین به حد کمال خود نرسیده بود.
10- روز نزول احکامی که در صدر آیه آمده (خواه عرفه باشد یا غیر عرفه) نمی تواند مراد از الیوم باشد؛ زیرا دو قسمت فقهی و کلامی آیه ارتباطی با یکدیگر ندارد و حتی ممکن است نزول جداگانه ای داشته باشد، چنان که روایات شان نزول نیز به همین قسمت اشاره کرده و نسبت به صدر و ذیل آن ساکت است. افزون بر این، نزول چند حکم فقهی که محتوای آن قبلا در سوره های بقره، انعام و نحل نازل شده بود، از چنان اهمیتی برخوردار نیست که مایه تکمیل دین و یاس کفار گردد و گرنه در آن سوره ها نیز، نظیر این آیه باید نازل می شد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

11- روز رحلت نبی اکرم صلی الله علیه و آله نیز نمی تواند مقصود باشد؛ زیرا اگرچه در آن روز دین، کامل و نعمت، تمام شد و آخرین سفیر الهی در تلقی و ابلاغ وحی چیزی را فرو گذار نکرد: (و ما هو علی الغیب بضنین)(91)، چنان که خود آن حضرت در خطبه ای که در حجه الوداع ایراد کرد، فرمود: یا ایها الناس و الله ما من شی ء یقربکم من الجنه و یباعدکم عن النار، الا و قد امرتکم به و ما من شی ء یقربکم من النار و یباعدکم من الجنه، الا وقد نهیتکم عنه(92)
لیکن در آن روز دشمنان به طمع افتادند ترس از توطئه آنان به صورت جدی مطرح بود. افزون بر این، آن روز بزرگ و به یاد ماندنی قطعا در زمان حیات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بوده است.
در نتیجه، هیچ کدام از این حوادث نمی تواند مصداق الیوم باشد؛ زیرا برخی از اینها هیچ یک از خصوصیات شش گانه را ندارد، برخی پنج تا از آنها را ندارد، برخی چهار تا و... در عین حال با توجه به اخبار آیه، شکی نیست که چنین روز سرنوشت سازی در تاریخ اسلام وجود داشته است. از این رو باید با تحقیق و بررسی بیشتر و گسترده تر مصداق آن را مشخص کرد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

7- متمم توحید

در دعایی که از امام صادق علیه السلام رسیده و بعد از نماز عید غدیر خوانده می شود، آمده است: بر یگانگی و وحدانیت تو این گونه شهادت مخلصانه می دهم که تو خدایی هستی که غیر از تو معبودی نیست و محمد صلی الله علیه و آله بنده و رسول تو و علی بن ابی طالب، امیر مومنان است و اقرار به توحید، اخلاص در وحدانیت، کمال دین و اتمام نعمت و فضیلت بر جمیع مخلوقات تو است. به راستی که تو گفتی و به حق گفتی که: (الیوم اکملت لکم...). خدایا!حمد و سپاس از آن تو است که بر ما منت نهادی و اخلاص بر وحدانیت خود را به ما عطا کردی آن گاه که ما را به موالات ولی خودت که هادی بعد از نبی منذر تو است، هدایت کردی و به سبب ولایت او راضی شدی که اسلام، دین پسندیده باشد:
فی الدعاء بعد صلاه الغدیر المسند الی الصادق علیه السلام: شهاده الاخلاص لک بالوحدانیه بانک انت الله الذی لا اله الا انت و ان محمدا عبدک و رسولک و علیا امیر المومنین و ان الاقرار بولایته تمام توحیدک و الاخلاص بوحدانیتک و کمال دینک و تمام نعمتک و فضلک علی جمیع خلقک و بریتک فانک قلت و قولک الحق: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا اللهم فلک الحمد علی ما مننت به علینا من الاخلاص لک بوحدانیک اذ هدیتنا لموالاه ولیک الهادی من بعد نبیک المنذر و رضیت لنا الاسلام دینا بموالاته(134)
در این دعا دو نکته قابل توجه است:
الف - امام صادق علیه السلام اقرار به ولایت علی علیه السلام را نه تنها موجب اکمال دین و اتمام نعمت می داند، بلکه آن را متمم توحید و اخلاص معرفی می کند.
این گونه دعاها نشان می دهد که ائمه اطهار علیه السلام نه تنها در سخنان و درسهایشان در صدد تعلیم ولایت و تاکید بر اهتمام به آن بودند، بلکه در دعاهایشان نیز این هدف را دنبال می کردند.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

8- حق بزرگ اهل بیت

امام عسکری علیه السلام فرمود: خدای عز و جل با من و رحمت خود، فرایضی را بر شما نوشته است و هیچ یک از فرایض به منظور رفع حاجت او، بر شما واجب نگردید، بلکه رحمتی از جانب او - که معبودی جز او نیست - برای شماست تا پاک از ناپاک تمیز داده شود آنچه در سینه های شماست، بیازماید و آنچه را که در قلبهای شماست، پاک گرداند و شما در رسیدن به رحمت او از یکدیگر پیشی بگیرید و جایگاهتان در بهشت بر یکدیگر برتری و تفاضل پیدا کند. از این رو حج، عمره، اقامه نماز، پرداخت زکات، روزه و ولایت را بر شما واجب کرد. و دری برای شما قرار داد که از آنجا به فرایض برسید و کلیدی برای رسیدن به راه او باشد (این در همان در ولایت است). اگر محمد صلی الله علیه و آله و اوصیای او - که از فرزندانش هستند - نمی بودند، شما همانند چهار پایان، حیران و سرگردان می بودید و هیچ فریضه ای از فرایض الهی را نمی شناختید (تا به برکات آن برسید). آیا می توان از غیر دروازه، وارد قریه ای شد؟ (ولایت دروازه رحمت الهی است که از غیر این راه نمی توان وارد آن شد). پس از آن که خدای سبحان بر شما منت نهاد و اولیای بعد از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را نصب کرد فرمود: امروز دین شما را کامل کردم...
قال الحسن بن العسکری علیه السلام: ان الله عز و جل بمنه و رحمته لما فرض علیکم الفرائض لم یفرض ذلک علیکم لحاجه منه علیه، بل رحمه منه الیکم، لا اله الا هو لیمیز الخبیث من الطیب، و لیبتلی ما فی صدورکم، و لیمحص ما فی قلوبکم، و لیتسابقوا الی رحمته، و لتتفاضل منازکم فی جنه. ففرض علیکم الحج و العمر و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه و الصوم و الولایه و جعل لکم بابا لتفتحوا به ابواب الفرائض و مفتاحا الی سبیله و لو لا محمد (ص) و الاوصیاء من ولده کنتم حیاری کالبهائم لا تعرفون فرضا من الفرائض و هل تدخل القریه الا من بابها، فلما من الله علیکم باقامه الا من بابها، فلما من الله علیکم باقامه الاولیاء بعد نبیکم صلی الله علیه و آله قال الله عز و جل: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا(135).
از این حدیث معلوم می شود که تکالیف الهی برای تکامل بخشیدن به انسان و شکوفا کردن استعدادهای او است و اگر پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت او علیه السلام نمی بودند، بشریت در حیرت، سرگردانی، توحش و بربریت باقی می ماند.
چند بت بشکست احمد در جهان - تا که یارب گوی گشتند امتان
گر نبودی کوشش احمد تو هم - می پرستیدی چو اجدادت صنم
این سرت وارست از سجده صنم - تا بدانی حق او را بر امم مررت مر سرت را چون رهانید از بتان - هم بدان قوت تو دل را وارهان(136)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

9- عید واقعی

گروهی از یهودیان به عمر گفتند: شما آیه ای در کتاب آسمانی خود قرائت می کنید که اگر چنین آیه ای بر ما یهودیان نازل شده بود ما آن روز را عید می گرفتیم. عمر گفت کدام آیه منظورتان است؟ گفتند: آیه (الیوم اکملت...). عمر گفت: به خدا قسم! می دانم که این آیه در چه روز و ساعتی بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم نازل شد. این آیه شامگاه عرفه، در روز جمعه ای فرو فرستاده شد:
قالت الیهود لعمر: انکم تقراون آیه فی کتابکم لو عینا معشر الیهود نزلت لا تخذنا ذلک الیوم عیدا. قال: وای آیه؟ قالوا:الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتیقال عمر: و الله انی لا علم الیوم الذی نزلت علی رسول الله صلی الله علیه و آله فیه و الساعه التی نزلت فیها، نزلت علی رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم عشیه عرفه فی یوم جمعه(137).در روایت دیگری که سیوطی نقل کرده، پس از اشاره به انجام با شکوه مناسک حج و ممنوعیت شرکت مشرکان در این مراسم، آمده است: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پس از نزول این آیه هشتاد و یک روز زنده ماند: مکث رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بعد نزول هذه آیه احدی و ثمانین یوما ثم قبضه الله الیه(138). از این جمله معلوم می شود که مراد از روز عرفه در این دو روایت، عرفه سال آخر عمر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است، در حالی که طبق آنچه در بخش اول و ذیل حدیث شماره گذشت در روز عرفه سال دهم هجرت، حادثه بااهمیتی رخ نداد؛ زیرا ممنوعیت ورود مشرکان به مسجدالحرام و ممنوعیت طواف به صورت برهنه در سال نهم هجری اعلام شد، سایر مقدماتی که زمینه آن حج با شکوه را فراهم کرد، نظیر فتح مکه، صلح حدیبه و...در سال های قبل واقع شد. بنابراین طبق این احادیث، شان نزول آیه اکمال در سال نهم و هشتم و...واقع شده است. بدین ترتیب ناقلان این گونه احادیث باید بگویند: بین آیه و شان نزول آن یک سال فاصله شده است. افزون بر این، چنان که گذشت(139)حج بدون امام معصوم، هرگز مایه یاس دشمن نمی شود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

10- یأس اصلی دشمنان
امام باقر علیه السلام درباره آیه (الیوم یئس...) فرمود: مراد روزی است که قائم آل محمد عجل الله تعالی فرجه قیام می کند و بنی امیه ناامید خواهند شد. پس کافرانی که از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم ناامید خواهند شد، بنی امیه هستند.
قال ابو جعفر علیه السلام فی هذه الایه (الیوم یئس الذین کفروا من دینکم): یوم یقوم القائم علیه السلام ییاس بنوامیه فهم الذین کفروا یئسوا من آل محمد علیه السلام(140).
آنچه در این روایت و نظایر آن آمده، از قبیل جری و تطبیق است که امام باقر علیه السلام به بارزترین نمونه آن اشاره کرده است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

بخش سوم: نکته ها
تاکنون درباره فقرات نورانی و هدایتگر آیه اکمال، محتوا و مصداق آن و جایگاه غدیر در روایات بحث شد و گذشت که مقصود از (الیوم) در این آیه، روزی است که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم به فرمان الهی، امیر مومنان، علی علیه السلام را به جانشینش خود، سرپرستی و رهبری امت برگزید. این مسئله موجب یاس دشمنان شد و روزنه امیدی فراسوی دوستان گشود. اینک برای روشن شدن زوایای دیگری از آیه به نکات جانبی آن می پردازیم:

[ملکوت* گامی تارهایی *]

1- تدین به دین ناقص

فقر رازی اشکالی را بدین صورت مطرح کرده است: ممکن است گفته شود: (الیوم اکملت لکم دینکم) اقتضا می کند که قبل از آن روز معین، دین، ناقص بوده، در نتیجه باید ملتزم شویم که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بیشترین قسمت عمر شریف خود را با دین ناقص سپری کرد و تنها مدت کمی دارای دین کامل بوده است(141).
صرف نظر از صحت و سقم جواب هایی که او داده و نقض و ابرام هایی که وارد کرده، دو جواب برای این اشکال می توان مطرح کرد:

[ملکوت* گامی تارهایی *]

جواب اول
از نظر شیعه، اکمال دین یک تغییر کیفی در دین است، نه کمی. از این رو ارتباطی با فروع احکام ندارد تا با نزول حکمی از احکام از نقص بیرون آید، بلکه مربوط به تعیین رهبر معصوم پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است. بدون تردید تا زمانی که دین یا حکومت یا...به فرد وابسته است، با در نظر گرفتن آینده، ناقص است هرچند که نقص فعلی نداشته باشد. زمانی از نقص خارج می شود و کمال پیدا می کند که از وابستگی به فرد خارج شده و به شخصیت حقوقی متکی گردد. در روز نزول این آیه نیز، دین جاوید الهی به صورت رسمی و علنی از وابستگی به شخصیت حقیقی، یعنی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم - که دشمنان به مرگ او دل بسته بودند - خارج شد(142)و به شخصیت حقوقی عصمت تکیه کرد و بدین ترتیب امید دشمنان به یاس تبدیل شد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

جواب دوم
اگر آیه را بر مبنا و مذاق اهل سنت نیز معنا کنیم باز هم نمی توان گفت: قبل از نزول این آیه، دین، ناقص بوده است؛ زیرا در صورتی می توان چیزی را ناقص شمرد که تامین کننده نیاز فعلی نباشد. مثلا اگر فرش نه متری را در اطاق دوازده متری پهن کنند، می گویند: این فرش، ناقص است یا اینکه اطاق به طور کامل مفروش نشده است. اما اگر همان فرش نه متری را در اطاق نه متری پهن کنند، نمی گویند: ناقص است. چنان که اگر طبیبی بیماری را تحت نظر خود داشته باشد و روزانه هماهنگ با مزاج او دارویش را کم و زیاد کند، نمی گویند داروی دیروز ناقص بود و امروز کامل شد، بلکه هر روز که دارو می دهد، کامل است. نزول احکام و حکم قرآن کریم هماهنگ با نیازمندی های جامعه اسلامی آن روز بود. از این رو هیچ گاه این دین، ناقص نبوده است.
اما نسبت به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دین ناقص اصلا معنا ندارد؛ زیرا تدریج در نزول مربوط به امت است و گرنه بر اساس برخی روایات، مجموع حکم و احکام دین، سالی یک بار به صورت دفعی بر آن حضرت نازل می شد. چنان که از آن حضرت نقل شده که به امیر المومنین علیه السلام فرمود: جبرئیل علیه السلام سالی یک بار قرآن را بر من عرضه می کرد ولی امسال دو بار عرضه کرد. دلیلی برای آن نمی بینم جز اینکه اجلم فرا رسیده است...؛ ان جبرئیل علیه السلام کان یعرض علی القرآن کل سنه مره و قد عرضه علی العام مرتین و لا اراه الا لحضور اجلی...(143)
بنابراین، نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم همیشه متدین به دین کامل بوده است.