مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

- محبت به زن

از جمله نیازهای زن و شاید بزرگترین نیاز او در زندگی زناشویی، نیاز به محبت و دوست‌داشته‌شدن از جانب همسر است. «زن دلش می‌خواهد محبوب دیگران باشد. هر چه محبوب‌تر باشد، شادابی‌اش بیشتر است. برای به‌دست‌آوردن محبوبیت، تا سرحد فداکاری کوشش می‌کند؛ اما اگر بداند محبوب کسی واقع نشده است، احساس شکست می‌کند و دائماً پژمرده و افسرده است. به همین خاطر بزرگترین رمز همسرداری، اظهار محبت و علاقه به همسر است» ( امینی، بی‌تا: 191).

امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَا أَظُنُّ رَجُلًا يَزْدَادُ فِي الْإِيمَانِ خَيْراً إِلَّا ازْدَادَ حُبّاً لِلنِّسَاءِ»؛ تصور نمى‌كنم كسى در مراحل ايمان، بر خير و نيكى خود بيفزايد؛ جز اينكه احساس و محبت او به زنان افزایش یابد» (كلينى،1407، 5: 320).

محبت باید اظهار شود و تنها محبت قلبی کافی نیست. اگر محبت اظهار نشود، زن متوجه محبت همسر به خود نمی‌شود؛ به همین خاطر «ابراز عشق و محبت، لازمة شادابی و نشاط و امنیت خاطر زن می‌باشد» (پناهی، 1390: 91) و «اهمیت بسیاری در تحکیم رابطه زناشویی دارد» (بستان، 1388: 199). پیامبر(ص) دربارة اظهار محبت در کلام، می‌فرماید: «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّي أُحِبُّكِ لَا يَذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً»؛ گفتة مرد به زن كه من تو را دوست مى‌دارم، از قلب زن بيرون نمى‌رود» (كلينى، 1407، 5: 569)؛ ازاین‌رو، بی‌توجهی به این نیاز، موجب ناراحتی روحی و احساس بی‌فایده‌بودن زنان می‌شود و افکار منفی ایجاد می‌کند وکرامت زنان را از بین می‌برد.

[خادمه زینب کبری(س)]

- تأمین نفقه
یکی دیگر از مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در اسلام، حفظ کرامت او در مسائل اقتصادی است. در اسلام تأمین نیازهای اقتصادی زن بر عهدة مرد است و باید نیازهای اقتصادی زن را برآورده کند و تخلف از آن جرم محسوب می‌شود و گناه است: «مَا حَقُّ الْمَرْأَةِ عَلَى زَوْجِهَا الَّذِي إِذَا فَعَلَهُ كَانَ مُحْسِناً قَالَ يُشْبِعُهَا وَ يَكْسُوهَا»؛ [پرسیده شد] کدام حقّ زن بر شوهر است که اگر شوهر آن را انجام دهد، نیکوکار است؟ فرمودند: خوراك و لباس او را تأمين كند» (کلینی، 1407، 5: 511). البته با توجه به آیة «لَهُ رِزْقُهُنَ‌ وَ كِسْوَتُهُنَ‌ بِالْمَعْرُوفِ لا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَها» لازم است بر پدر که خوراك و پوشاك مادر را به‌طور شايسته بپردازد. هيچ‌كس موظّف به بيش از مقدار توانايى خود نيست» (بقره: 233). تأمین مخارج زن در صورتی که بیش از توان شوهر باشد، نامتعارف بوده و تأمین آن لازم نیست (رفسنجانی و دیگران، 1386، 2: 111). بنابراین اسلام با توجه‌دادن مردان به لزوم تأمین نفقة زنان، به آنان کرامت بخشیده است.

[خادمه زینب کبری(س)]

ب) حفظ کرامت زن در مقام مادر

مسئلة تکریم مادر به‌قدری درخور توجه قرار گرفته است که رسول خدا در پاسخ به فردی که گفت به چه کسی نیکی کنم سه بار فرمود به مادرت و بعد از سه بار فرمود به پدرت: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِيِّ ص فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ أَبَرُّ قَالَ أُمَّكَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ ع أُمَّكَ قَالَ ثُمَّ مَنْ قَالَ أَبَاكَ»؛ مردی نزد پیامبر آمد و گفت: ای رسول خدا، به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. مرد گفت بعد از آن به چه کسی؟ باز هم حضرت فرمود مادرت و باز همین را پرسید و پیامبر فرمود به مادرت و بعد از سه بار گفت پدرت» (کوفی اهوازی، 1402، نص: 40).

مادر با مراقبت از فرزندان و یاری آنها از کودکی تا بزرگسالی و گاهی تا لحظة مرگ خود، حق بزرگی بر گردن فرزندان دارد و لازم است فرزندان حقوق او را پاس‌ دارند. فرزندان وظیفه دارند به مادر نیکی و احسان کنند؛ چنان‌که خداوند از زبان حضرت عیسی(ع) می‌فرماید: (وَ بَرًّا بِوالِدَتِي)؛ و خدا مرا در قبال مادرم مهربان قرار داده است (مریم،32).

از مصادیق احسان به مادر، رعایت ادب و احترام مادر است تا جایی که خدا می‌فرماید: (فلا تقل لهما افٍ)؛ به آنها کوچک‌ترین اهانتی نکن» (اسراء: 23). مصداق دیگر، نگاه محبت‌آمیز به اوست: «النَّظَرُ إِلَى الْوَالِدَيْنِ بِرَأْفَةٍ وَ رَحْمَةٍ عِبَادَةٌ وَ النَّظَرُ إِلَى الْأَخِ بِوُدِّهِ [يَوَدُّهُ‌] فِي اللَّهِ عِبَادَةٌ»؛ نظر رأفت و رحمت به پدر و مادر عبادت است» (ابن فهد حلى، 1407: 189). احسان به والدین، محدود به زنده‌بودن آنها نیست؛ بلکه باید بعد از عمرشان نیز با فرستادن خیرات و یاد‌کردنشان، به آنها نیکی کرد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «مَنْ‌ زَارَ قَبْرَ وَالِدَيْهِ‌ أَوْ أَحَدِهِمَا فِي كُلِّ جُمُعَةٍ فَقَرَأَ عِنْدَهُمَا يس غَفَرَ اللَّهُ لَهُ بِعَدَدِ كُلِّ حَرْفٍ مِنْهَا»؛ هر کس قبر والدین خود یا یکی از آنها را در هر جمعه زیارت کند و نزد آن دو، سورة یاسین را بخواند، خداوند گناهان او را به تعداد حروف آن می‌بخشد» (مجلسی، 1403، 89: 293)؛ بنابراین، فرزندان با خدمت به مادر چه در زمان حیات و چه بعد از آن، موجب خشنودی او می‌شوند و بر کرامت او می‌افزایند.

[خادمه زینب کبری(س)]

پ. حفظ کرامت دختر
در دورانی که اعراب جاهلی، دختران خود را زنده‌به‌گور می‌کردند، اسلام برای آنان ارزش والایی قائل بود؛ به‌گونه‌ای که امام علی(ع) می‌فرماید: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِذَا بُشِّرَ بِجَارِيَةٍ قَالَ رَيْحَانَةٌ وَ رِزْقُهَا عَلَى اللَّهِ»؛ رسول خدا(ص) زمانی که به دختر بشارت داده می‌شدند می‌فرموند دختر گلی خوشبوست و رزق آن بر عهدة خداست» (ابن اشعث، بى‌تا: 189).

[خادمه زینب کبری(س)]

اسلام با طلوع خود، به شخصیت دختران ارزش بخشید. در تعالیم اسلام وظایف متعددی برای حفظ کرامت دختران بر عهده والدین نهاده شده است. والدین وظیفه دارند به مسائل عاطفی دختران توجه کافی داشته باشند. به‌کارگیری تعبیر «یا بنتی» توسط پیغمبر در خطاب به حضرت زهرا(س) در هنگام سخن‌گفتن با ایشان: «يا بنتي‌ اما المعلقة بشعرها فانها كانت» (عروسی حویزی، 1415، 3: 121)، حامل پیام مهربانی و احترام آن حضرت به حضرت فاطمه(س) است. همچنین تأکید ایشان بر لزوم اعطای هدیه به دختران قبل از پسران: «مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَةً فَحَمَلَهَا إِلَى عِيَالِهِ كَانَ كَحَامِلِ صَدَقَةٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِيجَ وَ لْيَبْدَأْ بِالْإِنَاثِ قَبْلَ الذُّكُورِ»؛ هر كس وارد بازار شود و تحفه‌اى (هديه‌اى) بخرد و آن را براى افراد تحت كفالتش ببرد، او به‌سان كسى است كه صدقه‌اى براى مردمى نيازمند ببرد و بايد به دختران پيش از پسران هدیه دهد» (امالی صدوق، 1376، نص، 577) نشانگر توجه ایشان به بُعد عاطفی دختران و لزوم پرورش آن است.

از دیگر نمونه‌های تکریم دختران در اسلام، شرط اجازة پدر در امر ازدواج دختران است. «به دلیل این ویژگیِ دختران که تشنة محبت‌اند و تا زمانی که ازدواج نکرده‌اند زمزمة محبت مردان را باور می‌کنند و مردان از این حسِّ خوش‌باوری دختران استفاده می‌کنند» (مطهری، 1377، 19: 92 تا 94)، اسلام ازدواج آنها را منوط به اجازة پدر کرده است تا پدران که تجربة بیشتری دارند و جنس مردان را بهتر می‌شناسند، دختران را در امر ازدواج یاری کنند. غیرت‌ورزی بر دختران، از دیگر وظایف پدران است. پیامبر(ص) می‌فرماید: «كَانَ أَبِي إِبْرَاهِيمُ غَيُوراً وَ أَنَا أَغْيَرُ مِنْه»؛ پدرم ابراهيم خليل بسیار غيرتمند بود و من از وى غیرتمند‌ترم» (ابن بابویه، 1413، 3: 444)‌.

بنا بر آنچه گفته شد، والدین با پرورش عاطفی فرزندان، تربیت دینی آنها، مشاوره به فرزندان، یاری‌کردن آنها در امر ازدواج و... نقش مهمی در حفظ کرامت دختران دارند و کوتاهی آنها در حق فرزندان، عامل گرایش آنان به گناهان و دور‌شدن ایشان از کرامت و شرافت است.

[خادمه زینب کبری(س)]

ت. حفظ کرامت زن در اجتماع

مهم‌ترین نیاز زنان هنگام حضور در جامعه، امنیت و آزادی است. اسلام برای تأمین این خواستة زنان، ضمن آنکه زنان را مقید به رعایت حفظ عفاف کرده است، با دستورات خود مردان را نیز ملزم به حفظ عفت و پاک‌دامنی کرده است و در موارد متعدد، آنان را از نگاه آلوده به زنان بر حذر داشته است. امام علی(ع) در نکوهش مردان چشم‌چران می‌فرماید: «لعن اللَّه النّاظر»؛ خداوند لعنت كند چشم‌چران را » (قضاعی، 1361، متن، 55) و پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «النّظر سهم مسموم من سهام ابليس»؛ نگاه حرام تیری زهرآلود از تیرهای ابلیس است»( همان،123). کنترل نگاه ضمن تأمین نیاز زنان به امنیت، عامل عفاف آنان است؛ زیرا گاهی مردان با نگاه‌های آلودة خود، موجب انحراف زنان می‌شوند؛ در حالی که اگر نگاه خود را کنترل می‌کردند، زنان دچار لغزش نمی‌شدند و از حفظ عفاف و کرامت خود دور نمی‌شدند؛ بنابراین مردان باید با توجه به عقاب نگاه‌کردن و آثار مخرب آن، از لغزش خود و دیگران جلوگیری کنند.

[خادمه زینب کبری(س)]

ث. تکریم زنان بی‌سرپرست

زنان بی‌سرپرست قشری از جامعه‌اند که با مشکلات فراوان مواجه‌اند و در تعابیر دینی تأکیدات فراوانی بر حمایت از آنها وجود دارد. از آنجایی که تأمین اقتصادی خانواده بر عهدة مردان است، مسلم است نبود مرد اگر با آینده‌نگری‌های مالی همراه نباشد، زنان را با چالش‌هایی مواجه می‌کند. اسلام افراد جامعه را در برابر این مسئله مسئول دانسته است. امام علی(ع) دربارة لزوم رسیدگی به زنان بی‌سرپرست می‌فرماید: «ارْحَمُوا الْأَرْمَلَةَ وَ الْيَتِيمَ»؛ به زنان بی‌سرپرست و یتیم رحم کنید» (ابن شعبه حرانی، 1404/1363، متن، 152).

بی‌توجهی مردم به این مسئله از گناهانی است که جزای آن در همین دنیا دامن انسانها را می‌گیرد. امام علی(ع) می‌فرماید: «الذُّنُوبُ الَّتِي تَحْبِسُ غَيْثَ السَّمَاءِ... ظُلْمُ الْيَتِيمِ وَ الْأَرْمَلَةِ؛ از گناهانی که مانع نزول باران می‌شود، ظلم به یتیم و بیوه‌زنان است (ابن بابويه،1403: متن، 271).

[خادمه زینب کبری(س)]

رسیدگی به مشکلات مالی آنها در رأس خدمت به آنها قرار دارد. امام سجاد(ع) می‌فرماید: «أَ تَرْجُو أَنْ يُعْطِيَكَ اللَّهُ أَجْرَ الْمُتَوَاضِعِينَ وَ أَنْتَ عِنْدَهُ مِنَ الْمُتَكَبِّرِينَ وَ تَطْمَعُ وَ أَنْتَ مُتَمَرِّغٌ فِي النَّعِيمِ [أَنْ تَمْنَعَهُ‌] تَمْنَعُهُ الضَّعِيفَ وَ الْأَرْمَلَة؛ آيا اميدوارى كه خدا پاداش فروتنان (كه به دنيا و كالاى آن دل نبسته و به دستور او رفتار ميكنند) را به تو بدهد و حال آنكه تو نزد او از گردن‌كشانی (كه دل به دنيا بسته و خلاف دستور او را انجام مى‌دهند) و آيا آزمندى كه پاداش صدقه‌دهندگان (كه از بينوايان دست‌گیری می‌کنند، بدون بزرگى و خودنمایى) را براى تو واجب و لازم گرداند؛ در حالي‌كه تو در عيش و خوش‌گذرانى غلتيده‌ای و ناتوان و بيچاره و بيوه‌زن و درويش را از آن بهره نمى‌دهى» (نهج البلاغه، نامة20).

[خادمه زینب کبری(س)]

غم و اندوه ناشی از فقدان همسر از دیگر مسائل زنان بی‌سرپرست است و بر زنان دیگر لازم است با دلداری و تسلای آنها، در کاهش مشکلات روحی‌شان بکوشند. ابراهیم(ع) از خدایش پرسید: «فَمَا جَزَاءُ مَنْ سَدَّدَ الْأَرْمَلَةَ ابْتِغَاءَ وَجْهِكَ قَالَ أُقِيمُهُ فِي ظِلِّي وَ أُدْخِلُهُ جَنَّتِي؛ پاداش كسى كه بيوه زنان و درماندگان را براى رضاى تو تسليت و دلدارى كند چيست؟ خطاب شد: او را در ساية خود جاى مى‌دهم و او را داخل بهشت مى‌كنم» (شهید ثانی، بی‌تا: 117) امام علی(ع) الگوی عملی کمک به زنان بی‌سرپرست است؛ چنان‌که روایت کرده‌اند: «نَظَرَ عَلِيٌّ إِلَى امْرَأَةٍ عَلَى كَتِفِهَا قِرْبَةُ مَاءٍ فَأَخَذَ مِنْهَا الْقِرْبَةَ فَحَمَلَهَا إِلَى مَوْضِعِهَا و...؛ امام على(ع) زنى را ديد كه مشك آیب بر دوش خود مى‌برد. آن مشك را از وى گرفت و آن را برد و..» (ابن شهرآشوب، 1379، 2: 116). در صورت بی‌توجهی به زنان بی‌سرپرست ممکن است به دلیل شرایط سخت زندگی به اعمال ناشایست گرایش یابند و از مقام والای انسانیت دور شوند و این به دلیل آن است که جامعه، خود را در برابر آنها مسئول نمی‌داند؛ در حالی که رسیدگی به حال زنان بی‌سرپرست وظیفة آنهاست؛ بنابراین دیگران باید با یاری آنان در حفظ کرامت انسانی‌شان بکوشند.

[خادمه زینب کبری(س)]

نتیجه‌گیری
در سبک زندگی اسلامی، دو نوع کرامت داریم: 1. کرامت ذاتی که همة انسانها در آن مشترک‌اند؛ 2. کرامت اکتسابی که با انجام فضایل و پرهیز از زشتی‌ها به‌دست می‌آید.

مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در سبک زندگی اسلامی دو نوع است: 1. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن توسط خود او که با حفظ عفت و پاک‌دامنی و ملزم‌بودن به حجاب و عدم نگاه به نامحرم و سخن‌گفتن شایسته و... و به‌طور کلی، با رفتار درست در اجتماع محقق می‌شود. همچنین نیکوهمسرداری و توجه به حقوق او و ایفای نقش مادری به‌نحوی شایسته و توجه به تربیت فرزندان و ایفای نقش فرزند (دختر‌بودن) به شکلی مؤثر و احسان به والدین از دیگر موارد حفظ کرامت زن توسط خود زنان اوست. 2. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن توسط دیگران که شامل این موارد است: 1. حفظ کرامت زن توسط همسر با حفظ آراستگی و محبت به زن و تأمین نیازهای اقتصادی او محقق می‌شود؛ 2. حفظ کرامت زن توسط مردان جامعه که با عدم نگاه آلودة مردان محقق می‌شود؛ 3. حفظ کرامت زن توسط فرزندان که با رعایت ادب و احترام و احسان و... محقق می‌شود؛ 4. حفظ کرامت دختران که با ایفای نقش صحیح والدین محقق می‌شود؛ 5. حفظ کرامت زنان بی‌سرپرست که با توجه‌کردن افراد جامعه به آنها، محقق می‌شود.