مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی

این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی‌تحلیلی به این سؤال پاسخ دهد که مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی چیست. این پژوهش نشان می‌دهد دو نوع کرامت داریم: 1. کرامت ذاتی که همة انسان‌ها از آن برخوردارند؛ 2. کرامت اکتسابی که با تقوا به دست می‌آید.
15 شهریور 1397, 15:48

مریم شیخ قمی[1]

چکیده
در سبک زندگی اسلامی، زنان از جایگاهی والا برخوردارند. از آنجایی‌ که مکاتب مختلف، اسلام را متهم به نابرابری جایگاه مردان و زنان می‌کنند و معتقدند در اسلام زن جایگاهی پست دارد و پایین‌تر از مرد است، بر آنیم با واکاوی مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در سبک زندگی اسلامی نشان دهیم که در اسلام، زن و مرد از جایگاه یکسانی برخوردارند و هر دو شایسته کرامت‌اند. به همین دلیل این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی‌تحلیلی به این سؤال پاسخ دهد که مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی چیست. این پژوهش نشان می‌دهد دو نوع کرامت داریم: 1. کرامت ذاتی که همة انسان‌ها از آن برخوردارند؛ 2. کرامت اکتسابی که با تقوا به دست می‌آید. همچنین مؤلفه‌های حفظ کرامت زن شامل: 1. مؤلفه‌های حفظ کرامت توسط خود اوست که با نیکوشوهرداری، نیکومادری‌کردن و ایفای نقش فرزندی (دختربودن) به‌نحو شایسته و حفظ کرامت خود در اجتماع به‌دست می‌آید؛ 2. مؤلفه‌های حفظ کرامت زن توسط دیگران که با متعهدبودن دیگران از قبیل همسر، والدین، افراد جامعه و فرزندان در انجام وظایف خود در قبال زن به دست می‌آید.

[خادمه زینب کبری(س)]

مقدمه

در روزگاری که ملل مختلف دنیا برای زن ارزشی قائل نبودند و او را پست می‌دانستند، اسلام با طلوع خود، به زن ارزش و اعتبار بخشید. خداوند در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ؛ همانا گرامی‌ترین شما نزد خدا، با‌تقواترین شماست» (حجرات: 13). در این آیه خداوند معیار برتری انسانها را، زن و مرد‌بودن یا سیاه و سفید‌بودن یا... نمی‌داند؛ بلکه معیار برتری را تقوا می‌داند. همچنین اسلام هر دو جنس زن و مرد را شایستة رسیدن به مقامات عالیه‌ می‌داند و در این میان تفاوتی بین زن و مرد قائل نیست. خدا می‌فرماید: «وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحاتِ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُونَ نَقيراً؛ كسى كه چيزى از اعمال صالح انجام دهد، خواه مرد باشد يا زن، اگر ايمان داشته باشد، داخل بهشت مى‌شود و كمترين ستمى به او نخواهد شد» (نساء: 124).

کرامت به‌معنای بزرگواری و دوری از پستی و فرومایگی است و منظور از حفظ کرامت زن، حفظ ارزش و منزلت اوست. از آنجایی که مکاتب مختلف، اسلام را متهم به بی‌توجهی به زن می‌کنند و معتقدند در اسلام به زن به‌عنوان موجودی پست نگریسته شده است، در ‌صددیم با واکاوی مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در اسلام، نشان دهیم در اسلام زن و مرد ارزش یکسانی دارند و هر دو شایستة کرامت‌اند و تنها‌عامل برتری آنها تقواست. دربارة حفظ کرامت زنان، پژوهش‌هایی انجام شده؛ مثل مقاله «حرمت و کرامت زن در خانواده از نگاه امام رضا(ع)» از علی جلائیان اکبرنیا و محمدرضا محمدی که از نظر آنها، تشکیل خانواده، داشتن حق مهریه، تأمین مخارج اقتصادی زن توسط مرد، لزوم توجه شوهر به حفظ آراستگی و ایجاد رابطه عاطفی مؤثر با همسر و تأمین نیازهای جنسی او از مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در خانواده است. و نیز مقاله «سبک زندگی اسلامی و مؤلفه‌های کرامت زنان» از الهام صالحی که در آن، لزوم مشورت با زنان، لزوم نیکوهمسرداری و خوب‌مادری‌کردن و حفظ عفت توسط زن، برخورداری زن از مقام هدایت الهی و وظیفة تولید نسل از مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان بر شمرده شده است. این نوشتار در صدد است با روش توصیفی‌تحلیلی، به این سؤال پاسخ دهد که مؤلفه‌های حفظ کرامت زنان در سبک زندگی اسلامی چیست.

[خادمه زینب کبری(س)]

مفهوم‌شناسی

کرامت نقیض «لؤم» (ابن‌منظور، 1414، 12: 510) و به‌معنای «شرافت» (فراهیدی،1409، 5: 368) و «عزت و برتری در وجود و جوهرة شیء به صورتی است که نسبت به دیگری احساس برتری و علو نکند»، (مصطفوی، 1368، 10: 46). مقصود از کرامت زن «حفظ شأن و شخصیت اوست، اولاً به‌عنوان یک انسان و ثانیاً به‌عنوان کسی که در عین داشتن برخی مشترکات با مردان، دارای روحیه‌ها و مشخصه‌های ویژة خود نیز هست» (رحمتی، 1386: 76).

سبک زندگی به‌معنای روش زندگی‌کردن و به‌عبارت ساده‌تر، شامل فعالیت‌های روزمره و معمولی است که شخص در زندگی انجام می‌دهد؛ ولی به‌عبارت دقیق‌تر، سبک زندگی، طیف وسیعی از مسائل از قبیل اعتقادات و افکار و فعالیت‌های انسان در ارتباط با خداوند و خویشتن و جامعه را در بر می‌گیرد. در هر جامعه‌ای اعم از جوامع الهی یا جوامع بشری، شیوة زندگی افراد بر اساس فرهنگ و ارزش‌های همان جامعه بنا شده است و به همین دلیل، ما شاهد سبک‌های گوناگون از زندگی هستیم (کوثری‌نیا: 1392، 5) یکی از این سبک‌ها، سبک زندگی اسلامی است؛ یعنی نوعی شیوة زندگی که بر اساس آموزه‌ها و ارزش‌های اسلامی و قرآنی بنا شده است. در این سبک، انواع کرامت عبارت است از:

کرامت ذاتی و خدادادی: به‌معنای پاک‌بودن از آلودگی‌هاست که در تمام انسانها وجود دارد: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في‌ أَحْسَنِ تَقْويمٍ»؛ ما انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم (تین: 4). البته تا زمانی که انسان با اختیار خود مرتکب گناه نشود، این کرامت از او سلب نمی‌شود (جعفری، 1390: 223).
کرامت اکتسابی: با انجام اعمال نیک و پرهیز از محرمات و در مسیر خدا قرارگرفتن حاصل می‌شود. «ان أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ»؛ گرامى‌ترين شما نزد خداوند باتقواترين شماست‌ (حجرات: 13) بر آن دلالت دارد. برخی از ویژگی‌های کرامت ارزشی چنین است: 1. اختیاری و حصولی است؛ 2. ارزش نهایی انسان با آن سنجیده می‌شود؛ 3. همة انسان‌ها از آن برخوردار نیستند، 4. قابل زوال است (همان، 168 و 169) .
مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی
در اسلام، از یک منظر مؤلفه‌های حفظ کرامت زن شامل این دوست: 1. مؤلفه‌هایی که خود زن با رعایت آنها به حفظ کرامت خود کمک می‌کند؛ 2. مؤلفه‌هایی که دیگران با موظف‌بودن به رعایت آنها، به حفظ کرامت زن کمک می‌کنند؛ یعنی شامل وظایف دیگران در قبال زن است که با انجام آن وظایف، کرامت زنان حفظ می‌شود.

[خادمه زینب کبری(س)]

مؤلفه‌های حفظ کرامت زن در سبک زندگی اسلامی
در اسلام، از یک منظر مؤلفه‌های حفظ کرامت زن شامل این دوست: 1. مؤلفه‌هایی که خود زن با رعایت آنها به حفظ کرامت خود کمک می‌کند؛ 2. مؤلفه‌هایی که دیگران با موظف‌بودن به رعایت آنها، به حفظ کرامت زن کمک می‌کنند؛ یعنی شامل وظایف دیگران در قبال زن است که با انجام آن وظایف، کرامت زنان حفظ می‌شود.

[خادمه زینب کبری(س)]

مؤلفه‌های حفظ کرامت زن (توسط خود او)
الف. حفظ کرامت در اجتماع با رعایت عفت
مهمترین وظیفة زنان هنگام حضور در جامعه، رعایت عفت و پاک‌دامنی است. حفظ عفت و پاک‌دامنی، عامل ارزشمندی زنان و شخصیت‌دهی به آنان است. « بی‌عفتی زن خیانت به همسر است؛ زیرا حفظ عفت زن، حق مرد است و زنانی که خود را به دیگران می‌نمایانند به همسر خود خیانت کرده‌اند» (مظاهری، 1387: 69). حفظ حجاب از عواملی است که موجب حفظ عفت است. خداوند در قرآن می‌فرماید: (وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ يَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لايُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‌ جُيُوبِهِنَّ)؛ به زنان با ايمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوس‌آلود) فروگيرند و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را، جز آن مقدار كه نمايان است، آشكار نکنند و (اطراف) روسرى‌هاى خود را بر سينة خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود) (نور: 33). حجاب، وقار و شخصیت زن را افزایش می‌دهد و موجب ايجاد محيطى پاك و برچيده‌‌شدن زمينه‌هاى انحراف است. موجب مي‌شود محيط جامعه تحريك‌آميز نباشد و آنها به فشارهاى روانى و بيمارى‌هاى عصبى گرفتار نشوند (رضايي اصفهاني، 1388، 14: 161 و 162) و عامل ايجاد امنيت براى زنان جامعه است (بهرامي، 1387: 28)، بنابراین لازم است زنان با حفظ حجاب، بر کرامت خود بیفزایند.

[خادمه زینب کبری(س)]

عدم نگاه به نامحرم از ديگر موارد رعايت عفت است كه در آیه به آن اشاره شده است. نگاه به نامحرم، مقدمة ارتکاب ساير گناهان است و چه‌بسا گناهاني كه به‌سبب نگاه آلوده ايجاد شده‌اند. لحن نامناسب و گفتار همراه با ناز و كرشمه، از دیگر موارد حفظ عفت است. خداوند مى‌فرمايد: (فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في‌ قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً)؛ پس به‌گونه‌اى هوس‌انگيز كه بيماردلان در شما طمع كنند سخن نگوييد و سخن شايسته بگوييد! (احزاب: 32). لطافت در گفتار و نازك‌كردن صدا، موجب تحريك شهوت ديگران و در نهايت باعث به‌وجود‌آمدن فساد مي‌گردد (مظاهری، 1387: 88). كلام زن بايد متين و محكم و به دور از جلب‌توجه ديگران باشد تا موجب انحراف خود و دیگران نشود.

همة این اعمال منافي عفت، موجب بي‌ارزشي زنان است و از عدم شناخت زنان از خود سرچشمه مي‌گيرد و عامل نابودى كرامت و ارزش آنان است.

[خادمه زینب کبری(س)]

ب. حفظ كرامت زن در مقام همسری

زنان در مقام همسرى وظايفى دارند. امام باقر(ع) دربارة وظیفة زن می‌فرماید: «أَنْ تُطِيعَهُ وَ لَا تَعْصِيَهُ وَ لَا تَصَدَّقَ مِنْ بَيْتِهِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَ لَا تَصُومَ تَطَوُّعاً إِلَّا بِإِذْنِهِ...؛ از شوهر اطاعت کند و سرپیچی نکند و بدون اجازة او صدقه ندهد و بدون اجازة او روزة مستحبی نگیرد. او باید نگهبان اموال شوهر باشد و از مصرف نابجای آن و بی‌توجهی در نگهداری‌اش بپرهیزد» (کلینی، 1407، 5: 511) پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «والمرأة راعية على مال زوجها و مسئولة عنه؛ زن، نگهبان و نيز مسئول مال شوهر است‌ (ابن ابی‌جمهور، 1405، 1: 255) و نیز باید باعاطفه و مهربان باشد. آن حضرت می‌فرماید: «خَيْرُ نِسَاءٍ رَكِبْنَ الْإِبِلَ نِسَاءُ قُرَيْشٍ أَعْطَفَ عَلَى زَوْج‌»؛ بهترين زنانى كه بر شتر سوار شده‌اند، زنان قريش‌اند كه در رفتار با شوهر عاطفه بيشتری دارند (ابن اشعث، بی‌تا: 91). او نباید بدون اجازة همسر بیرون رود. آن حضرت می‌فرماید: «أيُّمَا امْرَأَةٍ خَرَجَتْ مِنْ بَيْتِ زَوْجِهَا بِغَيْرِ إِذْنِهِ لَعَنَهَا كُلُّ شَيْ‌ء؛ هر زنی که بدون اجازة شوهر از منزل خارج شود، همه بر او لعنت می‌فرستند (ابن ابی جمهور، 1405، 1: 255) و بسیاری وظایف دیگر که همة آن در یک کلام خلاصه می‌شود: نیکو‌شوهرداری‌کردن. آن حضرت می‌فرماید: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ‌: جهاد زن نیکوشوهر‌داری‌کردن است» (همان)؛ ازاین‌رو زن در خانه باید به بهترین شکل، به نظافت، آراستگی، تهیة غذا، تربیت فرزند و یاری آنها، همسر‌داری و... بپردازد و با انجام وظایف خود، بر کرامت خویش بیفزاید.

[خادمه زینب کبری(س)]

پ. حفظ كرامت زن در مقام مادر

يكي از نقش‌هاي ارزشمند زنان، نقش مادري، یعنی تربيت فرزند است. مادر در دوران بارداري بايد نكاتي را رعايت كند كه منجر به تربيت نيكوي فرزند ‌شود. در دوران شيردهي نيز رفتار مادر تأثير انکارناپذیری بر تربيت فرزند دارد. به دلیل تأثیر شگرف رفتار مادر بر کودک در این دو دوره، بر مادر لازم با رعايت توصيه‌هاي ديني، به تربيت شايستة كودك كمك كند. شايد به همين دليل باشد كه پیامبر مي‌فرمايد: «لِلْمَرْأَةِ مَا بَيْنَ حَمْلِهَا إِلَى وَضْعِهَا إِلَى فِطَامِهَا مِنَ الْأَجْرِ كَالْمُرَابِطِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِنْ هَلَكَتْ فِيمَا بَيْنَ ذَلِكَ كَانَ لَهَا مِثْلُ مَنْزِلَةِ الشَّهِيدِ»؛ براى زن در فاصلة حاملگى تا زايمانش و تا ازشيرگرفتن فرزندش، اجرى است چونان اجر كسى كه خود را در راه خدا (و جهاد) قرار داده است؛ پس اگر در اين فاصله بميرد منزلت شهيد را دارد» (ابن بابويه، 1413، 3: 561).

البته تربيت فرزند منحصر به این دو دوره نيست (هرچند در اين دوران اهميت بيشتري دارد) و تا سال‌هاي بعد نیز طول مي‌كشد و بر مادران لازم است كه الگويي شايسته براي فرزندان باشند. بسيار مادراني هستند كه با تربيت صحيح فرزند، موجب حفظ کرامت او و چه بسيار مادراني كه با تربيت اشتباه فرزند، موجب انحطاط او و دورشدن او از کرامت شده‌اند. «بسیاری از اخلاقیات پسندیدة فرزندان، ریشه در اخلاق مادر دارد که در کودکی در فرزند نهادینه شده است» (نوری همدانی، 1388: 454)؛ بنابراين، زنان بايد با الزام خود در به‌کار‌گیری بهترین شیوه‌های تربیتی، بر كرامت خود بيفزايند و وظیفه خود را به‌خوبی انجام دهند.

[خادمه زینب کبری(س)]

ت. حفظ كرامت در مقام دختر بودن

وقتي سخن از حفظ كرامت در مقام دختر‌بودن به ميان مي‌آيد، پاي حقوق والدين در ميان مي‌آيد. دختران بايد با يادآوري تحمل نُه ماه بارداري مادر و دو سال شيردهي و شب‌بيداري‌ها و خدمات او در سال‌هاي مختلف زندگي و ياد‌آوري تلاش‌هاي پدر براي تأمين معاش و مراقبت از فرزندان و ساير خدمات والدین، بکوشند زحمات آنها را جبران كنند. هرچند اين زحمات جبران ناپذیرند، حتي‌الامكان بکوشند گوشه‌اي از محبت‌هاي آنان را جبران نمايد. قرآن دربارة خدمت به والدين می‌فرماید: (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْناً)؛ ما به انسان توصيه كرديم كه به پدر و مادرش نيكى كند (عنکبوت: 8). خدمت به والدين منحصر به دوران حيات آنان نيست و تا بعد از مرگ آنان ادامه مي‌يابد؛ تا حدي كه اگر فرزندان بعد از مرگ والدين، از آنان غافل شوند و براي آنها خيرات نفرستند، عاقّ والدين شده و از رحمت خدا دور می‌شوند. پیامبر(ص) مي‌فرمايد: «لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ بَخِيلٌ وَ لَا عَاقُ‌ وَالِدَيْهِ»؛: بخیل و شخصی که عاقّ والدین شده وارد بهشت نمی‌شود (ابن اشعث، بی‌تا: 251)؛ بنابراين دختران در جایگاه فرزندبودن خود، باید با احسان به والدين و نیکی در حق آنها، به وظیفه خود عمل کنند تا شایستگی ارتقایافتن در پیشگاه الهی را کسب نمایند.

[خادمه زینب کبری(س)]

مؤلفه‌های حفظ کرامت زن (توسط دیگران)
الف. مولفه‌های حفظ کرامت زن توسط شوهر
- حفظ آراستگی
یکی از نیازهای انسان، نیاز زیبایی‌طلبی است. یکی از موارد زیبایی‌طلبی، تمایل به زیبایی همسر است. زنان نیز مانند مردان، خواهان زیبایی و آراستگی همسران‌اند و این خواسته، مختص مردان نیست. امام باقر(ع) می‌فرماید: «النِّسَاءُ يُحْبِبْنَ أَنْ يَرَيْنَ الرَّجُلَ فِي مِثْلِ مَا يُحِبُّ الرَّجُلُ أَنْ يَرَى فِيهِ النِّسَاءَ مِنَ الزِّينَةِ»؛ زن‌ها دوست دارند همان طور مردان خود را آراسته ببينند كه مردان دوست دارد زنان خود را همان گونه ببینند» (طبرسى، 1412 / 1370ش: 80). با این حدیث امام باقر(ع)، بر این تصور عموم که می‌پندارند آراستگی مختص زنان است و اهمیتی ندارد که مردان آراسته باشند، خط بطلان کشیده می‌شود. زیبایی همسر و آراستگی او برای زن مهم است و لازم است مرد به این مسئله توجه کافی داشته باشد تا میل به زیبایی‌طلبی زن اشباع شود. بی‌توجهی مرد به این مسئله در روحیه و علاقة همسر به او تأثیر دارد و حتی ممکن است به انزجار او از شوهر خود و تمایل به سمت مردان دیگر بینجامد» (فقیهی، 1387: 87).

امام رضا(ع) در سیرة عملی خویش به این مسئله توجه داشتند؛ چنان‌که راوی می‌گوید: «رأیت ابالحسن اخْتَضَبَ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ اخْتَضَبْتَ فَقَالَ نَعَمْ إِنَّ التَّهْيِئَةَ مِمَّا يَزِيدُ فِي عِفَّةِ النِّسَاءِ وَ لَقَدْ تَرَكَ النِّسَاءُ الْعِفَّةَ بِتَرْكِ أَزْوَاجِهِنَّ التَّهْيِئَه»؛ حضرت رضا(ع) را در حالی که محاسن مبارك را خضاب به سياهى کرده بودند، دیدم. حضرت فرمودند كه در خضاب اجر عظيم هست و خضاب‌كردن و خود را نيكوکردن از چيزهایى است كه عفت زنان را می‌افزاید و بسيارى از زنان عفت را رها کردند، بدان جهت كه شوهرهاى‌ ايشان، زينت کردن را ترک نمودند» (کلینی، 1407، 5: 567). از مجموع آموزه‌های دینی دربارة آراستگی چنین برداشت می‌شود: 1. زن نیازمند آراستگی و پاکیزگی و زینت مرد است؛ 2. عفت در زنان با ارضای نیاز (زیبایی‌طلبی) آنان تأمین می‌شود؛ 3. بی‌توجهی مرد به آراستگی خود، موجب خروج زنان از [مدار] عفت و پاکدامنی است؛ 4. آراسته‌بودن مرد، علاوه بر تأمین نیاز زیبایی‌طلبی زن، نشانگر توجه مرد به زن است و نیاز او به مورد‌توجه‌بودن را نیز تأمین می‌کند.(فقیهی، 1387: 89)؛ به همین دلیل، لازم است مردان با توجه به این نیاز زنان، پاسخ‌گوی این خواستة زنان باشند و از لغزش و دور‌شدن آنان از کرامت جلوگیری کنند.