ازدواج از دیدگاه قرآن و سنّت (جلد 1)

[مهراوه* باران اشک *]

این نظر مورد تأیید بسیاری از فقها از جمله امام خمینی(ره)(2) و شهیدین (ره)(3) و صاحب جواهر (ره)(4) و شیخ طوسی (ره)(5) و … می‌باشد.
مرحوم صاحب جواهر (ره) در شرح عبارت شرایع (وَ کَذا لاَحَدَّ لَهُ فِی الْکَثْرَةِ)
*****
1- شرایع الاسلام، جلد 2، صفحه 545.
2- تحریرالوسیله، جلد 2، صفحه 297.
3- شرح لمعه، جلد 2، کتاب النکاح، صفحه 97.
4- جواهر الکلام، جلد 31، صفحه 13.
5- کتاب الخلاف، جلد 2، مسأله 34.
(صفحه 188)
ادعای شهرت در حد اجماع نموده و فرموده:
«محدودیتی در مهر نمی‌باشد بنابر مشهور بین اصحاب، آن هم یک شهرت عظیمی در حدی که می‌توان ادعای اجماع نمود».(1)
مرحوم بَرّاج در المهذّب علاوه بر ردّ محدودیت مهر فرموده: هرگاه انسان در عقد نکاح مهر را بیش از مهر السنه قرار دهد لازم است به آن وفا کند.
و همین بزرگوار فرموده: (هُوَ عِنْدَنا غَیْرُ مُقَدَّرٍ) مهر در نزد ما مقدار معینی ندارد. (2)
*****
1- جواهر الکلام، جلد 31، صفحه 13.
2- سلسلة الینابیع الفقهیه، جلد اول، جزء اول از نکاح، صفحه 166.
(صفحه 189)

[مهراوه* باران اشک *]

فقها برای رضایت زوجین در تعیین مقدار مهر تا جائی اهمیت داده‌اند که اگر چنانچه زوجین بر مهری توافق کردند اولیای آنها نمی‌توانند اعتراض کنند. (1)
کم بودن مهر مستحب است و زیادی آن مکروه
با وجود اینکه شرعا و قانوناً محدودیتی در تعیین مهر وجود ندارد اما با توجه به فلسفه ازدواج، سنگینی مهر کراهت دارد به خصوص زمانی که مهر موجب به تعویق افتادن ازدواج گردد و جنبه تشریفات و چشم و هم‌چشمی به خود بگیرد و بهانه‌ای برای نسل جوان گردد. مادامی که از مشکلات اقتصادی رنج می‌برد و با عنایت به اینکه مهر دینی است به عهده شوهر و عندالمطالبه باید بپردازد، کمی آن مورد سفارش و استحباب است.
*****
1- کتاب الخلاف کتاب النکاح، جلد 2، مسأله 24.
(صفحه 190)

[مهراوه* باران اشک *]

برخلاف آنچه که تصور می‌شود، مهر سنگین ضمانتی برای تداوم و بقاء زندگی زناشویی نیست و گاهی زیادی مهر باعث بسیاری از مشکلات و از هم پاشیدگی خانواده و موجبات عذاب زن می‌گردد. و شوهر که توان پرداخت آن را ندارد جهت رهایی از این دین سنگین و نپرداختن آن دنبال بهانه‌جویی و رفتارهای ناهنجار می‌رود؛ در نتیجه زن یا باید از مهر خود چشم پوشی کند یا وضع رقت‌بار و نامطلوب موجود را تحمل کند؛ ولی اگر مهر کم باشد عموما زن دچار این مشکلات نمی‌گردد.
در نظام خانواده اگر مهر و محبت و علاقه حاکم نباشد مَهر زیاد نمی‌تواند
(صفحه 191)
تضمین کننده بقا و خوشبختی خانواده باشد در پاره‌ای اوقات زیادی مهر جز رنج و فشار روحی چیز دیگری برای زن ندارد. چه بسا سخت‌گیری و سنگینی مهر اثرات نامطلوب روانی دارد و برای استمرار در روابط خانوادگی عکس‌العمل‌های سوئی در برداشته باشد و گاهی هم موجب انتقام گردد. به همین خاطر در منابع دینی هیچ گونه توصیه‌ای بر زیادی مهر نشده بلکه برعکس بر کمی آن تأکید و سفارش شده است. و چه بسا زیادی مهر نهی شده است.
عن علی علیه‌السلام قال: لا تَغالُوا بِمُهُورِ النِّساءِ فَیَکُونَ عِداوَةً (1)
حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: «مهر زنان را بالا نبرید که موجب عداوت
*****
1- بحارالانوار، جلد 100، صفحه 351.
(صفحه 192)
می‌شود».

[مهراوه* باران اشک *]

ملاحظه می‌شود که از دید حضرت علی علیه‌السلام زیادی مهر موجب دشمنی می‌گردد. و حال آنکه به فرموده قرآن مهر باید نحله باشد یعنی موجب شیرینی زندگی گردد.
رُوِیَ: اَنَّ مِنْ بَرَکَةِ الْمَرْأَةِ قِلَّةُ مَهْرِها، وَ مِنْ شُؤْمِها کَثْرَةُ مَهْرِها (1)
روایت شده است که: «کمی مهر زن برکت و زیادی مهر شوم است» امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «نزد پدرم از شوم بودن بحث بود که پدرم فرمود شوم بودن در سه چیز است … اما شوم بودن زن در زیادی مهر او است». (2)
*****
1- من لا یحضره الفقیه، جلد 3، صفحه 253.
2- وسایل الشیعه، جلد 15 کتاب النکاح، باب 5 از ابواب المهور، صفحه 9.
(صفحه 193)

[مهراوه* باران اشک *]

روشن است که خود انسانها شوم نمی‌باشند بلکه اعمال و رفتار آنها موجب نحسی و گرفتاری خواهد شد؛ اگر مهر متعادل باشد بهتر می‌شود مشکلات را حل نمود برخلاف زمانی که مهریه زیاد و بیشتر از توان مالی شوهر باشد که در این صورت در منازعات زناشویی مشکلات زیادی وجود خواهد داشت؛ از طرفی زن در رسیدن به حق خود یعنی مهریه اصرار دارد و از طرفی شوهر که توان پرداخت را ندارد سرباز می‌زند و دامنه نزاع بالا خواهد گرفت و نه تنها زوجین بلکه خانواده‌های مرتبط نیز دچار مشکل و ناراحتی خواهند شد که این گرفتاری شوم و بدبختی از پیامدهای زیادی مهر است، که موارد و مصادیق آن را در جامعه شاهد هستیم.
(صفحه 194)
معنی دیگر شوم بودن مهریه زیاد این خواهد بود که وقتی جوانی توان پرداخت مهریه زیاد را ندارد از ازدواج منصرف خواهد شد، در نتیجه تجرد گرایی که متأسفانه از بلاهای عصر ماست رواج پیدا خواهد کرد و خدای نکرده دامنه فساد در جامعه رو به افزایش خواهد گذاشت و آن عصمت لازم از بین خواهد رفت و به همین جهت نبی اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید:
«بهترین زنان امت من زیباترین و کم مهرترین آنها هستند».(1)
با اینکه برای مهریه حد معینی تعیین نشده اما برای استحکام و بقای خانواده ملاک تعیین مقدار مهر رضایت است و آن هم تأکید بر کم بودن مهر شده است تا
*****
1- وسایل الشیعه، جلد 15 کتاب النکاح، باب 5 از ابواب المهور، صفحه 9.
(صفحه 195)

[مهراوه* باران اشک *]

جائی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیثی هشدار داده که مهریه سنگین نباشد:
«قسم به حق آن کسی که مرا مبعوث به نبوت و رسالت نمود هر زنی که مهریه را بر شوهر سنگین بگیرد خداوند زنجیرهای آتش جهنم را بر او سنگین خواهد گرفت.(1)
و بر همین اساس می‌توان بین این دسته از روایات و روایاتی که قبلاً در عدم محدودیت مَهر بیان شد. جمع به استحباب کم بودن مهر و مکروه بودن زیادی آن نمود همان‌طوری که فقهای عظام هم بر همین مبنا فتوای به استحباب محدودیت مهر به مهر السنه و فتوای بر کراهت زیادی آن را داده‌اند. در این رابطه مرحوم
*****
1- مستدرک الوسائل، جلد 15، باب 5 از ابواب المهور، صفحه 68.
(صفحه 196)

[مهراوه* باران اشک *]

حلی فرموده:
مستحب است کمی مهر و مکروه است اینکه مهر از مهر السنه که پانصد درهم است تجاوز کند. (1)
فقهای بزرگوار دیگر مثل حضرت امام خمینی(2) و شهیدین (3) و صاحب مقنع (ره) (4) بر همین مطلب (استحباب کم بودن و مکروه بودن زیادی آن از مهر السنه) فتوای داده‌اند و مرحوم صاحب جواهر هم ادعای عدم خلاف در استحباب کم بودن مهر نموده است. (5)
*****
1- شرایع الاسلام، کتاب النکاح، جلد 2، صفحه 547.
2- تحریرالوسیله، جلد 2، صفحه 297.
3- شرح لمعه، جلد 2، صفحه 98.
4- جواهر الکلام، جلد 31، صفحه 16.
(صفحه 197)
شاید بتوان از مجموع نظرات فقها و روایات، این استحباب را استحباب تأکیدی شمرد.
در ماوراء الفقه پس از اشاره به احادیثی که در مورد کم بودن مهر بیان کرده است و اینکه این روایات معتبر السند هستند فرموده:
«سیاق این روایات گرچه خبری است، اما ظاهر آنها واضح است نسبت به اینکه مراد از تشریع و انشاء (این روایات) به معنی نهی از زیادی مهر و امر به کمی آن می‌باشد، ولی اگر توجه به علت و حکمت آن بنمائیم این است که اگر اطاعت نمودیم آن حکمت که برکت است حاصل می‌شود و اگر مخالفت کردیم
*****
1- جواهر الکلام، جلد 31، صفحه 16.
(صفحه 198)
(یعنی مهر زیاد گردد) موجب نحوست می‌شود. این حکم استحبابی است که فقیه آن را حمل بر وجوب نمی‌کند».(1)
مهر متاع باشد یا نقدینگی (پول)

[مهراوه* باران اشک *]

باعنایت به ملاک بودن رضایت زوجین در تعیین نوع و جنس مهریه (همان‌طوری که گذشت) تفاوتی در اینکه مهر متاع یا نقدینگی (پول) باشد نخواهد بود.
اما با نظر به مطالبی که ذیلاً بیان خواهد شد، تعیین متاع و جنس اولویت
*****
1- ماوراء الفقه، السید محمد الصدر، جلد 6، صفحه 132.
(صفحه 199)
خواهد داشت زیرا:
الف: یکی از اهداف و فلسفه مهر تعادل اقتصادی بین زن و شوهر است. بنابراین باید شیئی موضوع مهر قرار گیرد که به مرور زمان از ارزش آن کاسته نشود، از طرفی پول خاصیتی جز واسطه مبادله واقع شدن را ندارد و خود، دارای ارزش واقعی نمی‌باشد، بلکه وسیله‌ای است قراردادی جهت سرعت انتقال کالا و مبادلات دارای ارزش و بنا به فرموده شهید مطهری:
«خاصیت اصلی و واقعی پول این است که در جریان باشد، پول کاری جز واسطه مبادلات بودن نمی‌تواند انجام دهد، برخلاف کالا که می‌تواند به اصطلاح فقهی منافع یا نمائاتی داشته باشد و یا بر روی آن کار جدیدی صورت گیرد».(1)
*****
1- ربا بانک بیمه: شهید مطهری، صفحه 13، مقدمه.
(صفحه 200)

[مهراوه* باران اشک *]

بسیار روشن است اگر در چندین سال قبل مهریه هزار تومان از ارزش و قدرت بالایی برای خرید و تهیه کالا برخوردار بوده است ولی همان هزار تومان امروز بسیار ناچیز است و ارزش آن روز خود را از دست داده است، گرچه با رضایت طرفین بوده است اما نسبت به زن یک نوع اجحاف است.
با عنایت با اینکه قبلاً در فلسفه مهر بحث نمودیم که یکی از اهداف تشریع مهر پشتوانه مالی زن بوده است. اگر زن به هر عللی متقاضی مهر خود باشد و مهر هم نقدینگی (پول) باشد، اگر زمان پرداخت مهر با زمان عقد تفاوت داشته باشد با توجه به اینکه ارزش نقدینگی پول همیشه ثابت نمی‌باشد آیا باید همان مبلغ زمان عقد را پرداخت یا باید ارزش مادی را به روز مقایسه و پرداخت نمود؟
(صفحه 201)
مسلم است که هدف از پول، خود آن نیست بلکه تعیین مبلغ به تناسب قدرت خرید و ارزش آن بوده است و پول اعتبار است نه حقیقی، اعتبار آن هم بستگی دارد به مقدار متاع موردنیاز که می‌توان تهیه نمود. اگر ارزش پول در هنگام عقد به ارزش هنگام پرداخت نباشد زن هرگز قبول نمی‌کرد.

[مهراوه* باران اشک *]

هنگام طرح اصلاح قانون طلاق در مجلس شورای اسلامی یکی از نمایندگان در نُطق خود گفت:
«اسلام بالاتر از این حرفهاست حتی مهریه‌ای که سابقا برای یک زن مثلاً هزار تومان، هزار و پانصد تومان می‌دادیم در این مسأله فقها تصریح کرده‌اند که باید ارزش مالی آن زمان را در نظر گرفت مثلاً با هزار تومان می‌شد یک خانه خرید اما حالا هزار تومان مزد یک عمله در روز است حتی در پرداخت مهریه باید
(صفحه 202)
به ارزش روز رجوع کنیم … بعضی از فقهای فعلی در رساله‌هایشان این را تصریح کرده‌اند».(1)
ب: از مجموع روایات و نظرات فقها استنباط می‌شود که متاع بودن مهریه بیشتر موردنظر است چون در روایات جنس بیشتر آمده تا درهم و دینار (2) مثلاً در روایات، منزل (3) زمین (4) باغ (5) آموزش (6) خادم (7) به عنوان مهر اشاره
*****
1- مذاکرات مجلس جلسه 403 سال 1370 (3/7/70) (فیش 60932) کتابخانه مجلس.
2- وسائل الشیعه، جلد 15 (ابواب المهور)، باب 4، حدیث 3، باب 5، حدیث 2 و 4.
3- وسائل الشیعه، جلد 15 (ابواب المهور)، باب 4، حدیث 3، باب 5، حدیث 2 و 4.
4- فقه اسلامی و ادلته (الاحوال الشخصیه)، جلد 7، تألیف الدکتور و هبة الرّخیلی، صفحه258.
5- وسائل الشیعه، جلد 15، ابواب المهور، باب 30، حدیث 1.
(صفحه 203)
شده است و در بعضی از روایات از درهم و دینار به عنوان قیمت متاع و جنس موردنظر، اشاره گردیده است (1) در نظری اِشراف گونه بر فتوای فقها هم این مطلب مشاهده می‌شود. مثلاً در المراسم العلویّه می‌فرماید:
مهر بر دو قسم می‌باشد: طلا و نقره و هر آنچه برایش قیمتی باشد و هیچ شبه‌ای نیست در اینکه طلا و نقره مهر قرار گیرد. (2) همچنین می‌توان اولویت داشتن متاع و جنس به عنوان مهر بر پول از نظر شیخ مفید در المقنعه را فهمید که
*****
1- مستدرک الوسائل، جلد 15 (ابواب المهور)، باب 15، حدیث 1.
2- مستدرک الوسائل، جلد 15 (ابواب المهور)، باب 15، حدیث 1.
3- تهذیب الاحکام، جلد 7، صفحه 412، حدیث 11 از باب 10 ابواب المهور.
4- سلسلة الینابیع الفقهیه، جلد اول، جزء اول از نکاح، صفحه 134.
(صفحه 204)
فرموده: مهر هر آن چیزی است که برایش قیمتی باشد از طلا و نقره و متاع و زمین (1) و همچنین از نظرات امام خمینی (ره) (2) و صاحب شرایع الاسلام (مرحوم محقق حلّی) (3) و صاحب جواهر الکلام (4) قرار گرفتن متاع به عنوان مهر بیشتر استفاده می‌شود تا پول.
در تأیید این نظریه که قراردادن متاع و جنس به عنوان مهر اولویت دارد برقرار دادن پول به عنوان مهر، نظر مفسرین در ذیل آیه شریفه 236 بقره
*****
1- سلسلة الینابیع الفقهیه، جلد اول، جزء اول از نکاح، صفحه 134.
2- تحریرالوسیله، جلد 2، صفحه 297.
3- شرایع اسلام فی مسائل الحلال و الحرام جلد 1 2 صفحه 545.
4- جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد 31، صفحه 3.
(صفحه 205)
می‌باشد که در توضیح جمله (و مَتِّعُوهُنَّ) فرموده‌اند:
«نکته جالب دیگری که از آیه استفاده می‌شود این است که: قرآن از هدیه‌ای (مهری) که مرد باید به زن بپردازد، تعبیر به متاع کرده است و متاع در لغت به معنی چیزهایی است که انسان از آنها بهره‌مند و متمتع می‌شود و غالبا به غیر پول و وجه نقد اطلاق می‌گردد، زیرا به طور مستقیم از پول نمی‌توان استفاده کرد بلکه باید به متاع تبدیل شود. (1)