ازدواج از دیدگاه قرآن و سنّت (جلد 1)

[مهراوه* باران اشک *]

ازدواج از دیدگاه قرآن و سنّت (جلد 1)

دکتر محمّد بیستونی

[مهراوه* باران اشک *]

تعریف ازدواج
تعریف لغوی: این واژه در لغت به معنی آمیزش جنسی و عقد است که برخی از پیشوایان لغت، وضع آن را در معنی اول و برخی دیگر در معنی دوم و بالتبع در دیگری به استعاره دانسته‌اند. این واژه در اصطلاح شرعی نیز عقدی است که به نحوه خاص، مشتمل بر ایجاب و قبول بین زن و مرد منعقد می‌گردد. در قرآن کریم بیش از پنجاه آیه به مسأله نکاح و لواحق آن اختصاص یافته است.
ازدواج در قرآن کریم با عبارات مختلفی از جمله، ازدواج، انکاح و … بیان شده است، زوج(1) به هر دو قرین از مذکر و مؤنث در حیوانات و گیاهان و انسانها اطلاق می‌شود که با هم ازدواج یافته‌اند. «ازدواج» (2) یعنی با هم جفت شدن و
*****
1- قاموس قرآن قرشی.
2- فرهنگ فارسی عمید.
(صفحه 7)
جفت گرفتن یا زن گرفتن مرد و شوهر کردن زن، و «انکاح» (1) از باب افعال یعنی تزویج کردن زنی با مردی و بالعکس و همچنین به معنای بسته شدن و گره زدن زن و شوهر به یکدیگر می‌باشد.
زوج و ازدواج در انسانها و جانداران در آیاتی چند بیان شده از جمله:
وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً …: و از نشانه‌های او اینکه خلق کرد برای شما از خود شما جفت‌هایی تا با آنها انس بگیرید و آرامش یابید و قرار داد بین شما دوستی و رحمت …».(2)
«فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً
*****
1- قاموس قرآن قرشی.
2- 21 / روم.
(صفحه 8)
یَذْرَؤُکُمْ فیهِ …: او آفریننده آسمانها و زمین است و از جنس شما همسرانی برای شما قرارداد و جفت‌هایی از چهارپایان آفرید و شما را به این وسیله (به وسیله همسران) تکثیر کند، …».(1)
«وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ: و چگونه زمین را گسترانیدیم و در آن کوه‌ها افکندیم و در زمین رویاندیم از هر گیاهی جفت که خوش منظره و بهجت‌آور است».(2)
سُبْحانَ الَّذی خَلَقَ الْأَزْواجَ کُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا یَعْلَمُون: منزّه است آن کسی که تمام «زوج‌ها» را خلق کرد تماما از آنچه از زمین روییده می‌شود و از خود آنها». (3)
*****
1- 11 / شوری.
2- 7 / ق.
3- 36 / یس.
(صفحه 9)
«ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ: هشت جفت از نر و ماده از چهارپایان آفرید، از میش دو جفت و از بز دو جفت …» (1)
وَ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ: و از هر چیزی جفت خلق کردیم شاید شما متذکر شوید».(2)

[مهراوه* باران اشک *]

در اسلام و قرآن، ازدواج از مبانی زندگی سالم و معنوی معرفی شده تا آنجا که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نکاح را سنت خود معرفی کرده و فرموده است «هر کس از سنّت من روی گرداند، از من نیست» (3). ازدواج حادثه‌ای مهّم و باارزش، بلکه
*****
1- 143 / انعام.
2- 49 / ذاریات.
3- بحارالانوار، جلد 103، صفحه 1220.
(صفحه 10)
تولّدی دوباره برای انسان است ازدواج یعنی تشکیل زندگی مشترک و یکی شدن برای رسیدن به آرامش و حفظ نسل و تربیت انسانهای برتر از خود، از آنجا که غریزه جنسی غریزه‌ای است سرکش و نیرومند و ریشه‌دار که در نهاد هر بشری قرار داده شده است و روشن است که وجود این غریزه تنها برای لذت بردن و تمتع نیست بلکه اثر وجودی این غریزه روی نظام حکیمانه الهی و برای تولید نسل و بقاء نوع بشر است.
اصولاً خویشتنداری در برابر آن نیاز به تقوی و پرهیزکاری فراوان و ایمان قوی و نیرومند دارد بنابراین تنها راهی که بتواند جوابگوی تمام خواسته‌های جنسی باشد ازدواج مشروع و قانونی و گرفتن همسر است.
خداوند در این باره می‌فرماید:
«إِلاَّ عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومینَ. فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ: و آنها که تنها آمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند
(صفحه 11)
که در بهره‌گیری از آنها ملامت نمی‌شوند. و هر کس غیر این طریق را طلب کند، تجاوزگر است».(1)

[مهراوه* باران اشک *]

ازدواج یک سنت الهی است
گرچه امروز مسأله ازدواج آن قدر در میان آداب و رسوم غلط و حتی خرافات پیچیده شده که به صورت یک جاده صعب العبور برای جوانان درآمده است ولی قطع نظر از این پیرایه‌ها ازدواج یک حکم فطری و هماهنگ قانون آفرینش است که انسان برای بقاء نسل و آرامش جسم و روح و حل مشکلات زندگی احتیاج به ازدواج سالم دارد.
اسلام که هماهنگ با آفرینش گام برمی‌دارد نیز در این زمینه تعبیرات جالب و
*****
1- 6 و 7 / مؤمنون.
(صفحه 12)
مؤثری دارد.
از جمله حدیث معروف پیامبر است: «ازدواج کنید تا نسل شما فزونی گیرد که من با فزونی جمعیت شما در قیامت به دیگر امّت‌ها مباهات می‌کنم».(1)
و در حدیث دیگری از آن حضرت می‌خوانیم: «کسی که همسر اختیار می‌کند نیمی از دین خود را محفوظ داشته و باید مراقب نیم دیگر باشد» (2).
باز در حدیث دیگری می‌فرمایند: «بدترین شما مجردانند» (3).
و همچنین فرموده‌اند: «هرکه برای پاک نگه داشتن خود از آنچه خداوند حرام کرده است ازدواج کند بر خداست که به او کمک کند» (4).
*****
1- سفینه البحار، جلد 1، صفحه 561.
2- سفینه البحار، جلد 1، صفحه 562.
3- مجمع البیان، ذیل آیه مورد بحث.
4- میزان الحکمة، جلد 5، صفحه 2252.
(صفحه 13)
این احادیث نشان می‌دهد که ازدواج یک سنت الهی است و از محبوب‌ترین عبادت‌ها به حساب می‌آید و با اقدام به این امر مقدس، لذت زندگی را می‌توان احساس کرد و دین و شخصیت اجتماعی را از سقوط و انحراف و هوس‌های شیطانی حفظ کرد.

[مهراوه* باران اشک *]

اهمیت و فضیلت ازدواج
«وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ: مردان و زنان بی‌همسر را همسر دهید و همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند آنان را از فضل خود بی‌نیاز می‌سازد، خداوند واسع و آگاه است».(1)
*****
1- 33 / نور.
(صفحه 14)
خداوند متعال در قرآن مجید و پیشوایان و امامان معصوم در احادیث خود بدان ترغیب می‌نمایند و این امر مهم را یک فریضه مقدس و پر ثمر معرفی می‌کنند که در زیر به چند مورد از آنها اشاره می‌شود:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرمایند: «هیچ بنایی در اسلام، به اندازه ازدواج، ارزشمندتر و محبوب‌تر در پیشگاه خداوند متعال نمی‌باشد» (1).
امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «هیچ لذّت و عیشی در دنیا و آخرت، بالاتر از مجامعت با زنان و ازدواج نمی‌باشد».(2)
«ارزش هیچ چیز نزد خداوند متعال، به اندازه خانه‌ای نیست که برای
*****
1- وسایل الشیعه، جلد 14، صفحه 3.
2- روضة المتقین، جلد 8، صفحه 88.
(صفحه 15)
ازدواج ساخته می‌شود».(1)

[مهراوه* باران اشک *]

امام محمّدباقر علیه‌السلام می‌فرمایند: «دو رکعت نماز شخص متأهل بهتر از شب زنده‌داری شخص مجرد است که تمام شب را به نماز ایستاده و روزش را به روزه‌داری بپردازد».(2)
ترغیب به ازدواج آسان و فراهم کردن مقدمات ازدواج برای افراد
«وَ أَنْکِحُوا الْأَیامی مِنْکُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُم …: مردان و زنان
*****
1- فروع کافی، جلد 5، صفحه 328.
2- سفینة البحار، جلد 2، صفحه 183.
(صفحه 16)
بی‌همسر را همسر دهید و همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را اگر فقیر و تنگدست باشند.
وَ اَنْکِحوا: ازدواج کنید، به همسری دهید. اَنْکِحْ: ازدواج کن.
اَیاما: مردان بی‌همسر، زنان بی‌شوهر، دختران و پسران مجرّد، جمع‌ایم.
صالِحینَ: شایستگان، نیکان، جمع صالح. عِباد: بندگان، بردگان، جمع عبد.
اِماء: کنیزکان، برده‌های زن، جمع اَمَة.
آیه فوق علاوه بر اینکه به طور ضمنی هر فرد انسان را به نکاح و همسر گزینی ترغیب و توصیه می‌کند افراد جامعه را نیز به یک امر بالاتر از این موظف می‌دارد و به آنان فرمان می‌دهد که تسهیلات لازم را در امر ازدواج جوانانتان فراهم سازید. مسأله ازدواج و همسر گزینی را در جامعه گسترش دهید و از این طریق از شیوع فحشاء و فساد در جامعه جلوگیری نمائید.
«اَنْکِحوا» (آنها را همسر دهید) با اینکه ازدواج یک امر اختیاری و بسته به میل طرفین است، مفهومش این است که مقدمات ازدواج آنها را فراهم سازید، از طریق کمک‌های مالی در صورت نیاز، پیدا کردن همسر مناسب، تشویق به
(صفحه 17)

[مهراوه* باران اشک *]

مسأله ازدواج و بالاخره پا در میانی برای حل مشکلاتی که معمولاً در این موارد بدون وساطت دیگران انجام پذیر نیست.
بدون شکّ اصل تعاون اسلامی ایجاب می‌کند که مسلمانان در هر زمینه به یکدیگر کمک کنند ولی تصریح به این امر در مورد ازدواج دلیل بر اهمیت ویژه آن است.
چنانچه در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه‌السلام می‌خوانیم:
«بهترین شفاعت آن است که میان دو نفر برای امر ازدواج میانجیگری کنی تا این امر به سامان برسد».(1)
در حدیثی از امام کاظم علیه‌السلام می‌خوانیم:
«سه طایفه‌اند که در روز قیامت در سایه عرش خداوند قرار دارند، روزی که
*****
1- وسایل الشیعه، جلد 14، صفحه 27.
(صفحه 18)
سایه‌ای جز سایه او نیست: کسی که وسایل تجویز برادر مسلمانش را فراهم سازد و کسی که به هنگام نیاز به خدمت، خدمت کننده‌ای برای او فراهم کند و کسی که اسرار برادر مسلمانش را پنهان دارد».(1)
و همچنین از پیامبر صلی الله علیه و آله می‌خوانیم:
«هر گامی، انسان در این راه بردارد و هر کلمه‌ای بگوید، ثواب یک سال عبادت در نامه عمل او می‌نویسد».(2)
رسول خدا فرمودند:
«مردان بدون همسر را زن بدهید زیرا با این کار خداوند اخلاق آنان را
*****
1- وسایل الشیعه، جلد 14، صفحه 27.
2- وسایل الشیعه، جلد 14، صفحه 27.
(صفحه 19)
نیکو و روزی‌های آنها را زیاد می‌کند و بر جوانمردی آنان می‌افزاید».(1)

[مهراوه* باران اشک *]

همچنین فرمودند:
«هر کس برای رضای خدا ازدواج کند و برای رضای خدا کسی را به ازدواج دیگری درآورد سزاوار ولایت و دوستی خداست».(2)
و نیز فرمودند:
«هرکه مؤمن عزبی را زن دهد تا آن زن همدم و مایه پشت گرمی و آسایش او باشد خداوند حورالعین بهشتی به همسری او دهد و در آنجا با
*****
1- بحارالانوار، جلد 103، صفحه 222.
2- المحجة البیضاء، جلد 3، صفحه 53.
(صفحه 20)
هریک از اهل خانواده و دوستان ایمانی‌اش که بخواهد همدم گرداند».(1)
امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند:
«بهترین وساطت‌ها این است که در میان دو نفر در امر ازدواج وساطت شود تا سر و سامان بگیرند». (2)
بنابراین با استفاده از آیه مورد بحث و احادیث مربوطه نتیجه می‌گیریم که پیروان اسلام باید سعی کنند به سادگی و بدون تکلفّات و هزینه‌های کمرشکن، آن را در جامعه عملی و برگزار کنند و رسم‌های غیراسلامی را که مانع اجرای این امر مقدس در جامعه گردیده کنار بگذارند و تشویق در امر ازدواج مجردان و هرگونه کمک ممکن به این امر باشند، مخصوصا اسلام در مورد فرزندان مسئولیت سنگینی بر دوش پدران افکنده و پدران و مادرانی را که بی‌تفاوت
*****
1- میزان الحکمة، جلد 5، صفحه 2254.
2- میزان الحکمة، جلد 5، صفحه 2254.
(صفحه 21)
هستند شریک جرم انحراف فرزندان شمرده چنانکه در حدیثی از پیامبر می‌خوانیم:
«کسی که فرزندش به حد رشد می‌رسد و امکانات تزویج او را داشته است و اقدام نمی‌کند و در نتیجه فرزند مرتکب گناهی شود این گناه بر هر دو نوشته می‌شود و وی شریک گناه فرزند خواهد بود».(1)

[مهراوه* باران اشک *]

ترک ازدواج به خاطر ترس از فقر و کیفر آن
«… اِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمٌ: اگر چنانچه فقیر و تنگدست باشند خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد، خداوند واسع و
*****
1- تفسیر مجمع‌البیان، جلد 7، صفحه 140.
(صفحه 22)
آگاه است».(1)
اِنْ: اگر فقرا: نیازمندان فَضْل: کرم، فزونی، برتری
یَکُونُوا: باشند، خواهند بود واسع، وسعت دهنده، گشایشگر
عَلیم: دانا یُغنی: غنی می‌کند، بی‌نیاز می‌سازد.
«ازدواج در اصل یک عمل مستحب مؤکد است و اما اگر کسی در اثر نداشتن همسر مرتکب گناه گردد در این صورت واجب است زن بگیرد و خود را از ارتکاب به حرام و از تحمل ناراحتی‌های جنسی نجات دهد».(2)
*****
1- 33 / نور.
(صفحه 23)
از آنجا که بسیاری از مردان و زنان برای فرار از زیر بار مسئولیت الهی و انسانی، عذرهایی از جمله نداشتن امکانات مالی را بیان می‌کنند در آیه فوق صریحا گفته شده است که «فقر» نمی‌تواند مانع راه ازدواج گردد بلکه چه بسا ازدواج سبب غنا و بی‌نیازی می‌شود دلیل آن هم با دقت روشن می‌شود، زیرا انسان تا مجرد است احساس مسئولیت نمی‌کند نه ابتکار و نیرو و استعداد خود را به اندازه کافی برای کسب درآمد مشروع بسیج می‌کند نه به هنگامی که درآمدی پیدا کرد در حفظ و باروری آن می‌کوشد.
اما بعد از ازدواج شخصیت انسان اجتماعی می‌شود و خود را شدیدا مسئول حفظ همسر و آبروی خانواده و تأمین وسایل زندگی فرزندان آینده می‌بیند، به همین دلیل در حفظ درآمدهای خود و صرفه‌جویی آن، تلاش می‌کند.
بی‌جهت نیست که در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام می‌خوانیم:
*****
1- توضیح المسائل، مسأله 2452.
(صفحه 24)
«روزی همراه همسر و فرزند است».(1)

[مهراوه* باران اشک *]

و پیامبر اکرم می‌فرمایند: «هر کس از بیم تنگدستی ازدواج نکند از ما نیست».(2)
و در حدیث دیگری از پیامبر می‌خوانیم:
«مردی خدمت حضرتش رسید و از تهی دستی و نیازمندی شکایت کرد و پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «ازدواج کن، او هم ازدواج کرد و گشایش درکار او پیدا شد».(3)
و در حدیث دیگری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله داریم:
«کسی که ازدواج را از ترس فقر ترک کند گمان بد به خدا برده است زیرا
*****
1- تفسیر نورالثقلین، جلد 3، صفحه 595.
2- میزان الحکمة، جلد 5، صفحه 2252.
3- وسائل الشیعه، جلد 14، صفحه 25.
(صفحه 25)
خداوند متعال می‌فرماید: «اگر آنها فقیر باشند خداوند آنها را از فضل خود بی‌نیاز می‌سازد» (1).
پیامبر اکرم در مورد تقبیح ترک ازدواج می‌فرماید:
«شرورترین افراد شما مجردها هستند و چنین اشخاصی برادران شیطان هستند» (2).
از این احادیث استفاده می‌شود که ترک کننده ازدواج شخص بدبین، عقده‌ای و همکار شیطان و گرفتار گناهان است.