وسواس، شناخت و راه های درمان

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

4)اصل حلیت

گسترۀ قاعده حلیت

یکی دیگر از اصول فقهی شیعه، اصل حلیت است که از آن به «اصل اباحه» و «قاعده حلیت» نیز تعبیر می شود.
قاعده حلیت از قواعد مشهور فقهی است و عبارت است از این که هرگونه تصرف ، مباح و حلال است، مگر آن که حرمت و منع آن ثابت شده باشد.
قاعده حلیت وظیفه عملی مکلف را هنگام شک در مباح بودن تصرف در چیزی، همچون خوردن، نوشیدن، پوشیدن، فروختن، و خریدن، مشخص می کند و در تمامی ابواب فقه، اعم از عبادات و معاملات جاری می شود.(1)
خداوند که عالم را خلق کرده، فرموده است: عالم را برای شما خلق کردم. فقط موارد خاص مثل نجاست که یازده چیز بودند و مال حرام و ربا و چیزهایی را که مشخص شده است حرام است، اما بقیه چیزها حلال است.
این اصل به خوراکی اختصاص ندارد، بلکه در پوشاک، خرید و فروش هم جریان دارد. هر چیزی که شک کردی که حلال است یا حرام، و شرع مقدس به حرمت و یا حلال بودن آن تصریح نکرده است، برای شما حلال است. مثل این که بگویند: همه خیابانها ورودش آزاد است، مگر خیابانی که تابلو ورود ممنوع زده باشند.
هرجا در مورد چیزی که حکم مشخصی از سوی شارع برای آن نیامده
ص: 63
________________________________________
1- فرهنگ فقه، ج 6، ص 218.
وسواس است شک کردیم که حلال است یا حرام، بر اساس آیات قرآن کریم و روایات و فتوای فقهای شیعه حلال است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

خداوند در قرآن در این باره فرموده است:
یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ؛(1)ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید. و از گامهای شیطان، پیروی نکنید؛ چه این که او، دشمن آشکار شماست!
قُلْ لَا أَجِدُ فِی مَا أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَهً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ؛(2) بگو: «در آنچه بر من وحی شده، هیچ غذای حرامی نمی یابم؛ به جز این که مردار باشد، یا خونی که (از بدن حیوان) بیرون ریخته، یا گوشت خوک که اینها همه پلیدند، یا حیوانی که به گناه، هنگام سر بریدن، نام غیر خدا [نام بت ها] بر آن برده شده است.»
مسعده بن صدقه از امام صادق علیه السلام روایت می کند: شنیدم که آن حضرت می فرمودند:
کل شیء هو لک حلال حتی تعلم أنه حرام بعینه فتدعه من قبل نفسک؛(3) هر چیزی برای تو حلال است، مگر آن که علم به حرمت آن پیدا کنی. در این صورت آن را ترک کن.
مسافرتی که می خواهند بروند. چیزی ها که می خواهند بخرند یا بفروشند،
ص: 64
________________________________________
1- سوره بقره، آیه 168.
2- سوره انعام، آیه 145.
3- وسائل الشیعه، ج17، ص 89.
چیزهای که می خواهند بخورند، و در تمام چیزها، هرجا چراغ قرمز است و ممنوع شده است، باید دست نگه دارند، اما بقیه چیزها حلال است.
مهمانی هایی که می رویم و نمی دانیم از مال حلال است یا نه، برای ما حلال است. حقوقی که کارفرما به ما می دهد، وقتی علم به حرمت آن نداریم، برای ما حلال است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2)قاعده نفی عسر و حرج
اشاره
یکی از قواعد احکام اسلام، قاعده نفی عسر و حرج است. قاعده نفی عسر و حرج از قواعد مشهور فقهی است که در بسیاری از فروع فقهی، بلکه مسائل اصولی کاربرد دارد.
مراد از قاعده نفی عسر و حرج این است که در شریعت مقدس اسلام، خداوند هیچ حکم حرجی و سخت و دشواری بر مکلفان تشریع نکرده است.
«حرج» به معنای ضیق و تنگی و تنگنا آمده است. و واژه «عسر» ضد «یسر» است و به معنای ضیق و دشوار و سخت به کار می رود. چنان که در قرآن کریم هم به همین معنا آمده است.
برخی در تفاوت عسر با حرج گفته اند: هرگاه این دو با هم ذکر شوند، عسر نسبت به بدن است و حرج نسبت به نفس خواهد بود. اما اگر جدای از هم به کار روند، هریک شامل دیگری نیز می شود.(1)
پس دین پیغمبر ما دین آسانی است. هرجا به عسر و حرج و مشقت رسید، حکم دیگری پیدا می کند. خداوند در قرآن فرموده است:
وَمَا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ؛ خداوند در دین برای شما تنگنایی قرار نداده است.
بنا بر قاعده نفی عسر و حرج، هرکجا به زحمت افتادی و به شما فشار آمد، رها کن. آنجا وظیفه و تکلیف چیز دیگری است. قرآن و روایات اصول
ص: 51
________________________________________
1- فرهنگ فقه، ج 6، ص 437.
کلی را بیان می کنند. احکام و جزئیات را بر اساس آن اصول کلی می توان استنباط کرد، که البته این کار فقیه است.
یکی از مصادیق عسر و حرج
خداوند در قرآن یکی از مصادیق عسر و حرج را بیان فرموده و در پایان به ذکر این قاعده پرداخته است. درباره عسر و حرج در وضو و به هنگام تنگنای آب و یا تنگنای مصرف آن می فرماید:
وَإِنْ کُنْتُمْ مَرْضَی أَوْ عَلَی سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیدًا طَیِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَأَیْدِیکُمْ مِنْهُ مَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛(1)و اگر بیمار یا مسافر باشید، یا یکی از شما از محل پستی آمده [قضای حاجت کرده]، یا با زنان تماس گرفته (و آمیزش جنسی کرده اید)، و آب (برای غسل یا وضو) نیابید، با خاک پاکی تیمم کنید و از آن، بر صورت پیشانی و دستها بکشید. خداوند نمی خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند، بلکه می خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ شاید شکر او را به جا آورید!

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

خدا حرج و سختی در دین برای شما قرار نداده است. هرجا دیدید که آب وجود ندارد، یا به دست آوردن آن مشقت شدید دارد، یا آب ضرر دارد، غسل و وضو تبدیل به تیمم می شود. تیمم هم ده ثانیه وقت می برد. بعضی ها
ص: 52
________________________________________
1- سوره مائده، آیه 6.
چقدر روی تیمم وسواس دارند. دستتان را روی خاک یا سنگ میزنید و به پیشانی و بعد دست چپ را روی دست راست می کشید. و سپس دست راست را روی دست چپ و تمام. چه بسا این از همه بیشتر قبول باشد.
یکی از شاگردان امام راحل نقل کردند که امام فرمودند: خرداد ماه سال 1342، آن روزی که ساواکیها ما را از قم بردند، سحر بود. برای این که مبادا مردم متوجه و مانع شوند، شبانه ما را با یک جیپ ارتش به تهران بردند.
در بین راه وقت اذان صبح شد. گفتم: به من دو دقیقه مهلت بدهید بیایم پایین و نماز بخوانم. گفتند: می ترسیم نگه داریم و مردم با خبر شوند. هرچه خواهش کردم، گفتند: نه، باید در همین ماشین نماز بخوانی. با یک ذره خاکی که در کف ماشین بود تیمم کردم.
در ایران قبله رو به جنوب است. از قم هم که به تهران می آییم پشت به قبله است. در جیپ ارتش، پشت به قبله، با تیمم نماز خواندم. خدا از ما همین را می خواهد. خدا را چه دیدی! شاید همین نماز از همه نمازها بیشتر قبول شود. چه بسا عبادت هایی که به دل ما نچسبیده، قبول شود و آن که به خیال خودمان درست بوده است، اصلا قبول نشود.
ص: 53

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

3)اصل طهارت

اشاره
اصل دیگری که بسیار مهم است و برای عموم وسواسی ها در طهارت و نجاست کاربرد دارد، «اصاله الطهار»، یا قاعده طهارت است. این اصل ها به وسواسی ها بسیار کمک می کند تا از قطار وسواس پیاده شوند. همچنین آگاهی از آن برای پیشگیری از وسواس بسیار مفید است.
قاعده طهارت از قواعد مشهور فقهی است و عبارت است از حکم به طهارت و پاکی هر چیزی که پاکی اش مشکوک می باشد.(1) مثلا اگر مایعی است که نمی دانیم ادرار است و نجس، یا آب است و پاک، این قاعده و اصل به ما می گوید: این مایع پاک است و نجس نیست. بنابراین، پرهیز از آن لازم نیست. امام صادق علیه السلام فرمودند:
کل شیء نظیف حتی تعلم أنه قدر، فإذا علمت فقد قدر، وما لم تعلم فلیس علیک؛(2)هرچیزی پاک است، تا آن که از نجس بودن آن آگاه شوی و هنگامی که آگاه شدی، آن گاه، نجس خواهد
بود، و تا زمانی که نمیدانی، وظیفه ای نداری.
بر اساس این اصل آنچه در عالم وجود دارد پاک است، جز آنچه شرع مقدس اسلام به نجاست آن تصریح کرده است. در عالم چقدر موجود داریم؟ نمی توانیم بشماریم. در کره زمین انواع بیشمار جمادات و گیاهان و حیوانات وجود دارند. تمام موجودات عالم پاک هستند، جز یازده چیز که خدا گفته نجس است.
ص: 54
________________________________________
1- فرهنگ فقه، ج 6، ص 262.
2- وسائل الشیعه، ج 2، ص 1054، ح 4.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

شمار نجاسات

آن یازده چیز عبارت اند از: بول، مدفوع، منی، خون، مردار، سگ، خوک، کافر، مایعات مست کننده، آبجو، و عرق حیوان نجاست خوار.این یازده چیز بر اساس اجماع فقها نجس هستند و باقی چیزها پاک اند.
برخی از چیزهای نجس هم با شرایط خاصی نجس نیستند. مثلا گوسفندی که ذبح شرعی شده است و خون به طور معمول از آن رفته است، خون باقیمانده در بدنش پاک است، البته خوردن آن خون حرام است.
بسیاری از مراجع می گویند: اهل کتاب، یعنی آنهایی که کتاب آسمانی دارند، مثل یهودیها و مسیحی ها پاک هستند، ولی کفار و مشرکینی که بت پرست، یا آتش پرست هستند، یا کتب آسمانی ندارند نجس اند.
این ها امور اعتباری است و این نکته مهمی است. خیلی جاها می گویند: اگر نمی دانید، عیبی ندارد، برای شما پاک است. من نمیدانستم و غذای نجسی خوردم. من نمی دانستم و با لباس نجس نماز خواندم. در این صورت اشکالی ندارد و نماز من صحیح است. اگر امر واقعی بود باید باطل باشد. بنابراین، این امور اعتباری و قراردادی است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

حکم به نجاست

این چند چیزی را هم که خدا گفته نجس است، باید یقین صد در صد داشته باشید که همان چیز است. علم یقینی و صد در صدی باید داشته باشی، به طوری که بتوانی روی آن قسم بخوری.
وسواسی هایی که با اندک احتمال نجاست، حکم به نجاست چیزی
ص: 55
می کنند، بر خلاف گفته خدا و پیغمبر عمل می کنند. می گویند: شاید این نجس باشد، شاید نجاست ترشح شده باشد. این درست نیست. باید یقین کند. با احتمال نمی توانیم حکم به نجاست کنیم، بلکه باید صد در صدی باشد و یقین داشته باشی و بتوانی روی آن قسم بخوری.
من یادم هست مرحوم آیت الله گلپایگانی سحرها برای نماز به حرم می آمدند. سابق برف و باران زیاد می آمد و سگها در کوچه ها زیاد رفت و آمد داشتند، یا گاهی گوسفند می کشتند و گوچه ها خون آلود می شد.
ایشان وقتی برای نماز می آمدند، به عبایشان گل پاشیده بود. بعضی از افرادی که حساس بودند به آقا می گفتند: آقا عبای شما گلی شده است. ایشان می فرمود: چه عیب دارد؟ بعد هم در حرم نماز می خواندند. می گفتند: گاهی سگ از آنجا عبور می کند، یا خونی ریخته می شود.
می فرمود: خوب بریزند! اگر خدا می گفت واجب است با عبای نجس و لباس نجس نماز بخوانید، برای شما یقین حاصل می شد که لباس شما نجس است و می توانید با آن نماز بخوانید؟ می گفتند: نه! یقین نداریم. با این که شاید سگ رفته باشد و شاید اینجا خون ریخته باشد، نمی توان حکم به نجاست کرد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تجسس در نجاست
تجسس و تفحص هم لازم نیست. وسواسی ها دائم تجسس می کنند تا بلکه بتوانند به نجاستی دست یابند و این بر خلاف دستورات شرع است. باید تا می توانیم از دستیابی به نجاست پرهیز کنیم.
امیر المؤمنین علیه السلام از جایی رد می شدند. قطرات آبی به لباس آن حضرت
ص: 56
پاشید. فرمودند:
ما أبالی أبول أصابنی أو ماءٌ إذا لم أعلم؛(1) مادامی که نمیدانم آن چیست، پروا ندارم که ادرار به من اصابت کرده باشد یا آب؟
یعنی نمیدانم آنچه به من رسیده ادرار است، یا آب. چون نمیدانم وظیفه من این نیست که از آن پرهیز کنم. برای من تکلیفی نمی آورد که بخواهم لباس یا بدنم را آب بکشم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

از کلام حضرت برمی آید که احتمال ادرار بودن آن وجود داشته است، شاید هم احتمال قوی می دادند که ممکن است ادرار باشد، ولی می فرمایند: باکی ندارم که از آن پرهیز نکنم و با همان نماز بخوانم.
به صرف احتمال نجاست چیزی نمی توان حکم به نجاست آن کرد، بلکه یا باید به نجاست آن یقین صد در صد پیدا کنیم، یا دو نفر عادل به نجس بودن آن شهادت بدهند. مثلا بگویند: ما دیدیم که بچه اینجا ادرار کرد. سوم این که صاحب خانه بگوید: مثلا این فرش نجس است. در این سه صورت نجاست آن ثابت می شود.
پرهیز از احتیاط در نجاست
امام راحل رحمه الله مدتی در پاریس بودند. آنجا اکثر مسیحی هستند. عبا و قبایشان را به خشکشویی می دادند. خشکشویی هم همه نوع لباسی را با هم می شویند و خشک می کنند. می گفتند: برای ما مانعی ندارد.
یکی از نزدیکان امام می گوید: ما برای حمام رفتن احتیاط می کردیم و
ص: 57
________________________________________
1- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 72.
می گفتیم: همه نوع آدمی اینجا حمام رفته است. جلوی امام پارچه ای انداختند تا وقتی از حمام بیرون آمدند، پایشان را روی آن بگذارند. امام پارچه را برداشتند و پایشان را روی زمین گذاشتند و گفتند: این کار شما بیخود است و احتیاط لازم نیست.
عروس امام می گوید: من وضو گرفتم. امام آمدند وضو بگیرند، گفتم: آقا شیر را آب بکشید. گفتند: برای چه؟ آب نمی کشم. چه کسی گفته آب بکشم؟ لزومی ندارد اسراف کنیم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

یکی از نزدیکان مرحوم آیت الله بهاءالدینی شوخی می کرد و می گفت: خانم ایشان می گوید: آقا اصلا کاری به نجاست و طهارت ندارد. با همان پا از حمام بیرون می آید، بدون این که آن را آب بکشد.
مرحوم آیت الله حاج آقا حسن صافی اصفهانی، از بزرگان اصفهان و از شاگردان آیت الله العظمی خویی بودند. ایشان مسائل را سهل و آسان می گرفتند و حقیقت دین را پیاده می کردند.
یکی از دوستان که با ایشان به سفر حج یا عمره رفته بود، می گفت: در مسجد شجره زائران قبل از این که احرام ببندند، دستشویی می روند و کنارش هم دوش حمام است. به ایشان گفتم: حوله به زمین کشیده شد و نجس شد. فرمود: نجس نیست. گفتم: زمین تر بود.
فرمود: تر باشد و برای این که ثابت کند نجس نیست، با حوله احرامشان روی زمین نشستند. گفتند: حالا به دلت نشست؟ آیت الله و مجتهد با حوله روی زمین تر نزدیک دستشویی و حمام عمومی می نشیند تا بفهماند نجس نشده است. بعد فرمود: من با همین احرام اعمالم را انجام می دهم.
ص: 58
چرا اینقدر از نجاست وحشت می کنیم؟ آقای فلاح زاده می گفتند: وسواسی داریم که شیلنگ می گیرد وسط اتاق و حیاط، می گوید: هوا نجس است. این کارها آدم را به حد جنون می رساند. چنین شخصی خواب و راحتی ندارد. دیگران را هم آزار می دهد.