وسواس، شناخت و راه های درمان

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

شرایط زندگی پیامبر و امامان علیهم السلام

پیغمبر و امامان علیهم السلام در زمان و شرایطی زندگی می کردند که آب لوله کشی نبود. آب حوض نبود. از چاه آب می کشیدند، یا با مشک آب می آوردند. برای خوردن و شست و شو در زحمت و مضیقه بودند. مخصوصا در مسافرت که امکانات نبود. در جنگ سپر را آب می کردند و زخمها را میشستند. با این شرایط سخت آبی نماز می خواندند.
قبل از بعثت مردم مکه عموما بت پرست و نجس بودند. پیغمبر با اینها معاشرت داشتند. هم غذا و هم سفره می شدند. مهمانی می کردند و مهمانی می دادند. شرایط بسیار سختی بود. با این وجود هیچ مشکلی در انجام فرائض خود نداشتند.
پیامبر و مسلمانان سه سال در شعب ابی طالب که درهای کنار مسجدالحرام است، در محاصره مشرکین مکه بودند. سه سال در این دره زندگی می کردند. امکانات در حد صفر بود. چطور زندگی می کردند؟ با آن شرایط بندگی خدا را می کردند.
در مدینه که بودند، گاهی بچه هایشان را می آوردند تا پیغمبر در گوششان اذان بگویند. بچه در دامن پیغمبر ادرار می کرد. پدر و مادرش به شتاب
ص: 59
می آمدند تا بچه را بگیرند. پیغمبر می فرمود: نه، ادرار او را قطع نکنید و بگذارید با آرامش ادرار کند. بعد تطهیر می کردند.
پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام مسأله طهارت و نجاست را سهل می گرفتند؛ با همه معاشرت می کردند، دست می دادند، می بوسیدند، مهمانی می رفتند و مهمانی میدادند. در حجاز آن زمان محال بود کسی بتواند وسواس شود.
حضرت امیر علیه السلام در غدیر خم وقتی می خواستند بیعت کنند، تشت آب گذاشتند، هزاران خانم آمدند و در آن آب دست فرو بردند و حضرت امیر علیه السلام هم دست در آن دست فرو بردند. این علامت بیعت بوده است. اگر کسی وسواسی بود می گفت: من دست نمیزنم! اگر زندگی پیغمبر و اهل بیت علیهم السلام را در نظر بگیریم خیلی راحت می شویم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

شرایط عصر حاضر

اما زندگی در عصر حاضر با امکانات فراوان و تکنولوژی گسترده، شرایط را برای ما بسیار سهل و آسان کرده است و بسیاری از مشکلاتی که در قدیم الأیام، به ویژه زمان حضرات معصومین علیهم السلام وجود داشته مرتفع ساخته است و دیگر از آن معضلات خبری نیست. و به خصوص جریان اصل طهارت را به طور گسترده برای ما قابل اجرا و اطمینان بخش کرده است.
به عنوان نمونه، اگر کسی سؤال کند که حکم ترشحاتی که در دستشویی یا توالت فرنگی وجود دارد چیست؟ می گوییم: وقتی با شیر آبی که به کُر وصل است خودمان را می شوییم، ترشحات آن هم پاک است.
اگر بپرسند: بچه ما با کفش داخل توالت شده و با همان کفش روی فرش
ص: 60
آمده است، آیا کفش های او نجس است؟ در پاسخ می گوییم: اطراف توالت و حتی خود توالت اگر با شیلنگ آب ریزی می شود، نمی توانیم بگوییم نجس است. اگر عین نجاست در آنجا نباشد، پاک است.
در مورد لباسشویی هم اگر عین نجاست شسته شود، اما رنگ و بوی نجاست باقی بماند، مشکلی ندارد. پاک است. چون آب آن وصل به شیر است و چرخش دارد. هم خود ماشین لباسشویی پاک می شود، هم لباس هایی که درون آن است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پرهیز از وارسی برای یافتن نجاست

یکی از شگردهای مهم شیطان و افرادی که گرفتار وسواس می شوند، این است که دائم کنجکاوی می کنند. در اسلام تجسس و کنکاوی نهی شده است. چه کار داریم که ثابت کنیم این بول است یا این خون است؟ اصلا چه کار داریم نگاه کنیم؟
لزومی ندارد من این قدر وارسی کنم که این فضله موش است یا چیز دیگر. اگر شک دارم، برای من اشکالی ندارد. اگر بدون تجسس چشمم به چیزی خورد که یقین کردم خون و فضله موش است برای من نجس است. ولی اگر برای من ثابت نشد، می توانم چشمم را ببندم و مصرف کنم.
تخم مرغ های محلی گاهی درونش خون است. یکی از علمای بزرگی به خانمش می گفت: تخم مرغ هایی که می خواهی درست کنی، در تاریکی به هم بزن و درست کن تا بخوریم. هیچ اشکالی ندارد. لزومی ندارد ما تخم مرغ را وارسی کنیم که خون درونش هست یا نیست.
ص: 61
اگر هم یک وقت ناخواسته چشمت افتاد، به فتوای بیشتر علما پاک است البته خوردن آن خون جایز نیست. باید خون آن را جدا کرد و بقیه قابل مصرف است.
اگر فضله پرنده ای به لباس یا بدن شما اصابت کرد و نمی دانید پاک است یا نجس، لازم نیست وارسی کنید. به حکم اصل طهارت پاک است. البته بسیاری از مراجع فعلی فضله پرندگان حرام گوشت را هم پاک میدانند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

آسان ترین احکام در اسلام، احکام طهارت و نجاست است که برخی از ما آن را برای خودمان سخت و مشکل می کنیم. غیبت، تهمت، دروغ و بداخلاقی و رشوه و حق الناس و ضرر به دیگران برای برخی افراد مهم نیست، اما همه هم و غم خود را صرف نجس و پاکی می کنند.
ص: 62
4)اصل حلیت
گسترۀ قاعده حلیت
یکی دیگر از اصول فقهی شیعه، اصل حلیت است که از آن به «اصل اباحه» و «قاعده حلیت» نیز تعبیر می شود.
قاعده حلیت از قواعد مشهور فقهی است و عبارت است از این که هرگونه تصرف ، مباح و حلال است، مگر آن که حرمت و منع آن ثابت شده باشد.
قاعده حلیت وظیفه عملی مکلف را هنگام شک در مباح بودن تصرف در چیزی، همچون خوردن، نوشیدن، پوشیدن، فروختن، و خریدن، مشخص می کند و در تمامی ابواب فقه، اعم از عبادات و معاملات جاری می شود.(1)
خداوند که عالم را خلق کرده، فرموده است: عالم را برای شما خلق کردم. فقط موارد خاص مثل نجاست که یازده چیز بودند و مال حرام و ربا و چیزهایی را که مشخص شده است حرام است، اما بقیه چیزها حلال است.
این اصل به خوراکی اختصاص ندارد، بلکه در پوشاک، خرید و فروش هم جریان دارد. هر چیزی که شک کردی که حلال است یا حرام، و شرع مقدس به حرمت و یا حلال بودن آن تصریح نکرده است، برای شما حلال است. مثل این که بگویند: همه خیابانها ورودش آزاد است، مگر خیابانی که تابلو ورود ممنوع زده باشند.
هرجا در مورد چیزی که حکم مشخصی از سوی شارع برای آن نیامده
ص: 63
________________________________________
1- فرهنگ فقه، ج 6، ص 218.
وسواس است شک کردیم که حلال است یا حرام، بر اساس آیات قرآن کریم و روایات و فتوای فقهای شیعه حلال است. خداوند در قرآن در این باره فرموده است:
یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ؛(1)ای مردم! از آنچه در زمین است، حلال و پاکیزه بخورید. و از گامهای شیطان، پیروی نکنید؛ چه این که او، دشمن آشکار شماست!
قُلْ لَا أَجِدُ فِی مَا أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّمًا عَلَی طَاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ یَکُونَ مَیْتَهً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ؛(2) بگو: «در آنچه بر من وحی شده، هیچ غذای حرامی نمی یابم؛ به جز این که مردار باشد، یا خونی که (از بدن حیوان) بیرون ریخته، یا گوشت خوک که اینها همه پلیدند، یا حیوانی که به گناه، هنگام سر بریدن، نام غیر خدا [نام بت ها] بر آن برده شده است.»
مسعده بن صدقه از امام صادق علیه السلام روایت می کند: شنیدم که آن حضرت می فرمودند:
کل شیء هو لک حلال حتی تعلم أنه حرام بعینه فتدعه من قبل نفسک؛(3) هر چیزی برای تو حلال است، مگر آن که علم به حرمت آن پیدا کنی. در این صورت آن را ترک کن.
مسافرتی که می خواهند بروند. چیزی ها که می خواهند بخرند یا بفروشند،
ص: 64
________________________________________
1- سوره بقره، آیه 168.
2- سوره انعام، آیه 145.
3- وسائل الشیعه، ج17، ص 89.
چیزهای که می خواهند بخورند، و در تمام چیزها، هرجا چراغ قرمز است و ممنوع شده است، باید دست نگه دارند، اما بقیه چیزها حلال است.
مهمانی هایی که می رویم و نمی دانیم از مال حلال است یا نه، برای ما حلال است. حقوقی که کارفرما به ما می دهد، وقتی علم به حرمت آن نداریم، برای ما حلال است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

لازم نبودن تحقیق

آیا لازم است تحقیق کنیم که این صاحبخانه، این کارفرما، این شخص مالش حلال است یا نه؟ نه، لازم نیست تحقیق کنیم. برای ما حلال است.
در روایت دیگری آمده است که امام باقر علیه السلام فرمودند:
کل ما کان فیه حلال و حرام، فهو لک حلال حتی تعرف الحرام بعینه، فتدعه؛(1) هر چه حلال و حرام دارد برای تو حلال است تا خود حرامش را بدانی و آن را وانهی.
در بازار الآن جنس قاچاق هست، جنس دزدی هست، برای ما که نمی دانیم، حلال است. من نمی دانم و لازم هم نیست تحقیق کنم. ممکن است در بازار گوسفندی که ذبح شرعی نشده است بیاورند. برای ما که نمیدانیم، با صرف احتمال حرام نمی شود، بلکه حلال است. اگر حلال و
حرامی در یک جایی قاطی شده است و من نمی دانم، برای من حلال است. این حکم خداست.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

این اصول به ما کمک می کند که راحت زندگی کنیم و مبتلا به وسواس
ص: 65
________________________________________
1- الکافی، ج 5، ص 313؛ وسائل الشیعه، ج17، ص 89.
نشویم. چون برخی افراد در حلال و حرام وسواس دارند.
این که گفته اند از مال شبهه ناک پرهیز کنید، برای اینجا نیست. مال شبهه ناک جاهایی است که آدم می داند فامیلش قاچاقچی است، آنجا آدم احتیاط کند. اگر یقین دارد همه اموالش شبهه دارد، انسان در آنجا محدودیت دارد. البته نه این که دیگر دست به سیاه و سفید نزند و چیزی نخورد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

​
اثر وضعی مال حرام واقعی

این هم یک بحثی است بین علما که آیا حرام واقعی هم اثر دارد یا نه؟ من خانه کسی رفتم و حرام واقعی بود و من نمیدانستم، این برای من حلال است. آیا این خوردن از آن در من اثر وضعی دارد؟ همه این اثر را قبول ندارند. اگر اثر کند که کار مردم خیلی مشکل می شود.
مثلا حضرت موسی و حضرت آسیه در خانه فرعون بودند و غذای فرعون را می خوردند. مؤمن آل فرعون که پسر عمه فرعون بود و اسمش در قرآن آمده است، از غذاهای فرعون می خورد. در زمان طاغوت بسیاری حقوقشان را از طاغوت می گرفتند. خدا اثرش را بر می دارد. چون یقین نداریم عین این خوراک و پول حرام است، برای ما حلال است. البته انسان به اندازه باید احتیاط کند و در احتیاط زیاده روی نکند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

علم به حرمت
حضرت فرمودند: « کل ما کان فیه حلال و حرام، فهو لک حلال حتی تعرف الحرام بعینه، فتدعه؛(1) هر چه حلال و حرام دارد، برای تو حلال است
ص: 66
________________________________________
1- الکافی، ج 5، ص 313، وسائل الشیعه، ج17، ص 89.
تا خود حرامش را بدانی و آن را وانهی.» اگر یک جایی قاطی است، برای شما حلال است، مگر جایی که بدانی این حرام مسلم است و آنجا رهایش کنی. بعد فرمودند:
و الأشیاء کلها علی هذا حتی یستبین لک غیر ذلک أو تقوم به البینه؛ همه اشیا به همین صورت هستند، مگر آن که خلاف آن برای تو آشکار شود، یا بټنه بر آن اقامه گردد.
در همه چیز راه برای شما باز است. همه جا برای شما حلال است، تا جایی که غیر حلال بودن آن برای شما ثابت شود. مثلا بفهمی که مال دزدی است. در این صورت خرید و استفاده از آن جایز نیست. الآن غذای جدیدی آمده است که نمی دانیم حلال است یا حرام. این برای ما حلال است، مگر این که دستور برسد که این حرام است.
امام صادق علیه السلام فرمودند:
کل شیء مطلق حتی یرد فیه نهی؛(1)هر چیزی جایز است تا مادامی که نمیای از آن (از ناحیه شارع) وارد شود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

هر چیزی رها و آزاد و جایز است، مگر این که برای آن یک نهی آمده باشد، یا قیدی داشته باشد. قاعده کلی آزادی و حلال بودن و جواز هرکاری است که می خواهی بکنی، مگر جایی که نهی آمده است و گفته اند نکن. تا وقتی که پلیس نگفته از این اینجا نرو، راه برای شما باز است. ما خیلی سخت گرفته ایم، در حالی که سیره پیغمبر و امامان ما هم همین طور بوده است.
ص: 67
________________________________________
1- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 317؛ وسائل الشیعه، ج 6، ص 289.
اگر ما با خانواده ای رفت و آمد می کنیم که نمیدانیم خمس می دهد یا نه، یا نمی دانیم مالش حلال است یا حرام، برای ما حلال است. اما اگر یقین داریم که منابع درآمد این آقا فقط از راه ربا و نزول است، فقط از راه قاچاق است، فقط از راه حرام است، باید پرهیز کرد. در چنین مواردی تجسس لازم نیست.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تجسس در امر نجاست

تجسس و تفحص بحث مفصلی است که بخشی از آن در مورد مباحث اخلاقی است. قرآن فرموده است: «وَلَا تَجَسَّسُوا ؛(1)تجسس نکنید.» تجسس یعنی تفتیش و جست و جو کردن از کار دیگران. تجسس از عیوب و لغزش های مسلمان به نص قرآن کریم ممنوع و حرام است.
البته تجسس به معنای زیر نظر گرفتن کارمندان دولت و نظارت بر آنان در چار چوب ضوابط، جایز، بلکه مطلوب است.
بخش دیگری از بحث تجسس در احکام و مسائل شرعی است. اگر کسی در طهارت و نجاست چیزی شک کند، بنا را بر طهارت آن می گذارد و لازم نیست تفحص کند، هرچند تحصیل علم ممکن باشد، مگر آن که شیء مشکوک پیشینه نجاست داشته باشد که در این صورت بنا را بر نجاست آن می گذارد.(2)
زراره می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: اگر شک کردم نجاستی به لباسم اصابت کرده، آیا تکلیف دارم تفحص کرده و نظر بیفکنم؟ حضرت فرمودند: خیر، ولی چون می خواهی شک را از خودت زائل کنی، البته
ص: 68
________________________________________
1- سوره حجرات، آیه 12.
2- فرهنگ فقه، ج 3، ص 88.
می توانی تفحص نمایی.(1)
حضرت فرمودند تفحص و وارسی واجب است. بنابراین، انسان می تواند اعتنا نکند و بنا را بر پاک بودن آن بگذارد. در نجاست و طهارت و اموری که خدا سهل گرفته است، تفحص و تجسس لازم نیست. وارسی لزومی ندارد.