وسواس، شناخت و راه های درمان

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پرسش های دردسر ساز

خیلی از چیزها را نباید سؤال کنیم. خداوند در قرآن می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ ؛(2)ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی نپرسید که اگر برای شما آشکار گردد، شما را ناراحت می کند!
یک اشتباه بزرگ وسواسی ها این است که زیاد سؤال می کنند. امام باقر علیه السلام فرمودند:
ان رسول الله نهی عن القیل والقال و فساد المال و کثره السؤال؛ پیغمبر از قیل و قال و تباه ساختن مال و زیادی سؤال نهی فرموده است.
خداوند متعال از چند چیز بدش می آید: یکی وراجی کردن و زیاد حرف زدن است. یکی ضایع کردن مال و اسراف و تبذیر است. یکی هم زیاد سؤال کردن است.
این سؤال کردن را دو گونه معنا کرده ان؛یکی این که آدم مرتب دست نیاز
ص: 69
________________________________________
1- علل الشرائع، ج 2، ص 361.
2- سوره مائده، آیه 101.
دراز کند و از دیگران چیزی بخواهد. این خیلی مذمت شده است. یکی هم این که زیاد سؤال کند. مرتب می گوید: اگر شک کردم چه کنم؟ اصلا شکیات را همین وسواسی ها درست کرده اند. بزرگی می فرمود: اگر شک است که نماز نیست، و اگر نماز است که شک نیست.
بعضی از آدم های وسواسی زمان امامان مرتب سؤال می کردند و احکام را پیچ و تاب می دادند. امام هم مجبور بود جواب بدهد. مثلا روایت آمده است: پیغمبر خدا فرمود: حج خانه خدا بر مسلمانی که استطاعت دارد، واجب است. یک آدم نفهم بلند شد گفت: هر سال، یا یک بار در عمر؟
حضرت ناراحت شدند و فرمودند: چرا فضولی می کنی؟ اگر لازم باشد می گویم. اگر بگویم هر سال، آن وقت هرسال واجب می شود.(1)
گاو بنی اسرائیل
کسی که نمی داند مسائل برایش راحت است. کنجکاوی و سؤال زیاد خوب نیست. بزرگترین سوره قرآن سوره بقره است. بقره یعنی گاو. چرا اسم این سوره را بقره گذاردند؟ چون داستانی در باره گاو بنی اسرائیل در این سوره آمده است که شنیدنی و پند آموز است.
یک نفر در بنی اسرائیل کشته شد. هرچه گشتند قاتل او پیدا نشد. نزد حضرت موسی آمدند که قاتل پیدا نمی شود. چه کنیم؟ خداوند فرمود: بروید یک گاو ماده بکشید و قطعه ای از بدن آن را به مقتول بزنید، زنده می شود و قاتل خویش را معرفی می کند.
ص: 70
________________________________________
1- دعائم الإسلام، ج 1، ص 288.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

در حدیث آمده است که هر گاوی می کشتند کافی بود، اما نفهمی و جهالت، بار آنها را سنگین می کند. سؤال زیاد تکلیف را برای ما زیاد می کند. چرا سؤال می کنی و برای خودت دردسر درست می کنی؟
هر گاوی را می کشتند آن خاصیت را داشت، اما پرسیدند: چه گاوی بکشیم؟ خداوند فرمود: گاوی که نه پیر و از کار افتاده باشد و نه بکر و جوان. باز پرسیدند: چه رنگی داشته باشد؟ خداوند فرمود: زرد یکدست. باز پرسیدند: خصوصیات دیگرش چیست؟
این قدر سؤال کردند که این مشخصات در یک گاو منحصر شد که دست یک نفر بود. او هم گفت: اگر به اندازه این گاو به من طلا بدهید، آن را به شما می دهم و گرنه نمیدهم.
بنی اسرائیل با این سؤالات کار را بر خودشان سخت کردند. اگر سؤال نمی کردند، هر گاوی را ذبح می کردند، کارشان انجام می شد.
خدا امر کرد گاوی را ذبح کنید و دم گاو را به مقتول بزنید زنده می شود. امام رضا علیه السلام فرمودند:
ولو أنهم عمدوا إلی أی بقره أجز اتهم و لکن شددوا فشدد الله علیهم؛(1) اگر اینان به دستور موسی عمل می کردند و گاوی می آوردند کار تمام بود و قاتل پیدا میشد، لکن سخت گرفتند، پس خدا هم برایشان سخت گرفت.
بنی اسرائیل با سؤال هایشان آن را محدود کردند، خدا هم محدود کرد.
ص: 71
________________________________________
1- عیون أخبار الرضا، ج 2، ص 13؛بحار الأنوار، ج13، ص 262.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پرهیز از زیاد سوال کردن

جابر می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:
یا أیها الناس! اتقوا الله، ولا تکثروا السوال، إنما هلک من کان قبلکم بکثره سؤالهم أنبیاءهم و قد قال الله_عز و جل _یا ایها الذین آمنوا لا تسئلوا عن أشیاء إن تبد لکم تسؤکم و اسألوا عما افترض الله علیکم، و الله إن الرجل یأتینی فیسألنی فأخبره فیکفر، ولو لم یسألنی ما ضره؛(1)ای مردم، تقوا پیشه کنید و زیاد سؤال نکنید. بی تردید کسانی که قبل از شما بودند، به خاطر زیاد سؤال کردن از پیامبرانشان هلاک شدند. خداوند فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید! از چیزهایی نپرسید که اگر برای شما آشکار گردد، شما را ناراحت می کند!» از آنچه خداوند بر شما واجب کرده است بپرسید (نه بیشتر). به خدا سوگند شخصی نزد من می آید و از چیزی می پرسد. و من از آن به او خبر می دهد و او کافر می گردد. اگر از من سؤال نمی کرد، ضرری به او وارد نمیشد.
آن قدر چیزهای واجب تر و مهم تری داریم. به اندازه کافی بار تکلیف روی دوش ما هست، شما دیگر به آن اضافه نکن. نذر کردن امر مستحب و محبوبی نیست. افرادی که پشت سر هم نذر می کنند، خودشان را به زحمت می اندازند. البته اگر صرف نیت باشد اشکالی ندارد؛ چون واجب و الزام آور نیست.
مثلا اگر نیت کنی اگر بیماری ام خوب شد، انشاءالله یک گوسفند می کشم؛ چون صیغه نذر را جاری نکرده ای وجوبی به گردن شما نمی آید. ولی اگر
ص: 72
________________________________________
1- الأصول السته عشر، ص 239؛ بحار الأنوار، ج 1، ص 224.
نذر کردن عادت شود و نتوانی انجام بدهی، خوب نیست. از این رو از نذر زیاد نهی شده است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

کاوش در امور پنهان
امیر المؤمنین علیه السلام فرمودند:
ولا تکونوا بحاثین عما غاب عنکم فیکثر عائبکم؛(1) و از آنچه که از شما پنهان است کاوشگر مباشید که موجب خورده گیری زیاد بر شما می شود.
درباره چیزهایی که از شما پنهان است و به شما نگفته اند، بحث و تجسس نکنید. خیلی از چیزها را سر بسته گذاشته اند. اگر اشاره می کردند، مردم می رفتند تجسس می کردند. اگر در مورد چیزی که از شما پوشیده شده است، کاوش و تجسس کنید، به دردسر میافتید و عیب گیرندگان از شما زیاد می شوند.
وسواسی ها زیاد سؤال نکنند. به خصوص از وسواسی های دیگر اصلا سؤال نکنند. از آدمهایی که خیلی احتیاط می کنند سؤال نکنند. بروند از عالمی که دانا و فهمیده است سؤال کنند. یک بار سؤال کنند. خدا تکرار سؤال را دوست ندارد.
لازم نیست ما برای غسل و وضو مدام نگاه کنیم که آب رسیده، یا نرسیده است. امام صادق علیه السلام فرمودند:
اغتسل أبی من الجنابه فقیل له قد أبقیت لمعه فی ظهرک لم یصبها الماء فقال له ما کان علیک لؤ سکت ثم مسح تلک اللمعه
ص: 73
________________________________________
1- تحف العقول، ص 224؛ بحار الأنوار، ج 75، ص 64.
بیده؛(1)پدرم غسل جنابت کرد. به او گفته شد: یک قسمت از پشت شما را آب فرا نگرفته است. پدرم گفت: اگر سکوت می کردی گناهی بر تو نبود. بعد قدری آب برداشت و آن قسمت را خیس کرد.
فرمودند: چرا ساکت نماندی و حرف زدی؟ من فکر کردم آب رسیده است. برای من کافی است! خدا می خواهد ما امرش را اطاعت کنیم.
خدا می خواهد لاابالی نباشیم. تفحص و تجسس خوب نیست. آیا این کسبش حلال است؟ آیا این از کجا در می آورد؟ در امور مالی و اقتصادی هم تفحص و تجسس لازم نیست.
ص: 74
________________________________________
1- الکافی، ج 3، ص 45؛ وسائل الشیعه، ج 2، ص 259.

​

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

لازم نبودن تحقیق
آیا لازم است تحقیق کنیم که این صاحبخانه، این کارفرما، این شخص مالش حلال است یا نه؟ نه، لازم نیست تحقیق کنیم. برای ما حلال است.
در روایت دیگری آمده است که امام باقر علیه السلام فرمودند:
کل ما کان فیه حلال و حرام، فهو لک حلال حتی تعرف الحرام بعینه، فتدعه؛(1) هر چه حلال و حرام دارد برای تو حلال است تا خود حرامش را بدانی و آن را وانهی.
در بازار الآن جنس قاچاق هست، جنس دزدی هست، برای ما که نمی دانیم، حلال است. من نمی دانم و لازم هم نیست تحقیق کنم. ممکن است در بازار گوسفندی که ذبح شرعی نشده است بیاورند. برای ما که نمیدانیم، با صرف احتمال حرام نمی شود، بلکه حلال است. اگر حلال و
حرامی در یک جایی قاطی شده است و من نمی دانم، برای من حلال است. این حکم خداست.
این اصول به ما کمک می کند که راحت زندگی کنیم و مبتلا به وسواس
ص: 65
________________________________________
1- الکافی، ج 5، ص 313؛ وسائل الشیعه، ج17، ص 89.
نشویم. چون برخی افراد در حلال و حرام وسواس دارند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

این که گفته اند از مال شبهه ناک پرهیز کنید، برای اینجا نیست. مال شبهه ناک جاهایی است که آدم می داند فامیلش قاچاقچی است، آنجا آدم احتیاط کند. اگر یقین دارد همه اموالش شبهه دارد، انسان در آنجا محدودیت دارد. البته نه این که دیگر دست به سیاه و سفید نزند و چیزی نخورد.
اثر وضعی مال حرام واقعی
این هم یک بحثی است بین علما که آیا حرام واقعی هم اثر دارد یا نه؟ من خانه کسی رفتم و حرام واقعی بود و من نمیدانستم، این برای من حلال است. آیا این خوردن از آن در من اثر وضعی دارد؟ همه این اثر را قبول ندارند. اگر اثر کند که کار مردم خیلی مشکل می شود.
مثلا حضرت موسی و حضرت آسیه در خانه فرعون بودند و غذای فرعون را می خوردند. مؤمن آل فرعون که پسر عمه فرعون بود و اسمش در قرآن آمده است، از غذاهای فرعون می خورد. در زمان طاغوت بسیاری حقوقشان را از طاغوت می گرفتند. خدا اثرش را بر می دارد. چون یقین نداریم عین این خوراک و پول حرام است، برای ما حلال است. البته انسان به اندازه باید احتیاط کند و در احتیاط زیاده روی نکند.
علم به حرمت
حضرت فرمودند: « کل ما کان فیه حلال و حرام، فهو لک حلال حتی تعرف الحرام بعینه، فتدعه؛(1) هر چه حلال و حرام دارد، برای تو حلال است
ص: 66
________________________________________
1- الکافی، ج 5، ص 313، وسائل الشیعه، ج17، ص 89.
تا خود حرامش را بدانی و آن را وانهی.» اگر یک جایی قاطی است، برای شما حلال است، مگر جایی که بدانی این حرام مسلم است و آنجا رهایش کنی. بعد فرمودند:
و الأشیاء کلها علی هذا حتی یستبین لک غیر ذلک أو تقوم به البینه؛ همه اشیا به همین صورت هستند، مگر آن که خلاف آن برای تو آشکار شود، یا بټنه بر آن اقامه گردد.
در همه چیز راه برای شما باز است. همه جا برای شما حلال است، تا جایی که غیر حلال بودن آن برای شما ثابت شود. مثلا بفهمی که مال دزدی است. در این صورت خرید و استفاده از آن جایز نیست. الآن غذای جدیدی آمده است که نمی دانیم حلال است یا حرام. این برای ما حلال است، مگر این که دستور برسد که این حرام است.
امام صادق علیه السلام فرمودند:
کل شیء مطلق حتی یرد فیه نهی؛(1)هر چیزی جایز است تا مادامی که نمیای از آن (از ناحیه شارع) وارد شود.
هر چیزی رها و آزاد و جایز است، مگر این که برای آن یک نهی آمده باشد، یا قیدی داشته باشد. قاعده کلی آزادی و حلال بودن و جواز هرکاری است که می خواهی بکنی، مگر جایی که نهی آمده است و گفته اند نکن. تا وقتی که پلیس نگفته از این اینجا نرو، راه برای شما باز است. ما خیلی سخت گرفته ایم، در حالی که سیره پیغمبر و امامان ما هم همین طور بوده است.
ص: 67
________________________________________
1- من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 317؛ وسائل الشیعه، ج 6، ص 289.
اگر ما با خانواده ای رفت و آمد می کنیم که نمیدانیم خمس می دهد یا نه، یا نمی دانیم مالش حلال است یا حرام، برای ما حلال است. اما اگر یقین داریم که منابع درآمد این آقا فقط از راه ربا و نزول است، فقط از راه قاچاق است، فقط از راه حرام است، باید پرهیز کرد. در چنین مواردی تجسس لازم نیست.
تجسس در امر نجاست
تجسس و تفحص بحث مفصلی است که بخشی از آن در مورد مباحث اخلاقی است. قرآن فرموده است: «وَلَا تَجَسَّسُوا ؛(1)تجسس نکنید.» تجسس یعنی تفتیش و جست و جو کردن از کار دیگران. تجسس از عیوب و لغزش های مسلمان به نص قرآن کریم ممنوع و حرام است.
البته تجسس به معنای زیر نظر گرفتن کارمندان دولت و نظارت بر آنان در چار چوب ضوابط، جایز، بلکه مطلوب است.
بخش دیگری از بحث تجسس در احکام و مسائل شرعی است. اگر کسی در طهارت و نجاست چیزی شک کند، بنا را بر طهارت آن می گذارد و لازم نیست تفحص کند، هرچند تحصیل علم ممکن باشد، مگر آن که شیء مشکوک پیشینه نجاست داشته باشد که در این صورت بنا را بر نجاست آن می گذارد.(2)
زراره می گوید: به امام باقر علیه السلام عرض کردم: اگر شک کردم نجاستی به لباسم اصابت کرده، آیا تکلیف دارم تفحص کرده و نظر بیفکنم؟ حضرت فرمودند: خیر، ولی چون می خواهی شک را از خودت زائل کنی، البته
ص: 68
________________________________________
1- سوره حجرات، آیه 12.
2- فرهنگ فقه، ج 3، ص 88.
می توانی تفحص نمایی.(1)
حضرت فرمودند تفحص و وارسی واجب است. بنابراین، انسان می تواند اعتنا نکند و بنا را بر پاک بودن آن بگذارد. در نجاست و طهارت و اموری که خدا سهل گرفته است، تفحص و تجسس لازم نیست. وارسی لزومی ندارد.
پرسش های دردسر ساز
خیلی از چیزها را نباید سؤال کنیم. خداوند در قرآن می فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ ؛(2)ای کسانی که ایمان آورده اید، از چیزهایی نپرسید که اگر برای شما آشکار گردد، شما را ناراحت می کند!
یک اشتباه بزرگ وسواسی ها این است که زیاد سؤال می کنند. امام باقر علیه السلام فرمودند:
ان رسول الله نهی عن القیل والقال و فساد المال و کثره السؤال؛ پیغمبر از قیل و قال و تباه ساختن مال و زیادی سؤال نهی فرموده است.
خداوند متعال از چند چیز بدش می آید: یکی وراجی کردن و زیاد حرف زدن است. یکی ضایع کردن مال و اسراف و تبذیر است. یکی هم زیاد سؤال کردن است.
این سؤال کردن را دو گونه معنا کرده ان؛یکی این که آدم مرتب دست نیاز
ص: 69
________________________________________
1- علل الشرائع، ج 2، ص 361.
2- سوره مائده، آیه 101.
دراز کند و از دیگران چیزی بخواهد. این خیلی مذمت شده است. یکی هم این که زیاد سؤال کند. مرتب می گوید: اگر شک کردم چه کنم؟ اصلا شکیات را همین وسواسی ها درست کرده اند. بزرگی می فرمود: اگر شک است که نماز نیست، و اگر نماز است که شک نیست.
بعضی از آدم های وسواسی زمان امامان مرتب سؤال می کردند و احکام را پیچ و تاب می دادند. امام هم مجبور بود جواب بدهد. مثلا روایت آمده است: پیغمبر خدا فرمود: حج خانه خدا بر مسلمانی که استطاعت دارد، واجب است. یک آدم نفهم بلند شد گفت: هر سال، یا یک بار در عمر؟
حضرت ناراحت شدند و فرمودند: چرا فضولی می کنی؟ اگر لازم باشد می گویم. اگر بگویم هر سال، آن وقت هرسال واجب می شود.(1)
گاو بنی اسرائیل
کسی که نمی داند مسائل برایش راحت است. کنجکاوی و سؤال زیاد خوب نیست. بزرگترین سوره قرآن سوره بقره است. بقره یعنی گاو. چرا اسم این سوره را بقره گذاردند؟ چون داستانی در باره گاو بنی اسرائیل در این سوره آمده است که شنیدنی و پند آموز است.
یک نفر در بنی اسرائیل کشته شد. هرچه گشتند قاتل او پیدا نشد. نزد حضرت موسی آمدند که قاتل پیدا نمی شود. چه کنیم؟ خداوند فرمود: بروید یک گاو ماده بکشید و قطعه ای از بدن آن را به مقتول بزنید، زنده می شود و قاتل خویش را معرفی می کند.
ص: 70
________________________________________
1- دعائم الإسلام، ج 1، ص 288.
در حدیث آمده است که هر گاوی می کشتند کافی بود، اما نفهمی و جهالت، بار آنها را سنگین می کند. سؤال زیاد تکلیف را برای ما زیاد می کند. چرا سؤال می کنی و برای خودت دردسر درست می کنی؟
هر گاوی را می کشتند آن خاصیت را داشت، اما پرسیدند: چه گاوی بکشیم؟ خداوند فرمود: گاوی که نه پیر و از کار افتاده باشد و نه بکر و جوان. باز پرسیدند: چه رنگی داشته باشد؟ خداوند فرمود: زرد یکدست. باز پرسیدند: خصوصیات دیگرش چیست؟
این قدر سؤال کردند که این مشخصات در یک گاو منحصر شد که دست یک نفر بود. او هم گفت: اگر به اندازه این گاو به من طلا بدهید، آن را به شما می دهم و گرنه نمیدهم.
بنی اسرائیل با این سؤالات کار را بر خودشان سخت کردند. اگر سؤال نمی کردند، هر گاوی را ذبح می کردند، کارشان انجام می شد.
خدا امر کرد گاوی را ذبح کنید و دم گاو را به مقتول بزنید زنده می شود. امام رضا علیه السلام فرمودند:
ولو أنهم عمدوا إلی أی بقره أجز اتهم و لکن شددوا فشدد الله علیهم؛(1) اگر اینان به دستور موسی عمل می کردند و گاوی می آوردند کار تمام بود و قاتل پیدا میشد، لکن سخت گرفتند، پس خدا هم برایشان سخت گرفت.
بنی اسرائیل با سؤال هایشان آن را محدود کردند، خدا هم محدود کرد.
ص: 71
________________________________________
1- عیون أخبار الرضا، ج 2، ص 13؛بحار الأنوار، ج13، ص 262.
پرهیز از زیاد سوال کردن
جابر می گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود:
یا أیها الناس! اتقوا الله، ولا تکثروا السوال، إنما هلک من کان قبلکم بکثره سؤالهم أنبیاءهم و قد قال الله_عز و جل _یا ایها الذین آمنوا لا تسئلوا عن أشیاء إن تبد لکم تسؤکم و اسألوا عما افترض الله علیکم، و الله إن الرجل یأتینی فیسألنی فأخبره فیکفر، ولو لم یسألنی ما ضره؛(1)ای مردم، تقوا پیشه کنید و زیاد سؤال نکنید. بی تردید کسانی که قبل از شما بودند، به خاطر زیاد سؤال کردن از پیامبرانشان هلاک شدند. خداوند فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید! از چیزهایی نپرسید که اگر برای شما آشکار گردد، شما را ناراحت می کند!» از آنچه خداوند بر شما واجب کرده است بپرسید (نه بیشتر). به خدا سوگند شخصی نزد من می آید و از چیزی می پرسد. و من از آن به او خبر می دهد و او کافر می گردد. اگر از من سؤال نمی کرد، ضرری به او وارد نمیشد.
آن قدر چیزهای واجب تر و مهم تری داریم. به اندازه کافی بار تکلیف روی دوش ما هست، شما دیگر به آن اضافه نکن. نذر کردن امر مستحب و محبوبی نیست. افرادی که پشت سر هم نذر می کنند، خودشان را به زحمت می اندازند. البته اگر صرف نیت باشد اشکالی ندارد؛ چون واجب و الزام آور نیست.
مثلا اگر نیت کنی اگر بیماری ام خوب شد، انشاءالله یک گوسفند می کشم؛ چون صیغه نذر را جاری نکرده ای وجوبی به گردن شما نمی آید. ولی اگر
ص: 72
________________________________________
1- الأصول السته عشر، ص 239؛ بحار الأنوار، ج 1، ص 224.
نذر کردن عادت شود و نتوانی انجام بدهی، خوب نیست. از این رو از نذر زیاد نهی شده است.