نقش زنان در تاريخ اسلام

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

شش- خدمتگزارى


از ديگر كارهاى زنان، نظافت و خدمتگزارى در مساجد و منازل بود
. (4)
مواردى ديگر


زنان در طبابت، پرستارى، شكسته بندى، جرّاحى و

---

1- الاستيعاب، ج 4، ص 333.2- حسن الاسوه، صص 207 و 208.3- المعجم الكبير، ج 23، ص 438.4- نظام ادارى صدر اسلام، كتانى، ص 280.ص: 58كارهاى بهداشتى نيز نقش مهمى داشتند. به عنوان نمونه مى توان از رفيده، ام عطاء، امّ كَبشَه، حَمنَة بنت جحش، مُعاذَه، ربيع بنت مسعود، ام عطيه و ام سليم نام برد. (1)در برخى منابع، از بعضى زنان با عنوان «كانت صناعه» ياد شده است. «ريطه» همسر عبدالله بن مسعود و زينب بنت جحش از آن جمله اند. (2) زينب و سوده از همسران رسول خدا (ص)، پوست، دباغى مى كردند و علاوه بر تأمين قسمتى از مخارج خانواده خود، از دسترنج خود به ديگران نيز انفاق مى كردند.

---

1- تراجم النساء، ج 2، ص 34.2- الآحاد و المثاني، ج 5، ص 427؛ المعجم الكبير، ج 23، ص 343.ص: 59ص:
60

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

-4نقش فرهنگى زنان


اشاره

دين اسلام يك انقلاب فكرى و فرهنگى بود و نور علم و دين همه زواياى زندگى و پيكره مسلمانان را روشن ساخت. آياتى كه در ستايش علم فرود آمده اختصاص به مردان نداشت. نيز روايات فراوانى در اين زمينه وجود دارد كه نشانگر آن است كه اسلام، به علم آموزى تشويق نموده است.از اين رو، از همان سال هاى نخست ظهور اسلام، روى آوردن به كسب دانش، شتاب گرفت؛ در حالى كه قبل از اسلام تعداد باسوادان، انگشت شمار بودند.بلاذرى، در ميان زنان، چند تن چون امّ كلثوم بنت عُقْبَه، عايشه بنت سَعد، كريمه بنت مِقداد و امّ وَرقَه دختر عبدالله بن حارث را نام مى برد كه نوشتنص: 61مى دانستند. (1)اسلام همان گونه كه مرد را به فراگيرى علم و معارف و مكارم تشويق كرد، زنان را نيز از اين خوان گسترده محروم نساخت؛ و نقش مساوى در تعليم و فراگيرى علم براى زن و مرد در نظر گرفت. اسلام فراگيرى دانش را نه تنها به جنس خاصى محدود نساخت، بلكه به انديشه و علوم اصالت داد، نه به عالم و انديشمند. دانشجو به علم مى نگرد نه به عالم، او گمشده خود را نزد هر كس كه باشد پيدا مى كند. و مكان و زمان قيدى بر پاى او نمى نهد. در خانه، مسجد و صحنه جنگ نيز مى توان دانش اندوزى كرد. در اسلام منع علم جايز نيست. «العِلمُ لايَحِلُّ مَنعُهُ» (2)؛ و بر تعليم و تربيت زنان تاكيد شده است «إضرِبُوا النِّساءَ عَلى تَعَلُّمِ الخَير». (3)جاى ترديدى نيست كه ايجاد محدوديت براى علم آموزى زنان و ايفاى نقش فرهنگى در جامعه، امرى كاملًا خلاف دين اسلام و ناشى از سوء تصور درباره زنان است. رسول خدا (ص) برخى زنان را به دليل

---

1- فتوح البلدان، بلاذرى، ص 581.2- كنز العمال، متقى هندى، ج 10، صص 217 و 134.3- بحارالانوار، ج 100، ص 249.ص: 62روحيه پرسشگرى و آموختن احكام دين ستوده است؛ چنان كه در گزارشى آمده است: آن حضرت از زنان انصار تمجيد كرد و فرمود:نِعمَ النِّساءُ نِساءُ الانصار... (1)زنان انصار خوب زنانى هستند ... شرم مانع فقاهت آنان نمى شود.البته در ميان زنان مهاجران نيز كسانى چون ام سلمه (همسر رسول خدا) روحيه بالاى پرسشگرى داشتند. (2)پيامبر (ص) فضايى ايجاد كرده بود تا زنان راحت و آزادانه سؤالات خود را بپرسند. در واقع با علم آموزى از محضر آن حضرت، علوم را منتشر مى ساختند. مطابق نقلى، رسول خدا (ص) بنا به درخواست زنان، روزى را براى امر تعليم و موعظه آنان اختصاص داده بود. (3)علاوه بر پيامبر، همسران آن حضرت نيز حلقه اتصال و واسطه فيض پيامبر با زنان بودند و شايد يكى از رازهاى ازدواج هاى آن حضرت، اين بود كه

---

1- مسند احمد، ج 6، ص 148؛ صحيح بخارى، ج 1، ص 41؛ كنز العمال، ج 9، ص 637.2- ر. ك: ام سلمه، دائرة المعارف قرآن كريم، الهى زاده، ج 4، صص 366- 369.3- صحيح بخارى، ج 1، ص 20.ص: 63آنان، تعاليم و احكام اسلام را به زنان ديگر بياموزند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

الف) تبليغ اسلام

از كارهاى مهمّ زنان در عصر رسالت، تبليغ اسلام بود. آنان اطرافيان مشرك خود را به اسلام فرامى خواندند؛ چنان كه «امّ رومان» براى مسلمان كردن فرزند خود عبدالرحمن كوشش زيادى كرد و بارها با او محاجّه نمود ولى نتيجه اى در برنداشت تا اينكه پس از فتح مكه اسلام آورد. (1) «خنسا» دختر عمرو بن شريه از طايفه خود بنى سليم، تعداد زيادى را مسلمان كرد. (2) ام سليم بنت مِلحان خزرجى به خواستگارش گوشزد كرد كه تنها در صورت مسلمان شدنش با او ازدواج خواهد كرد و او هم مسلمان شد. (3) ام شريك انصارى، پيوسته ديگران را به اسلام ترغيب مى كرد. (4) سُفّانه دختر حاتم طايى برادر خود، عَدِىّ بن حاتم را به اسلام دعوت كرد. (5) «فاطمه بنت خطاب» نيز، زمينه اسلام برادر خود را

---

1- انساب الاشراف، ج 10، ص 101؛ الاصابه، ج 8، ص 393.2- الاصابه، ج 8، ص 111.3- الطبقات الكبرى، ج 8، ص 426.4- انساب الاشراف، ج 2، ص 54.5- مغازى، ج 3، ص 988.ص: 64فراهم كرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ب) مدرسى و معلمى


زنان، به دليل جايگاه و نقش بارز و مشخصى كه در تربيت و رشد نسل هاى آينده دارند، از مهم ترين عوامل فرهنگ ساز جامعه به شمار مى روند.هر چند در آستانه ظهور اسلام، زنان انگشت شمارى از سواد خواندن و نوشتن برخوردار بودند؛ اما با ظهور اسلام و تشويق پيامبر، برخى از آنان هنر خود را به زنان ديگر مى آموختند؛ چنان كه «ليلى بنت عبدالله قرشى» كه از نويسندگان عصر جاهلى بود، هنر نويسندگى خود را در خدمت زنان مسلمان قرار داد و به حفصه، همسر رسول خدا (ص) كتابت آموخت و آن حضرت خانه اى را در مدينه به وى داد. (1) حفصه خود پس از كسب اين هنر به دستور پيامبر، هنرش را به ديگر همسران آن حضرت انتقال داد.امّ وَرقه، دختر عبدالله بن حارث، بانويى بود كه قرآن را جمع آورى كرده بود. (2) در گزارشى آمده است: «شفا» كه از آموزگاران با تجربه عصر خود بود، به

---

1- الاعلام، ج 3، ص 246.2- الطبقات الكبرى، ج 8، ص 458.ص: 65دستور رسول خدا (ص) به همسرش خط آموخت. (1)حضرت فاطمه (س)، شاگردانى چون فضّه، اسماء و رقيّه داشت؛ حتى برخى مردان صحابى؛ مثل جابر و سلمان به زنانى چون اسماء، ام ايمن، و فضه مراجعه مى كردند و با طرح سؤال، پاسخ هاى خود را دريافت مى كردند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ج) راويت حديث

بخشى از سيره حضرت رسول اكرم (ص)، به وسيله زنان به ما منتقل شده است. آنان يافته ها و اندوخته هاى علمى خود را به ديگران منتقل و رسالت فرهنگى خويش را به صورت مطلوبى ايفا مى كردند. يكى از محققان، زندگى نامه حدود 68 زن دانشمند و راوى را كه از پيامبر حديث نقل كرده اند، به رشته تحرير درآورده است. (2) محقق ديگرى، بيوگرافى 150 زن راوى در سده نخست هجرى را جمع آورى كرده است. (3)روايات زنان از پيشوايان دين و تلاش شان در نشر

---

1- نيل الاوطار، شوكانى، ج 9، ص 103؛ السنن الكبرى، بيهقى، ج 4، ص 366.2- ر. ك: زنان نمونه، على شيرازى.3- زنان دانشمند و راوى حديث، صادقى اردستانى، صص 234- 237.ص: 66و ماندگارى حديث در تاريخ ثبت است كه به چند مورد اشاره مى شود.حضرت فاطمه (ص) بنا به اختلاف گزارش ها، 18، 21، 83 و 213 حديث از پدر بزرگوارش، نقل كرده است. همچنين حسنين (ع)، على (ع)، ام سلمه، عايشه و انس بن مالك از حضرت فاطمه (س) حديث نقل كرده اند.«اسماء بنت يزيد بن سَكَن» كه در گفت وگو با رسول خدا (ص) كمتر خجالت مى كشيد، 81 روايت در زمينه هاى گوناگون از آن حضرت نقل كرده است. وى از روات ثقه شناخته شده است. (1) از ديگر زنان، مى توان به امّ عُمّاره (نسيبه) (2)و «اسماء بنت مَرثَد بن جبر» اشاره كرد. (3) ام سلمه همسر رسول خدا (ص)، بيش از 378 حديث روايت كرده است. (4)او بيشتر از شخص پيامبر يا از طريق فاطمه (س) يا ابوسلمه حديث نقل كرده است. (5) عايشه از ديگر زنانى است كه روايات بسيارى از رسول خدا (ص) نقل كرده است. وى تنها تعداد چهل حديث در مورد فضايل

---

1- مسند احمد، ج 7، ص 606.2- مسند احمد، ج 7، ص 508؛ سنن ترمذى، ج 2، ص 235.3- الاستيعاب، ج 4، ص 348.4- سير اعلام النبلاء، ذهبى، ج 2، ص 210.5- تهذيب الكمال، مزى، ج 35، ص 317.ص: 67اميرمؤمنان و حضرت فاطمه (س) نقل نموده است. (1) «ام مَعبَد عاتِكه خُزاعى» نيز از پيامبر حديث نقل كرده است. (2) ام ايمن آزاد كرده پيامبر و از صحابه، احاديث فراوانى از آن حضرت نقل كرده است. اين زنان فرهيخته تنها نمونه اندكى از زنانى هستند كه از محضر رسول خدا (ص) كسب فيض كرده و در حفظ و انتقال ميراث فرهنگى و معنوى اسلام، نقش داشته اند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

نتيجه

پيش از اسلام، زنان از جايگاه مناسبى برخوردار نبوده و از حقوق اجتماعى محروم بودند. موقعيّت جغرافيايى و زندگى اجتماعى عرب از عواملى بود كه ديد آنان را نسبت به جنس زن منفى ساخته بود. با ظهور اسلام، به زنان توجه ويژه اى شد و آنان به عنوان عضو مؤثر و كارآمد و سرنوشت ساز جامعه بشرى به شمار آمده و از جايگاه رفيعى برخوردار شدند.در پرتو تعاليم اسلام و با فرهنگ سازى اى كه رسول خدا (ص) انجام داد، زنان فرصت يافتند تا براى

---

1- ر. ك: زنان دانشمند و راوى حديث، صص 194- 198.2- المعجم الكبير، ج 24، ص 348.ص: 68پيشبرد اهداف متعالى اسلام در امور مختلف سياسى، اجتماعى، نظامى، فرهنگى و اقتصادى به ظهور و بروز استعدادهاى خود بپردازند؛ البته نبايد توقّع داشت كه با توجه به پيشينه و ديدگاه منفى مردان به زنان، در حكومت كوتاه مدت پيامبر (ص) ايشان در تمام امور نقشى همانند مردان داشته باشند. با وجود اين، چون زنان از ايفاى نقش در عرصه هاى مختلف، منع نشدند، از اين رو آنان با حفظ حريم خود در ايفاى مسئوليت هاى اجتماعى كوشيدند و پيامبر را در پيشبرد اهدافش يارى كردند.حضور زنان كاردان در عرصه هاى نظامى به طور داوطلبانه، حلّ برخى مشكلات مالى رسول خدا (ص) از طريق ايثار و انفاق اموال، كار و تلاش براى تأمين هزينه خانواده و تهيدستان از صحابه، تعلّم و سپس تعليم و انتقال آموزه هاى اسلام و پيامبر به ديگران، از طريق تبليغ، مدرسى و روايتگرى از جمله نقش و كاركردهاى زنان در حكومت آن حضرت بود.ص: 69ص: 70

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

كتابنامه

* قرآن كريم1. الآحاد و المثانى، ابن ابى عاصم، تحقيق: باسم فيصل، احمد الجوابره، دار الدرايه، 1411 ه. ق.2. احكام النساء، محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، تحقيق: شيخ مهدى نجف، المؤتمر العالمى لألفية شيخ مفيد.3. الإرشاد فى معرفة حجج الله على العباد، محمد بن محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، تحقيق: مؤسسة آل البيت لإحياء التراث، قم، المؤتمر العالمى لألفية الشيخ المفيد، 1413 ه. ق.4. الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، يوسف بن عبدالله بن عبدالبر، به كوشش: على محمد معوض و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415 ه. ق.5. اسد الغابه، عزالدين على بن اثير، به كوشش: على محمد معوض، بيروت، دار الكتب العلميه، 1415 ه. ق.ص: 716. الاصابه فى تمييز الصحابه، احمد بن على بن حجر عسقلانى، تحقيق: عادل احمد عبد الموجود و ديگران، بيروت، دارالكتب العلميه، 1415 ه. ق.7. ايران در زمان ساسانيان، آرتور كريستن سن، ترجمه: رشيد ياسمى، چاپ دوم، تهران، كتابخانه ابن سينا، 1345 ه. ش.8. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ه. ق.9. البداية و النهاية، ابوالفداء اسماعيل بن كثير، بيروت، دارالفكر، 1407 ه. ق.10. تاريخ اجتماعى ايران، سعيد نفيسى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى، 1344 ه. ش.11. تاريخ الأمم و الملوك (تاريخ طبري)، محمدبن جرير طبري، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دارالتراث.12. تاريخ المدينة المنورة، عمر بن شبه نميري، تحقيق: فهيم محمد شلتوت، قم، دارالفكر.13. تاريخ اليعقوبى، احمد بن واضح يعقوبى، بيروت، دار صادر.14. تاريخ تمدن، ويل دورانت، ترجمه: آرام، سازمان انتشارات آموزش انقلاب اسلامى، 1365 ه. ش.15. تاريخ فلسفه، ويل دورانت، ترجمه: عباس زرياب خويى، چاپ چهارم، تهران، نشر انديشه، 1357 ه. ش.16. تهذيب الاحكام، محمد بن حسن طوسى، تحقيق: سيدحسن خرسان، چاپ چهارم، دار الكتب العلميه، 1365 ه. ش.ص: 7217. تهذيب الكمال فى اسماء الرجال، ابوالحجاج يوسف مزي، تحقيق: بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1408 ه. ق.18. جمل من انساب الاشراف، احمدبن يحيى بلاذري، تصحيح: سهيل زكار، بيروت، دارالفكر، 1417 ه. ق.19. حقوق زن در كشاكش سنت و تجدد، محمد حكيم پور، چاپ دوم، انتشارات نغمه، 1384 ه. ش.20. دائرة المعارف تشيع، احمد صدر حاج سيد جوادي، بنياد اسلامى طاهر، 1366 ه. ش.21. دلائل النبوة، احمدبن الحسين بيهقى، تحقيق: عبدالمعطى قلعجى، بيروت، دار الكتب العلميه، 1405 ه. ق.22. روض الجنان، ابوالفتوح رازي، به كوشش و تصحيح: محمدجعفر ياحقى و محمد مهدى ناصح، مشهد، بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى، 1371 ه. ش.23. زن در آيينه جلال و جمال، عبدالله جوادى آملى، تهران، نشر سفير صبح، 1380 ه. ش.24. زن و مشاركت سياسى- اجتماعى، مركز امور مشاركت زنان، تهران، برگ زيتون، 1380 ه. ش.25. زن، دين، سياست، زهرا آيت اللّهى، تهران، مركز نشر فرهنگى رجاء، 1369 ه. ش.26. زنان دانشمند و راوى حديث، احمد صادقى اردستانى، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، 1375 ه. ش.ص: 7327. زنان نمونه، على شيرازى، چاپ چهارم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، 1378 ه. ش.28. سبل الهدي و الرشاد فى سيرة خير العباد، محمدبن يوسف شامى، تحقيق: عادل عبدالموجود، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414 ه. ق.29. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، به كوشش: مجمع البحوث الاسلاميه، مشهد، آستان قدس رضوى، 1416 ه. ق.30. سنن الترمذي، محمد بن عيسى ترمذي، تحقيق: عبدالوهاب عبد اللطيف، بيروت، دارالفكر 1403 ه. ق.31. السنن الكبري، احمدبن حسين بيهقى، بيروت، دارالفكر.32. سير اعلام النبلاء، شمس الدين ذهبى، به كوشش: شعيب ارنوط، بيروت، دار الرساله، 1413 ه. ق.33. سيرةابن هشام، ابومحمد عبدالملك بن هشام، تحقيق: مصطفى السقا و ديگران، قم، چاپخانه مهر، 1363 ه. ش.34. شخصيت و حقوق زن در اسلام، مهدى مهريزي، تهران، علمى و فرهنگى، 1383 ه. ش.35. صبح الاعشى، احمد بن على قلقشندى، مصر، وزارةالثقافه و الارشاد القومى، 1383 ه. ق.36. صحيح البخاري، اسماعيل بن ابراهيم بخاري، تحقيق: قاسم الشماعى الرفاعى، بيروت، دار القلم.37. الطبقات الكبري، محمد بن سعد، تحقيق: محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1410 ه. ق.ص: 7438. فتوح البلدان، احمدبن يحيى بلاذري، قاهره، مكتبة النهضة المصريه، 1379 ه. ق.39. قرآن و مقام زن، سيد على كمالى، چاپ دوم، انتشارات اسوه، بى تا.40. كافى، محمد بن يعقوب كلينى، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1354 ه. ش.41. كشف الغمه فى معرفة الائمه، ابوالفتح على بن عيسى اربلى، بيروت، دارالاضواء، 1405 ه. ق.42. كشف هند، جواهر لعل نهرو، ترجمه: محمود تفضلى، چاپ دوم، تهران، اميركبير، 1361 ه. ش.43. مجموعه مقالات همايش بين المللى سيره شناختى پيامبر اعظم، به اهتمام: اصغر منتظر القائم، انتشارات دانشگاه اصفهان، 1385 ه. ش.44. المحبر، ابن حبيب بغدادي، به كوشش: ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دار الآفاق الجديده، بى تا.45. المراة فى الجاهلية و الاسلام، يوسف غروي، قم، مجمع العالمى لاهل البيت، 1426 ه. ق.46. المراة فى ظل الاسلام، عبدالله مير منصور، بيروت، دارالبلاغه، 1413 ه. ق.47. مسند احمد، احمد بن حنبل، بيروت، دار صادر.48. المعجم الكبير، طبرانى، تحقيق: حمدي عبدالمجيد السلفى، چاپ دوم، قاهره، دار احياء التراث العربى.49.ص: 75المغازي، محمد بن عمر واقدي، به كوشش: جونس، چاپ سوم، بيروت، عالم الكتب، 1404 ه. ق.50. مقالات تاريخى، رسول جعفريان، دفتر دوم، قم، نشر الهادي، 1376 ه. ش.51. من لا يحضره الفقيه، محمدبن على بن بابويه (شيخ صدوق)، تحقيق: على اكبر غفاري، قم، انتشارات جامعه مدرسين، 1404 ه. ق.52. نساء حول الرسول، محمود مهدي، مصطفى ابوالنصر، چاپ نهم، دمشق، دار ابن كثير، 1421 ه. ق.53. نظام ادارى مسلمانان در صدر اسلام، عبدالحى كتانى، ترجمه: ذكاوتى قرا گوزلو، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، 1384 ه. ش.54. نيل الاوطار، محمد بن على شوكانى، بيروت، دار الجليل.55. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملى، تحقيق و نشر مؤسسة آل البيت، چاپ دوم، قم، 1414 ه. ق.