نقش زنان در تاريخ اسلام

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ديباچه

بسم الله الرحمن الرحيم
قرآن كريم الگو و اسوه تمام عيار الهى را وجود نازنين رسول خدا (ص) مى داند. اين سخن خداى متعال كه آخرين فرستاده خود را به تماميت و به تمام انسان ها الگو و اسوه معرفى مى كند، نشان از آن دارد كه انسان ها ولو در ناخودآگاه ضمير خويش دنبال الگو و اسوه اى هستند تا مسير كمال و رشد را به سلامت طى كنند.
بى گمان صفات و فضائل و مناقب رسول خدا (ص) موهبتى الهى بوده كه كسى را ياراى دست يابى به آن نيست، اما ويژگى هايى در آن حضرت وجود دارد كه قابل تأسى است. اهل بيت: و عده اى از بزرگان صحابه اعم از زن و مرد، بسيارى از اين ويژگى هاى خاص آن حضرت را از نزديك مشاهده و ضمن نقل آنها براى نسل هاى بعدى، خود را نيز به خصلت هاىص: 8نيكوى برگرفته از خاندان وحى آراستند. مسلم در اين ميدان سبقت، تفاوتى بين زن و مرد وجود ندارد و خداى متعال كالاى آنكه را به تقوا نزديك است خريدارتر است.چنان كه تاريخ گزارش كرده ميان ياران رسول خدا (ص) زنانى بودند كه سبقت را از بسيارى از مردان ربودند و با بهره گيرى از آموزه هاى وحيانى و پيروى از سنت و سيره نبوى به چنان مقام والايى دست يافتند كه خود اسوه هاى بى بديل گشتند. بى شك شناخت زندگانى اين بانوان و بهره گيرى از روش و منش و گفتارشان و پيروى از رفتارشان مى تواند زمينه هاى تعالى و سعادت واقعى زنان جامعه را فراهم سازد و پويايى جامعه را تضمين كند.مركز تحقيقات حج به اين منظور به انتشار شرح حال عده اى از زنان اسوه كه در حوادث صدر اسلام نقش داشته اند و به لحاظ اخلاقى و تربيتى الگوى زن مسلمان به شمار مى روند، در دفترهاى مختلف دست زده است. نخستين دفتر از زنان اسوه نقش مقدمى داشته و بيشتر زنان صحابى در حوادث صدر اسلام و نظرات كلى اسلام درباره زنان را بيان كرده است، اما دفترهاى بعدى شرح حال زنان نامى صدر اسلام استص: 9كه اميد است مورد استفاده زنان جامعه و مورد قبول خداوند متعال قرار گيرد.در پايان مركز تحقيقات حج بر خود لازم مى داند از تلاش پژوهشگر محترم جناب آقاى دكتر سيد محمود سامانى و همه كسانى كه در به ثمر رسيدن اين اثر تلاش كرده اند، سپاسگزارى نمايد.انه ولى التوفيقمركز تحقيقات حجگروه تاريخ و سيره(1)

---

1- ر. ك: آل عمران: 195؛ احزاب: 35.ص: 10ص: 11

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

جايگاه زن

زن در نظام ارزشى اسلام، منزلت و جايگاه بلندى دارد برخلاف اديان و تمدن هاى پيش از آن، كه غالباً زنان را به ديده تحقير مى نگريستند (1)، زن در نظاماسلامى مى تواند نقش اصلى و بنيادى اى را در

---

1- تورات، آشكارا زن را دامى براى مردان معرفى مى كند؛ تورات، سفر جامعه، باب هفتم، آيه 26. همچنين گناه نخستين انسان را به گردن زن مى اندازد؛ سفر پيدايش، باب سوم، آيه 6. قرآن بر خلاف تورات، آدم و حوا را مقصر مى داند؛ بقره: 36؛ اعراف: 20. در «تلمود» آمده است: درآمد زنان از هر راهى كه به دست آمده باشد، به شوهرانشان تعلق دارد و شهادت صد زن، برابر شهادت يك مرد ارزش ندارد؛ حقوق زنان در كشاكش سنت و تجدد، محمد حكيم پور، ص 101. و زن در رديف چهارپايان و اموال منقول قرار دارد؛ تورات، سفر اعداد، باب هشتم، آيه 11. انجيل نيز زن را اسير مرد مى داند و او را به سكون و سكوت و اطاعت منفعلانه از شوهر دعوت مى كند؛ انجيل، رساله اوا پولس به قرنتيان، باب يازدهم، آيه 3 و 4؛ ر. ك: حقوق زن در كشاكش سنت و تجدد، ص 296. متوليان كليسا نيز زن را جنس دوم و موجب هبوط آدم ع از بهشت مى دانستند. در تمدن هاى يونان و روم قديم، در برخى دوره ها منزلت زنان با بردگان همسنگ بوده است؛ تاريخ تمدن، ويل دورانت، ج 1، ص 51؛ المراة فى ظل الاسلام، عبدالامير بن منصور الجمرى، ص 38؛ نساء حول الرسول، محمود مهدى، مصطفى ابوالنصر، قرآن و مقام زن، سيد على كمالى ص 16. زن حيوان پليدى دانسته مى شد كه واجب بود مرد را بندگى و خدمتگزارى كند؛ قرآن و مقام زن، سيدعلى كمالى، ص 15.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ازدواج با محارم و پرداخت نفقه تنها به زن سوگلى ممتاز تعلق داشت و در معرض خريد و فروش قرار دادن زنان، از جمله ستم هايى بود كه در حقّ زنان اعمال مى شد. ر. ك: ايران در زمان ساسانيان، كريستن سن، ص 350. در مصر، هر سال براى زياد شدن آب نيل، دخترى را در آن غرق مى كردند و اين رسم تا ورود اسلام به آن سرزمين ادامه داشت؛ صبح الاعشى، قلقشندى، ج 3، ص 291.ص: 12سازندگى جامعه ايفا كند. اسلام در مقايسه با ديگر اديان، به زن توجه ويژه اى كرد و براى او حقّ مالكيت، استقلال اقتصادى و حقّ حضور سياسى اجتماعى در امور مهم و سرنوشت ساز قائل شد و حقوق انسانى و مدنى زنان را مورد توجه قرار داد، تا آنان مجال ظهور و بروز استعدادها و توانايى هاى خود را براى پيشبرد اهداف متعالى اسلام داشته باشند؛ چرا كه اسلام تمامى افراد امت را مسئول اداره امور اجتماعى و سربلندى جامعه مى داند.نزول يك سوره از قرآن به نام نساء (زنان)، حاكى از اهميت و نقش آنان در جامعه است.قرآن كريم خطاب هاى خويش براى مرد و زن را يكسان قرار داد (1)و در امور عبادى، تفاوتى ميانشان قائل نشد (2)و از حيث وجودى، آنان را همسان دانست. (3)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ارسطو از فلاسفه معروف يونان مى گفت: آنجا كه طبيعت از آفريدن مرد ناتوان است، زن را مى آفريند؛ تاريخ فلسفه، ويل دورانت، ص 112. در ميان فلاسفه مشهور دنياى قديم، تنها افلاطون نظريات و عقايد نسبتاً بهترى در مورد زنان دارد؛ اما ديگران زن را بدون شخصيت و حقوق انسانى مى دانستند. ضرب المثلى رومى است كه مى گويد: «زن را نمى توان انسان ناميد»؛ حقوق زن در كشاكش سنت و تجدد، حكيم پور، ص 104. در تمدن هاى شرقى، مانند هند و چين و ايران نيز، زنان مورد مذمت و تقبيح قرار گرفته اند. «بودا»، به پيروانش توصيه مى كرد كه از زنان دورى كنند و حتى به ايشان ننگرند؛ كشف هند، جواهر لعل نهرو، ج 1، ص 353. رسم غير انسانى ساتى خود سوزى زنان در پى مرگ همسرانشان كه در ميان هندوها، تا زمان اكبر شاه كوركانى به طور رسمى اجرا مى شد، نمونه اى از بى حرمتى و ناديده گرفتن حقّ زنان است. در چين نيز، زن مصدر ناپاكى و مصيبت دانسته مى شد و پدر حقّ فروش و حتى قتل زن و فرزند خود را داشت؛ ر. ك: نساء حول الرسول، محمود مهدي، ص 23. در ايران باستان نيز زن حقوق بسيار ناچيزى داشت.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

1- نقش سياسى- اجتماعى زنان اشاره

منابع دينى (قرآن و سنت) با اصل مشاركت سياسى زنان، مخالفتى ندارند و اگر در عصر رسول خدا (ص) آن گونه كه انتظار آن مى رفت، زنان در امور سياسى- اجتماعى، مشاركت گسترده نداشتند، ناشى از خصلت و روح جمعى مردم و همچنين ظرفيت اجتماعى آن جامعه بوده است. ازاين رو، مشاركت سياسى زنان در آن عصر، على رغم اين كه آن حضرت، بسيارى از موانع و محدوديت ها را در حدّ امكان از پيش روى زنان مسلمان، برداشت و خواستار مشاركت آنان در مسايل اجتماعى شد؛ اما به طور كامل، زمينه اجتماعى مساعدى، براى بروز نيافت و تمايل آن جامعه، على رغم كوشش پيامبر، بيشتر به محدوديت مشاركت اجتماعى زنان بود تا توسعه آن؛
ص: 17چنان كه عمر بن خطاب گواهى مى دهد كه ما در جاهليت، زنان را چيزى به حساب نمى آورديم؛ پس زمانى كه اسلام آمد و خداوند از ايشان ياد كرد، ما بدون آنكه زنان خود را در امرى دخالت دهيم، دريافتيم كه ايشان را بر ما حقّى است. (1)با توجه به آنچه گذشت، هر چند در صدر اسلام آن گونه كه رسول خدا (ص) مى خواست، مشاركت زنان در امور سياسى- اجتماعى تحقق نيافت؛ اما زمينه اى شد براى ابراز عقيده و بيان موضع سياسى؛ چنان كه پس از رحلت پيامبر، حضرت فاطمه (س) به حمايت از اميرمؤمنان (ع)، به انتقاد صريح از حكومت پرداخت و يا امّ سَلَمه، همسر رسول خدا (ص) در ماجراى غصب «فدك» كه صحابه و بزرگان سكوت اختيار كرده بودند، شجاعانه در برابر خليفه ايستاد و از زهراى اطهر دفاع كرد. (2)اين بسترسازى، موجب شد تا برخى زنان در دوره هاى بعدى، مسئوليت هايى را عهده دار شوند؛ چنان كه «سَمراء بنت نهيك» و «شفاء بنت عبدالله» در عصر خلفا، به كار حسبه (نظارت بر بازار)

---

1- صحيح بخارى، ج 1، ص 314.2- سفينة البحار، شيخ عباس قمى، ج 4، صص 229 و 230.ص: 18مشغول بودند. (1)آزادى عقيده و بيان را اگر جوهر و نقطه قوت دعوت دينى پيامبر بدانيم، به هيچ روى، مجاز به انحصار آن به زندگى سياسى جامعه مردان نخواهيم بود. مدينة النبى به عنوان مدل و تراز يك جامعه اسلامى، حداقل چنين انحصارى را طرد مى كند و محدوديتى براى فعاليت سياسى زنان قايل نشده است؛ ولى طبيعت زنان و كاركردهاى خاصّ ناشى از آن و عرف و فرهنگ جوامع، مانع دخالت بيشتر زنان در امور سياسى در حكومت پيامبر و پس از آن شده است. موارد ذيل، گوشه اى از نقش زنان در امور سياسى است:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

الف) بيعت

بيعت از سنت هاى مهمّ عصر جاهلى است كه به دوره اسلامى راه يافت و مورد تأييد اسلام قرار گرفت. بيعت در اسلام، جلوه اى از حقّ انتخاب است كه زنان با انجام آن استقلال و مسئوليت اجتماعى خود را اعلام مى كنند. بيعت زنان را مى توان گوشه اى از مشاركت سياسى زنان دانست كه با شرايط و

---

1- المعجم الكبير، طبرانى، ج 24، ص 311؛ الاستيعاب، ابن عبد البر، ج 4، ص 341؛ مجمع الزوائد، هيثمى، ج 9، ص 264.ص: 19الزاماتى براى بيعت كنندگان همراه بود. اختصاص آيه اى از قرآن (1)به بيعت زنان، نشان از اهميت آن دارد.مورخان و مفسران از زنان زيادى ياد كرده اند كه با رسول خدا (ص) بيعت كرده اند. گويا در مكه، صرف پذيرش اسلام از سوى زنان و ذكر شهادتين، كفايت مى كرد و بيعت محسوب مى شد؛ هر چند برخى منابع، با قيد «اسلَمَت قَديماً بِمَكَّة وَ بايَعَت»؛ «در مكه اسلام آورد و بيعت كرد»، توصيف شده اند؛ اما اينكه با چه شرايطى در اين دوره، بيعت را انجام داده اند، گزارشى ارائه نشده است؛ اما با هجرت آن حضرت به «يثرب»، بيعت زنان با شرايط خاصّى همراه بود كه گاه زنان به طور مستقيم با رسول خدا (ص) و گاه غيرمستقيم با نماينده آن حضرت بيعت مى كردند.سيره نويسان، بيعت دو تن از زنان خزرجى به نام هاى «امّ عُمارَه نَسيبه» دختر «كَعْب مازني» و «امّ مَنيع اسماء» دختر «عَمرو بن عَدِي سَلمي»، در پيمان عقبه دوم (سال 13 بعثت) را نخستين بيعت زنان يثربى با پيامبر مى دانند. (2)

---

1- ممتحنه: 12.2- سيره ابن هشام، عبدالملك بن هشام، ج 2، ص 88؛ الطبقات الكبري، ابن سعد، ج 8، صص 8، 300 و 9304.ص: 20در گزارشى آمده است: هنگامى كه پيامبر در يثرب استقرار يافت، زنان انصار در خانه اى جمع شدند و آن حضرت يكى از صحابه را براى گرفتن بيعت نزد آنان فرستاد. نماينده رسول خدا (ص) خطاب به حاضرين گفت:من فرستاده پيامبر هستم. با آن حضرت بيعت كنيد و به خدا شرك نورزيد، مرتكب دزدى و زنا نشويد و...و زنان انصار آن موارد را پذيرفتند و بر اساس آن بيعت كردند. (1)«امّ عامر اشهليّه» مى گويد: همراه برخى زنان، نزد رسول خدا (ص) رفتيم و گفتيم: براى بيعت آمده ايم. آن حضرت فرمود: «شكر خدا را كه شما را به اسلام هدايت كرد. برويد كه با شما بيعت كردم». (2)در (سال ششم)، در جريان صلح حديبيه، چند زن نيز همراه مسلمانان بودند. چون بيعت رضوان انجام گرفت، امام على (ع) به نيابت از پيامبر، از زنان بيعت گرفت. (3) در نقل ديگر آمده است: «در حديبيه چهار زن حضور داشتند كه رسول خدا (ص) در چادر آنان، از

---

1- الطبقات الكبري، ابن سعد، ج 8، ص 7.2- همان، ص 8.3- الارشاد، شيخ مفيد، صص 60- 62.ص: 21ايشان بيعت گرفت». (1)در فتح مكه (سال هشتم) نيز، زنان مكه با شرطهايى، با رسول خدا (ص) بيعت كردند. (2) جالب آن است كه مطابق گزارشى، در اين غزوه، پيامبر به «اميّه» (امَيمَه)، خواهر حضرت خديجه دستور داد از زنان بيعت بگيرد و بيعت او را به رسميت شناخت. (3) اين مطلب از اين جهت درخور اهميت است كه برخى زنان به عنوان نماينده و كارگزار رسول خدا (ص) عمل مى كردند و مأموريت سياسى داشتند.مفاد بيعت زنان و مردان با هم فرق داشت. آيه دوازدهم سوره مباركه ممتحنه، به اين مفاد اشاره دارد:يا أَيُّهَا النَّبِي إِذا جاءَكَ الْمُؤْمِناتُ يُبايِعْنَكَ عَلى أَنْ لا يُشْرِكْنَ بِاللهِ شَيْئاً وَ لا يَسْرِقْنَ وَلا يَزْنِينَ وَلايَقْتُلْنَ أَوْلادَهُنَّ ... (ممتحنه: 12)اى پيامبر! هنگامى كه زنان مؤمنى نزد تو آيند تا با تو بيعت كنند كه بر خدا شرك نورزند، دزدى نكنند، زنا ننمايند، فرزندان خود را نكشند...

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 8.2- همان.3- ر. ك: روض الجنان، ابوالفتوح رازى، ج 19، ص 171؛ دائرة المعارف تشيع، صدر احمد حاج سيد جوادى، ج 3، ص 586.ص: 22در چگونگى بيعت زنان، چهار نظريه وجود دارد:يك- رسول خدا پارچه اى به دست خود مى پيچيد و زنان با دست دادن، با آن حضرت، بيعت مى كردند. (1)دو- پارچه اى پهن مى شد و پيامبر يك طرف پارچه و زنان طرف ديگر پارچه را مى گرفتند و اين گونه با پيامبر (ص) بيعت مى كردند. (2)سه- رسول خدا (ص) دستان خود را در ظرف آبى فرو مى برد؛ سپس زنان دستانشان را در آن فرو مى بردند. (3)چهار- بيعت زنان صرفاً كلامى بوده و پيامبر (ص)، هيچ گاه با زنان مصافحه نكرده است. (4)بيعت يكى از حساس ترين امور سياسى اسلام است. خداوند در قرآن كريم اجر وفاداران بر بيعت را اجر بزرگى دانسته است. (5) بيعت در حقيقت، اعلام اطاعت از قوانين اسلامى و پذيرفتن رهبرى حكومت اسلامى توسط پيامبر است كه زن و مرد، هر دو بدان

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 5.2- روض الجنان، ج 19، صص 169- 171.3- الطبقات الكبري، ج 8، ص 11.4- همان، ص 5؛ مسند، احمد بن حنبل، ج 7، ص 22؛ بحارالانوار، مجلسي، ج 7، ص 157.5- فتح: 10ص: 23پرداخته اند. (1)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ج) امان دادن به پناه جويان

پناهندگى سياسى، از رسوم عرب جاهلى است كه اسلام آن را امضا كرد. اين سنت، بارها در تاريخ صدر اسلام نمود يافته است كه به چند مورد اشاره

---

1- تاريخ يعقوبى، يعقوبى، ج 2، ص 267؛ انساب الاشراف، بلاذرى، ج 7، ص 123؛ پس از رحلت رسول خدا ص نيز با ام سلمه رايزنى مى شد؛ چنان كه جابر بن عبدالله انصارى پس از واقعه حرّه، در سال 63 ه. ق در خصوص بيعت با يزيد با او مشورت كرد؛ الاصابه، ابن حجر، ج 4، ص 10.ص: 25مى شود.در سال پنجم و در غزوه خندق، «رِفاعَة بن سَموئيل» يهودى، از جمله كسانى بود كه براى نجات خود به زنى از قبيله «خزرج» و از تيره «بنى نجار» متوسل و پناهنده شد. پيامبر به حرمت اين خانم كه «سَلمى» نام داشت، از قتل رفاعه صرف نظر كرد. (1)در سال ششم، در سريه «زيد بن حارثه» و در منطقه «عيص»، چند تن از مشركين به اسارت در آمدند؛ همسر زينب دختر رسول خدا (ص) «ابوالعاص بن رَبيع»، از جمله آنان بود كه از زينب امان خواست. بنا به گزارشى، هنگامى كه رسول خدا (ص) نماز صبح را خواند، زينب با صداى بلند اعلام كرد كه من به ابوالعاص پناه داده ام. پيامبر پس از شنيدن سخن زينب، به همراهانش گفت: كسى را كه دخترم پناه داده، ما هم پناه داده ايم. (2)حقّ جوار قائل شدن آن حضرت براى زينب، بدان معنا است كه از مسلمانان نيز اين انتظار را دارد كه

---

1- مغازى، محمد بن عمر واقدى، ج 2، ص 398؛ سيره، ابن هشام، ج 3، صص 269- 268.2- مغازى، ج 2، ص 418؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 33؛ الاصابه، ج 8، ص 152.ص: 26حقّ جوار زن مسلمان را به رسميت بشناسند.از ديگر موارد امان دهى آن است كه در فتح مكه (سال هشتم) «امّ هانى» دختر ابى طالب و «امّ حكيم» دختر «حارث بن هشام» (همسر عَكرَمة بن ابى جهل)، به پناه جويان خود امان دادند و امان آنها از سوى رسول خدا (ص) پذيرفته شد. «حارث بن هشام» و «زُهير بن ابى اميّه» از كسانى بودند كه به ام هانى پناهنده شدند. زن عكرمه نيز كه مسلمان شده بود، براى شوهرش امان گرفت و او را كه به واسطه دشمنى هايش با پيامبر به يمن فرار كرده بود، بازگرداند. (1)دختر مغيره نيز از زنانى است كه براى همسرش، «صَفوان بن اميّه» امان گرفت. (2)رسول خدا (ص) حتى در مواردى آزادسازى اسرا را كه از سوى برخى زنان صورت مى گرفت، پذيرفت؛ چنان كه در سريه «عُيَينة بن حِصْن»، عايشه يكى از اسرا را آزاد كرد و پيامبر مخالفتى نكرد.(3)

---

1- سيره ابن هشام، ج 4، ص 875؛ اسد الغابه، ج 5، ص 577؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 336.2- اسد الغابه، ج 5، ص 631.3- سيره ابن هشام، ج 4، ص 1038.ص: 27

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ه) پاسخ به جنگ روانى دشمن


زنان مسلمان به هنگام لزوم، به تبليغات زهرآگين دشمن جواب دندان شكنى مى دادند و توطئه آنان را خنثى مى كردند. چنان كه در غزوه احد، هند، همسر ابى سفيان پس از مُثله كردن پيكر حمزه سيدالشهدا، بالاى سنگى رفت و اشعارى سرود. يكى از زنان مسلمان حاضر در نبرد، فوراً به پاسخگويى او پرداخت. (2) برخى منابع، نام اين زن را هند دختر «اثاثه» يا «ابان بن عَبّاد بن عبدالمطلب» دانسته اند. (3) همچنين زمانى كه «كَعب بن اشرف» يهودى، در اشعار خود به تَغزّل و

---

1- صحيح مسلم، ج 15 ص 56؛ برخى منابع روايى در اين خصوص مطالبى تحت عنوان «باب خروج النساء الى المساجد» و «باب موعظة الامام النساء يوم العيد» دارند. ر. ك: صحيح بخارى، ج 2، ص 56؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 161.2- سيره ابن هشام، ج 3، ص 607؛ البداية و النهايه، ابن كثير، ج 4، ص 42؛ سبل الهدى و الرشاد، صالحى شامى، ج 4 ص 218.3- اسد الغابه، ج 5، ص 559؛ الاصابه، ج 4، ص 422.ص: 29معاشقه با زنان مسلمان پرداخت، زنى از انصار حرمت شكنى وى را پاسخ داد. (1)


و) مبارزه سياسى

حفظ اعتقادات و پايبندى به دين مبين اسلام، صبر و استقامت در مقابل توطئه هاى دشمن و حفظ آرمان، نوعى مبارزه سياسى بر ضد دشمن است. در جوّ اختناق آميز مكه، برخى از نخستين مسلمانان، زنان بودند. حضرت خديجه نخستين زنى بود كه اسلام را پذيرفت و تمام هستى خود را وقف پيشبرد اهداف پيامبر كرد و با تمام سختى ها، محدوديت ها و گرفتارى هايى كه مشركان براى خاموش كردن دعوت اسلامى انجام دادند، ساخت و از اعتقاد خود برنگشت. سُميّه، مادر عمّار از ديگر زنان پيشگام در اسلام است. وى شكنجه هاى دردناك مشركان را تحمل كرد و سرانجام به شهادت رسيد. (2)به جز سميه، در مكه عده اى از زنان مستضعف بودند كه به طور مداوم مورد شكنجه مشركان واقع

---

1- المحبر، ابن حبيب بغدادى، صص 81 و 82؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 123؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 179.2- سيره ابن هشام، ج 1، ص 211؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 264.ص: 30مى شدند. «لبينه»، كنيز خاندان عُدىّ، «زنيره»، كنيز بنى مخزوم يا بنى عدى و «امّ عبيس» از بردگان بنى زهره از آن جمله اند. (1) مطابق گزارشى، مشركان، زن مسلمانى به نام «امّ شريك» را براى بازداشتن از اسلام سه روز از خوراك منع كردند، اما او تحمل كرد. (2) مقاومت او و لطف الهى موجب شد تا مشركان همراه او به حقانيت اسلام پى برده و مسلمان شدند.مهاجرت از راه هاى ديگر مبارزه سياسى است. در اين ميدان مبارزه نيز، زنان همگام با مردان، مشاركت داشتند. چنان كه در ميان مهاجران به حبشه، چند تن از زنان حضور داشتند. رقيه، دختر رسول خدا (ص)، سوده، دختر قِيس بن عبد شمس، اسماء بنت عُمَيس، ام حبيبه، دختر ابى سفيان و امّ سَلمه مخزومى از آن جمله اند. (3) هجرت از ديار شرك براى حفظ ايمان و تبليغ اسلام، خود نوعى مبارزه سياسى بر ضد حاكميت شرك است. تحمل مشكلات در ديار غربت، جز براى كسى كه عاشق پيامبر و اسلام باشد، كار آسانى نيست.با هجرت رسول خدا (ص) به مدينه، بعضى از زنان

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 255؛ اسد الغابه، ج 5، ص 463.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 123؛ المحبر، ص 81.3- الطبقات الكبري، ج 1، ص 204.ص: 31مسلمانى كه نتوانسته بودند دست به هجرت بزنند، براى نجات از محيط شرك آلود مكه، زمينه هجرت خود را فراهم ساخته و با سختى هر چه تمام تر و حتى به تنهايى هجرت كرده و به پيامبر در مدينه پيوستند. امَيمه بنت بِشر (1)، امّ كلثوم، دختر عُقبَه (2)، و امّ شريك دوسى (3)از آن جمله اند. ام سلمه مخزومى كه بعدها به همسرى رسول خدا (ص) درآمد، از زنانى بود كه به رغم مخالفت هاى سرسختانه خويشانش، به مدينه هجرت كرد. (4)آيات 97 و 98 سوره نساء، به صراحت بيان مى دارد كه زنان، چون مردان وظيفه دارند تا از سرزمين كفر هجرت نمايند. هجرت زنان مسلمان، اقدامى سياسى است كه ابعاد مختلفى دارد؛ از سويى به معناى طرد و نفى نظام حاكم بر جامعه است و از سوى ديگر، به مفهوم ابلاغ پيام آيين جديد به مراكز مستعد است. علاوه بر آن، هجرت اساسى ترين اقدام جهت تأسيس حكومت اسلامى و تقويت حكومت

---

1- الاصابه، ج 8، ص 30.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 183؛ مغازى، ج 2، ص 629؛ الاصابه، ج 8، ص 463.3- الطبقات الكبري، ج 8، ص 157؛ الاصابه، ج 8، ص 416.4- الاستيعاب، ابن عبد البر، ج 4، ص 493؛ الاصابه، ج 8، ص 404.ص: 32نوپا خواهد بود.(1)


ز) حفظ اسرار

حفظ اسرار، خود نوعى كار سياسى است. (2) به موجب گزارشى، اسماء دختر ابى بكر، كه به هنگام هجرت پيامبر به يثرب، براى آن حضرت و همراهانش، غذا برده و از مكان اختفاى آنان آگاهى داشت، وقتى مورد بازجويى مشركان كه در تعقيب رسول خدا (ص) بودند، قرار گرفت، اسرار خود را فاش نكرد و از ابوجهل سيلى خورد. (3)

---

1- زن، دين، سياست، ص 312- علاوه بر موارد ياد شده، برخى زنان در زمره خدمتكاران رسول خدا ص بودند. اسماء بنت يزيد بن سكن، در برخى مواقع، ساربان و زمامدار شتر رسول خدا ص بود. تاريخ المدينة المنوره، ابن شبه، ج 1، ص 415؛ هند و اسماء، دختران حارثه اسلمى نيز از ديگر خدمتكاران آن حضرت بودند. سيره ابن هشام، ج 2، ص 566.3- سيره ابن هشام، ج 2، ص 337؛ سبل الهدي و الرشاد، ج 3، ص 246.ص: 33

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ه) پاسخ به جنگ روانى دشمن


زنان مسلمان به هنگام لزوم، به تبليغات زهرآگين دشمن جواب دندان شكنى مى دادند و توطئه آنان را خنثى مى كردند. چنان كه در غزوه احد، هند، همسر ابى سفيان پس از مُثله كردن پيكر حمزه سيدالشهدا، بالاى سنگى رفت و اشعارى سرود. يكى از زنان مسلمان حاضر در نبرد، فوراً به پاسخگويى او پرداخت. (2) برخى منابع، نام اين زن را هند دختر «اثاثه» يا «ابان بن عَبّاد بن عبدالمطلب» دانسته اند. (3) همچنين زمانى كه «كَعب بن اشرف» يهودى، در اشعار خود به تَغزّل و

---

1- صحيح مسلم، ج 15 ص 56؛ برخى منابع روايى در اين خصوص مطالبى تحت عنوان «باب خروج النساء الى المساجد» و «باب موعظة الامام النساء يوم العيد» دارند. ر. ك: صحيح بخارى، ج 2، ص 56؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 161.2- سيره ابن هشام، ج 3، ص 607؛ البداية و النهايه، ابن كثير، ج 4، ص 42؛ سبل الهدى و الرشاد، صالحى شامى، ج 4 ص 218.3- اسد الغابه، ج 5، ص 559؛ الاصابه، ج 4، ص 422.ص: 29معاشقه با زنان مسلمان پرداخت، زنى از انصار حرمت شكنى وى را پاسخ داد. (1)