نقش زنان در تاريخ اسلام

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ه) پاسخ به جنگ روانى دشمن


زنان مسلمان به هنگام لزوم، به تبليغات زهرآگين دشمن جواب دندان شكنى مى دادند و توطئه آنان را خنثى مى كردند. چنان كه در غزوه احد، هند، همسر ابى سفيان پس از مُثله كردن پيكر حمزه سيدالشهدا، بالاى سنگى رفت و اشعارى سرود. يكى از زنان مسلمان حاضر در نبرد، فوراً به پاسخگويى او پرداخت. (2) برخى منابع، نام اين زن را هند دختر «اثاثه» يا «ابان بن عَبّاد بن عبدالمطلب» دانسته اند. (3) همچنين زمانى كه «كَعب بن اشرف» يهودى، در اشعار خود به تَغزّل و

---

1- صحيح مسلم، ج 15 ص 56؛ برخى منابع روايى در اين خصوص مطالبى تحت عنوان «باب خروج النساء الى المساجد» و «باب موعظة الامام النساء يوم العيد» دارند. ر. ك: صحيح بخارى، ج 2، ص 56؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 161.2- سيره ابن هشام، ج 3، ص 607؛ البداية و النهايه، ابن كثير، ج 4، ص 42؛ سبل الهدى و الرشاد، صالحى شامى، ج 4 ص 218.3- اسد الغابه، ج 5، ص 559؛ الاصابه، ج 4، ص 422.ص: 29معاشقه با زنان مسلمان پرداخت، زنى از انصار حرمت شكنى وى را پاسخ داد. (1)


و) مبارزه سياسى

حفظ اعتقادات و پايبندى به دين مبين اسلام، صبر و استقامت در مقابل توطئه هاى دشمن و حفظ آرمان، نوعى مبارزه سياسى بر ضد دشمن است. در جوّ اختناق آميز مكه، برخى از نخستين مسلمانان، زنان بودند. حضرت خديجه نخستين زنى بود كه اسلام را پذيرفت و تمام هستى خود را وقف پيشبرد اهداف پيامبر كرد و با تمام سختى ها، محدوديت ها و گرفتارى هايى كه مشركان براى خاموش كردن دعوت اسلامى انجام دادند، ساخت و از اعتقاد خود برنگشت. سُميّه، مادر عمّار از ديگر زنان پيشگام در اسلام است. وى شكنجه هاى دردناك مشركان را تحمل كرد و سرانجام به شهادت رسيد. (2)به جز سميه، در مكه عده اى از زنان مستضعف بودند كه به طور مداوم مورد شكنجه مشركان واقع

---

1- المحبر، ابن حبيب بغدادى، صص 81 و 82؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 123؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 179.2- سيره ابن هشام، ج 1، ص 211؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 264.ص: 30مى شدند. «لبينه»، كنيز خاندان عُدىّ، «زنيره»، كنيز بنى مخزوم يا بنى عدى و «امّ عبيس» از بردگان بنى زهره از آن جمله اند. (1) مطابق گزارشى، مشركان، زن مسلمانى به نام «امّ شريك» را براى بازداشتن از اسلام سه روز از خوراك منع كردند، اما او تحمل كرد. (2) مقاومت او و لطف الهى موجب شد تا مشركان همراه او به حقانيت اسلام پى برده و مسلمان شدند.مهاجرت از راه هاى ديگر مبارزه سياسى است. در اين ميدان مبارزه نيز، زنان همگام با مردان، مشاركت داشتند. چنان كه در ميان مهاجران به حبشه، چند تن از زنان حضور داشتند. رقيه، دختر رسول خدا (ص)، سوده، دختر قِيس بن عبد شمس، اسماء بنت عُمَيس، ام حبيبه، دختر ابى سفيان و امّ سَلمه مخزومى از آن جمله اند. (3) هجرت از ديار شرك براى حفظ ايمان و تبليغ اسلام، خود نوعى مبارزه سياسى بر ضد حاكميت شرك است. تحمل مشكلات در ديار غربت، جز براى كسى كه عاشق پيامبر و اسلام باشد، كار آسانى نيست.با هجرت رسول خدا (ص) به مدينه، بعضى از زنان

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 255؛ اسد الغابه، ج 5، ص 463.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 123؛ المحبر، ص 81.3- الطبقات الكبري، ج 1، ص 204.ص: 31مسلمانى كه نتوانسته بودند دست به هجرت بزنند، براى نجات از محيط شرك آلود مكه، زمينه هجرت خود را فراهم ساخته و با سختى هر چه تمام تر و حتى به تنهايى هجرت كرده و به پيامبر در مدينه پيوستند. امَيمه بنت بِشر (1)، امّ كلثوم، دختر عُقبَه (2)، و امّ شريك دوسى (3)از آن جمله اند. ام سلمه مخزومى كه بعدها به همسرى رسول خدا (ص) درآمد، از زنانى بود كه به رغم مخالفت هاى سرسختانه خويشانش، به مدينه هجرت كرد. (4)آيات 97 و 98 سوره نساء، به صراحت بيان مى دارد كه زنان، چون مردان وظيفه دارند تا از سرزمين كفر هجرت نمايند. هجرت زنان مسلمان، اقدامى سياسى است كه ابعاد مختلفى دارد؛ از سويى به معناى طرد و نفى نظام حاكم بر جامعه است و از سوى ديگر، به مفهوم ابلاغ پيام آيين جديد به مراكز مستعد است. علاوه بر آن، هجرت اساسى ترين اقدام جهت تأسيس حكومت اسلامى و تقويت حكومت

---

1- الاصابه، ج 8، ص 30.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 183؛ مغازى، ج 2، ص 629؛ الاصابه، ج 8، ص 463.3- الطبقات الكبري، ج 8، ص 157؛ الاصابه، ج 8، ص 416.4- الاستيعاب، ابن عبد البر، ج 4، ص 493؛ الاصابه، ج 8، ص 404.ص: 32نوپا خواهد بود.(1)


ز) حفظ اسرار

حفظ اسرار، خود نوعى كار سياسى است. (2) به موجب گزارشى، اسماء دختر ابى بكر، كه به هنگام هجرت پيامبر به يثرب، براى آن حضرت و همراهانش، غذا برده و از مكان اختفاى آنان آگاهى داشت، وقتى مورد بازجويى مشركان كه در تعقيب رسول خدا (ص) بودند، قرار گرفت، اسرار خود را فاش نكرد و از ابوجهل سيلى خورد. (3)

---

1- زن، دين، سياست، ص 312- علاوه بر موارد ياد شده، برخى زنان در زمره خدمتكاران رسول خدا ص بودند. اسماء بنت يزيد بن سكن، در برخى مواقع، ساربان و زمامدار شتر رسول خدا ص بود. تاريخ المدينة المنوره، ابن شبه، ج 1، ص 415؛ هند و اسماء، دختران حارثه اسلمى نيز از ديگر خدمتكاران آن حضرت بودند. سيره ابن هشام، ج 2، ص 566.3- سيره ابن هشام، ج 2، ص 337؛ سبل الهدي و الرشاد، ج 3، ص 246.ص: 33

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ه) پاسخ به جنگ روانى دشمن


زنان مسلمان به هنگام لزوم، به تبليغات زهرآگين دشمن جواب دندان شكنى مى دادند و توطئه آنان را خنثى مى كردند. چنان كه در غزوه احد، هند، همسر ابى سفيان پس از مُثله كردن پيكر حمزه سيدالشهدا، بالاى سنگى رفت و اشعارى سرود. يكى از زنان مسلمان حاضر در نبرد، فوراً به پاسخگويى او پرداخت. (2) برخى منابع، نام اين زن را هند دختر «اثاثه» يا «ابان بن عَبّاد بن عبدالمطلب» دانسته اند. (3) همچنين زمانى كه «كَعب بن اشرف» يهودى، در اشعار خود به تَغزّل و

---

1- صحيح مسلم، ج 15 ص 56؛ برخى منابع روايى در اين خصوص مطالبى تحت عنوان «باب خروج النساء الى المساجد» و «باب موعظة الامام النساء يوم العيد» دارند. ر. ك: صحيح بخارى، ج 2، ص 56؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 161.2- سيره ابن هشام، ج 3، ص 607؛ البداية و النهايه، ابن كثير، ج 4، ص 42؛ سبل الهدى و الرشاد، صالحى شامى، ج 4 ص 218.3- اسد الغابه، ج 5، ص 559؛ الاصابه، ج 4، ص 422.ص: 29معاشقه با زنان مسلمان پرداخت، زنى از انصار حرمت شكنى وى را پاسخ داد. (1)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

و) مبارزه سياسى

حفظ اعتقادات و پايبندى به دين مبين اسلام، صبر و استقامت در مقابل توطئه هاى دشمن و حفظ آرمان، نوعى مبارزه سياسى بر ضد دشمن است. در جوّ اختناق آميز مكه، برخى از نخستين مسلمانان، زنان بودند. حضرت خديجه نخستين زنى بود كه اسلام را پذيرفت و تمام هستى خود را وقف پيشبرد اهداف پيامبر كرد و با تمام سختى ها، محدوديت ها و گرفتارى هايى كه مشركان براى خاموش كردن دعوت اسلامى انجام دادند، ساخت و از اعتقاد خود برنگشت. سُميّه، مادر عمّار از ديگر زنان پيشگام در اسلام است. وى شكنجه هاى دردناك مشركان را تحمل كرد و سرانجام به شهادت رسيد. (2)به جز سميه، در مكه عده اى از زنان مستضعف بودند كه به طور مداوم مورد شكنجه مشركان واقع

---

1- المحبر، ابن حبيب بغدادى، صص 81 و 82؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 123؛ تاريخ طبرى، ج 2، ص 179.2- سيره ابن هشام، ج 1، ص 211؛ الطبقات الكبرى، ج 8، ص 264.ص: 30مى شدند. «لبينه»، كنيز خاندان عُدىّ، «زنيره»، كنيز بنى مخزوم يا بنى عدى و «امّ عبيس» از بردگان بنى زهره از آن جمله اند. (1) مطابق گزارشى، مشركان، زن مسلمانى به نام «امّ شريك» را براى بازداشتن از اسلام سه روز از خوراك منع كردند، اما او تحمل كرد. (2) مقاومت او و لطف الهى موجب شد تا مشركان همراه او به حقانيت اسلام پى برده و مسلمان شدند.مهاجرت از راه هاى ديگر مبارزه سياسى است. در اين ميدان مبارزه نيز، زنان همگام با مردان، مشاركت داشتند. چنان كه در ميان مهاجران به حبشه، چند تن از زنان حضور داشتند. رقيه، دختر رسول خدا (ص)، سوده، دختر قِيس بن عبد شمس، اسماء بنت عُمَيس، ام حبيبه، دختر ابى سفيان و امّ سَلمه مخزومى از آن جمله اند. (3) هجرت از ديار شرك براى حفظ ايمان و تبليغ اسلام، خود نوعى مبارزه سياسى بر ضد حاكميت شرك است. تحمل مشكلات در ديار غربت، جز براى كسى كه عاشق پيامبر و اسلام باشد، كار آسانى نيست.با هجرت رسول خدا (ص) به مدينه، بعضى از زنان

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 255؛ اسد الغابه، ج 5، ص 463.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 123؛ المحبر، ص 81.3- الطبقات الكبري، ج 1، ص 204.ص: 31مسلمانى كه نتوانسته بودند دست به هجرت بزنند، براى نجات از محيط شرك آلود مكه، زمينه هجرت خود را فراهم ساخته و با سختى هر چه تمام تر و حتى به تنهايى هجرت كرده و به پيامبر در مدينه پيوستند. امَيمه بنت بِشر (1)، امّ كلثوم، دختر عُقبَه (2)، و امّ شريك دوسى (3)از آن جمله اند. ام سلمه مخزومى كه بعدها به همسرى رسول خدا (ص) درآمد، از زنانى بود كه به رغم مخالفت هاى سرسختانه خويشانش، به مدينه هجرت كرد. (4)آيات 97 و 98 سوره نساء، به صراحت بيان مى دارد كه زنان، چون مردان وظيفه دارند تا از سرزمين كفر هجرت نمايند. هجرت زنان مسلمان، اقدامى سياسى است كه ابعاد مختلفى دارد؛ از سويى به معناى طرد و نفى نظام حاكم بر جامعه است و از سوى ديگر، به مفهوم ابلاغ پيام آيين جديد به مراكز مستعد است. علاوه بر آن، هجرت اساسى ترين اقدام جهت تأسيس حكومت اسلامى و تقويت حكومت

---

1- الاصابه، ج 8، ص 30.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 183؛ مغازى، ج 2، ص 629؛ الاصابه، ج 8، ص 463.3- الطبقات الكبري، ج 8، ص 157؛ الاصابه، ج 8، ص 416.4- الاستيعاب، ابن عبد البر، ج 4، ص 493؛ الاصابه، ج 8، ص 404.ص: 32نوپا خواهد بود.(1)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ز) حفظ اسرار

حفظ اسرار، خود نوعى كار سياسى است. (2) به موجب گزارشى، اسماء دختر ابى بكر، كه به هنگام هجرت پيامبر به يثرب، براى آن حضرت و همراهانش، غذا برده و از مكان اختفاى آنان آگاهى داشت، وقتى مورد بازجويى مشركان كه در تعقيب رسول خدا (ص) بودند، قرار گرفت، اسرار خود را فاش نكرد و از ابوجهل سيلى خورد. (3)

---

1- زن، دين، سياست، ص 312- علاوه بر موارد ياد شده، برخى زنان در زمره خدمتكاران رسول خدا ص بودند. اسماء بنت يزيد بن سكن، در برخى مواقع، ساربان و زمامدار شتر رسول خدا ص بود. تاريخ المدينة المنوره، ابن شبه، ج 1، ص 415؛ هند و اسماء، دختران حارثه اسلمى نيز از ديگر خدمتكاران آن حضرت بودند. سيره ابن هشام، ج 2، ص 566.3- سيره ابن هشام، ج 2، ص 337؛ سبل الهدي و الرشاد، ج 3، ص 246.ص: 33

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2- نقش نظامى زنان


اشاره


در فقه اسلامى جهاد براى دفاع از سرزمين اسلام، بر زن و مرد مسلمان واجب شده است. در جهاد ابتدايى نيز، زنان مى توانند شركت كنند و تنها از نبرد رودر رو با دشمن منع شده اند كه آن هم علت خاصى دارد.
رسول خدا (ص) نه تنها زنان را در جنگ ها شركت مى داد و به آنها نقش واگذار مى كرد؛ بلكه از غنايم به دست آمده، براى آنان سهمى منظور مى كرد؛ چنان كه در غزوه خيبر (سال هفتم)، بخشى از غنايم را ميان ايشان تقسيم كرد. (1) در غزوه بنى قريظه (سال پنجم) نيز، زنى به نام «نسيبه» حضور داشت و از

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 46.ص: 35غنايم سهمى برد. (1)از كنار هم گذاشتن گزارش ها در خصوص حضور زنان در جبهه هاى نبرد، چنين برمى آيد كه پيامبر به آن دسته از زنانى كه داوطلب اعزام مى شدند و مهارت لازم را براى كارهاى جبهه، مثل مداواى مجروحان، آشپزى، دوختن مشك ها و ... داشتند و از شجاعت لازم نيز براى حضور در صحنه جنگ برخوردار بودند، اجازه حضور مى داد. تجربه از ديگر ملاك هاى شركت در نبردها بود. با نگاهى به نام زنان حاضر در غزوات، اين مطلب ثابت مى شود كه برخى زنان در چندين نبرد حضور داشته اند.بارى، زنان صدر اسلام با تأييد شخص رسول خدا (ص)؛ به ويژه براى مداواى مصدومان و مجروحان جنگ، به طور داوطلبانه رهسپار جبهه ها مى شدند. غير از نبرد بدر كه گزارشى از حضور زنان در آن نشده و در ابتدا بناى بر نبرد با قريش نيز نبوده است، در غزوات ديگر بسته به اهميت غزوه، گزارش هايى از شركت زنان، و ايفاى نقش مؤثر آنان، ارائه شده است. در منابع، دست كم نام 34 زن در صحنه هاى نظامى ديده مى شود

---

1- مغازى، ج 2، ص 574.ص: 36كه در 12 غزوه حضور داشته اند. در اين ميان نبرد خيبر با شركت حدود 20 زن (1)و غزوه احد با حضور 14 زن (2)، بيشترين مشاركت زنان را داشته است.ام سلمه با شركت در هشت غزوه (احد، خندق، خيبر، حديبيه، فتح مكه، حنين، طائف و تبوك) بيشترين حضور را داشته است. ام عُمّارَه نيز با شركت در هفت غزوه در رتبه دوم قرار دارد. (3)نام برخى زنان كه در غزوات حضور داشته اند عبارتند از: حضرت فاطمه (س)، عايشه، ام ايمن، حَمْنَة بنت جَحْش، سميرا بنت قيس، نسيبه و ام سليم، در نبرد احد، نفيسه و بحينه، دختران أرت (الحارث) بن مطلب، ام حبيبه بنت جحش، خديجه و هند، دختران حصين، ام عماره، صفيه، امّ ايمن، امّ سَنان اسلميه و امّ سليم در غزوه خيبر حضور داشتند. (4)در اين نبرد، گروهى از زنان بنى غفار نزد رسول خدا (ص) آمدند و اجازه شركت خواستند كه آن حضرت با حضور آنان

---

1- ر. ك: حضور زنان مسلمان در عرصه هاى نظامى در عصر رسول خدا ص، مرادى خلج، ص 1062 به بعد.2- مغازى، ج 1، ص 249؛ دلائل النبوه، بيهقى، ج 3، ص 214.3- ر. ك: الطبقات الكبري، ج 8، ص 303، الاستيعاب، ج 4، ص 503.4- مغازي، ج 2، ص 685.ص: 37موافقت نمود. (1) از ديگر زنان نقش آفرين در عرصه نظامى، مى توان از كعيبه بنت سعد، صفيّه بنت عبدالمطلب، امّ عُمارَه، امّ سليط، امّ العَلاء، سميرا بنت قيس و مادر سَعد بن معاذ ياد كرد كه در نبرد با بنى قريظه به ايفاى نقش پرداختند. (2)زنان حاضر در نبردها گاهى از غنايم به دست آمده بهره مند مى شدند؛ چنان كه در نبرد خيبر به هر زن حاضر سهم يك مرد، تعلق گرفت. ابن سعد نام زنانى را كه از غنايم خيبر سهمى به آنها اختصاص داده شد را ذكر كرده است. (3) بنابر نقلى، در خيبر دو زن باردار حضور داشتند كه هر دو، بين راه وضع حمل كردند و پيامبر براى نوزادان و مادرانشان پاداش ويژه اى قرار داد. (4)در سريّه ها از حضور زنان گزارشى ارائه نشده است.پس از اثبات حضور زنان در صحنه هاى نظامى، به مواردى از نقش ها و وظايف آنان در جبهه ها اشاره مى شود:

---

1- مغازي، ج 2، ص 694؛ سيره ابن هشام، ج 3، ص 804.2- مغازي، ج 2، ص 694.3- الطبقات الكبري، ج 8، ص 406.4- ر. ك: بررسى شيوه هاى رفتار پيامبر با زنان، مجموعه مقالات همايش بين المللى، ص 759 به بعد.ص:

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

الف) مداوا و پرستارى مجروحان

مطابق گزارشى، برخى زنان در صحنه نبرد حاضر شده و به پانسمان كردن جراحت رزمندگان مى پرداختند. چنان كه نقل شده ام ايمن كه رسول خدا (ص) او را مادر خطاب مى كرد، همواره در كنار زنان مجاهد به مداواى مجروحان مى پرداخت. (1) «نسيبه»، دختر حارث انصارى مى گويد: «در هفت جنگ، همراه پيامبر بودم و مجروحان را مداوا مى كردم». (2)«رفيده» يا «كعيبه»، دختر سعد، در نبرد خندق در مسجد پيامبر خيمه زده و مجروحان را مداوا مى كرد. (3) هنگامى كه سعد بن معاذ از بزرگان انصار، مجروح گرديد، به دستور پيامبر وى را جهت مداوا به خيمه رفيده بردند. (4) وى زنى بود كه خود را وقف خدمت به مجاهدان كرده بود. گويا او اولين پرستار در اسلام بوده است. (5)ام سنان اسلميه، وقتى داوطلب شركت در جنگ شد، نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: «من براى مداواى مجروحان در جنگ شركت مى كنم». پيامبر به ايشان

---

1- الطبقات الكبرى، ج 8، ص 225؛ الاصابه، ج 3، ص 64.2- اسد الغابه، ج 5، ص 603؛ الاصابه، ج 4، ص 477.3- اسد الغابه، ج 5، ص 454.4- سيره ابن هشام، ج 3، ص 720؛ الطبقات الكبري، ج 8، ص 291.5- ر. ك: الاستيعاب، ج 4، ص 1838.ص: 39اجازه داد و فرمود: «به دوستان تو از قبيله اسلم و غير آن هم اجازه مى دهم در نبرد شركت كنند». (1)اميّه دختر قِيس بن ابى الصلت غفاري، جهت حضور در نبرد خيبر، براى كمك به مصدومان و امور تداركاتى، نظر پيامبر را جويا مى شود و آن حضرت با شركت وى موافقت مى كند و پس از نبرد، گردنبندى به وى عطا مى كند. (2)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ب) آبرسانى و دوختن مشك ها

اشاره

برخى از زنان حاضر در نبردها، براى رزمندگان آب و نان حمل مى كردند. به موجب نقلى، «ربيع» دختر «مُعوذ بن عَفراء»، از آب رسانان و خدمه مجاهدين بود. (3) از برخى زنان حاضر در نبردها گزارش شده كه ما براى رساندن آب به رزمندگان، با سپاه اسلام همراه مى شديم (4)ام ايمن (5)و حَمنَه بنت جحش (6)از ديگر زنانى هستند كه نقش آبرسانى را در صحنه هاى نظامى

---

1- مغازي، ج 2، ص 686.2- الطبقات الكبري، ج 8، ص 296؛ اسد الغابه، ج 5، ص 405.3- اسد الغابه، ج 5، ص 451.4- الطبقات الكبري، ج 8، ص 225.5- همان.6- همان، ص 241.ص: 40برعهده داشتند. قابل ذكر است كه سقايى پيشه اى بوده كه تا اين اواخر در ممالك اسلامى رايج بوده و برخى زنان به اين پيشه مشغول بوده اند.ج) آشپزىامّ عطيّه در جبهه ها حاضر مى گرديد و براى رزمندگان آشپزى مى كرد. «(1)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

د) رساندن تير و سلاح به خطّ مقدم

جمع آورى تيرها و رساندن آنها به دست رزمندگان، از ديگر كارهاى زنان در جنگ بود. چنان كه در گزارشى آمده است: امّ زياد أشجعيّه، قبل از عزيمت سپاه پيامبر به خيبر، به آن حضرت عرض كرد: ما براى رساندن تير و نوشانيدن سويق (نوعى شربت) به رزمندگان با آنان همراه مى شويم. (2)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ه) حمل كشته شدگان و مجروحان

در غزوه احد، هند، دختر «عمرو بن حزام» تصميم داشت، اجساد مطهر سه تن از شهدا را به مدينه حمل

---

1- الطبقات الكبري، ج 8، ص 455.2- الآحاد و المثانى، ابن ابى عاصم، ج 6، ص 81؛ المعجم الكبير، طبرانى، ج 25، ص 137.ص: 41كند (1)كه به فرمان رسول خدا (ص) منصرف شد و در احد دفن شدند. در گزارشى آمده است:كُنّا نَغْزُو مَعَ رَسُول الله وَنَردُّ الْقَتلى وَ الْجَرحى إلَى المدينه. (2)ما همراه رسول خدا در جنگ شركت مى كرديم و كشته ها و مجروحان را به مدينه انتقال مى داديم.ربيع دختر معوذ بن عفراء انصارى در جبهه شركت مى كرد و اجساد شهدا را به مدينه حمل مى كرد. (3)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

و) نبرد در وقت ضرورت

برخى زنان شركت كننده در نبردها به همراه خود سلاحى داشتند تا به گاه لزوم از خود و پيامبر دفاع كنند. از زنانى كه در شرايط حسّاس با دشمن به طور مستقيم درگير شدند، مى توان از ام سليم، صفيه و ام عماره ياد كرد. ابن سعد به نقل از نسيبه دختر «كعب بن عمرو خزرجى»، مشهور به امّ عُمارَه، آورده است: «چون در جنگ احد، مسلمانان گريختند، نزد پيامبر آمدم و با شمشير زدن و تيراندازى از او دفاع

---

1- شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 14، ص 262.2- مغازي، ج 1، ص 265.3- اسد الغابه، ج 5، ص 452.ص: 42كردم تا مجروح شدم».بنا به نوشته واقدى، ام عماره در دفاع از رسول خدا (ص) زخم عميقى در گردنش پيدا شد كه تا يك سال التيام نيافت. (1) از پيامبر نقل شده كه به چپ و راست نگاه مى كردم، غير از ام عماره را نمى ديدم كه از من دفاع مى كرد و شمشير مى زد. (2)ام عماره در عين حال كه چند زخم بر بدن داشت، فرزندش را به مبارزه با دشمن ترغيب مى كرد تا آنجا كه پيامبر توانايى او را با بيان اينكه: «اى ام عماره! چه كسى به قدر تو تواناست، ستود» دلاورى و استقامت وى و خانواده اش در نبرد احد، ايشان را مشمول دعاى رسول خدا (ص) كرد و حتى از مقام برخى صحابه كه به ظاهر برجسته بودند، برتر دانست و فرمود: «امروز تو جايگاهى بهتر از فلانى و فلانى دارى». (3)ام عماره، در غزوه حديبيه نيز حضور داشت و به گفته خودش: هنگامى كه شوهرم «غزية بن عمر» شمشيرى بسته بود، من چوبى را كه سايبان بود، برداشتم، سپس كاردى هم همراه گرفتم كه به كمر بسته

---

1- مغازى، ج 1، ص 269؛ الاصابه، ج 8، ص 441.2- مغازي، ج 1، ص 270.3- همان، ص 269.ص: 43بودم و گفتم اگر دشمن به من نزديك شود، اميدوارم كه به قتل برسانم. (1) وى در غزوه حنين (سال هشتم) شركت داشت. وقتى در سپاه مسلمانان سستى افتاد و آنان روى به هزيمت نهادند، ام عماره همراه چهار زن ديگر در حالى كه شمشير برنده اى در دست داشت، خطاب به انصار فرياد زد كه اين چه كار زشتى است؟ شما و فرار! و با حمله به دشمن، مردى از قبيله هوازن را كشت و به چهره فراريان خاك پاشيد. (2) ام عماره، پس از رحلت رسول خدا (ص) نيز در برخى نبردها شركت كرد و در نبرد يمامه دستش قطع شد. «3»در نبرد خندق، هنگامى كه يهودِ بنى قريظه پيمان شكنى كرده و به قصد شبيخون زدن به مردم مدينه به محل استقرار برخى از زنان نزديك شدند، صفيه دختر عبدالمطلب، عمه رسول خدا (ص) اقدام به مقابله نظامى كرد و يكى از يهوديان را كشت و اين در حالى بود كه «حَسّان بن ثابت»، شاعر معروف انصار از رويارويى با آنان عذر خواسته بود. (3)

---

1- مغازى، ج 3، ص 458.2- همان، ص 689.3- مغازي، ج 2، ص 462.ص: 44بنا به نقلى، صفيه در جريان نبرد احد نيز فردى يهودى را كه درباره همسران پيامبر (ص) جاسوسى مى كرد، به قتل رساند. اين زن شجاع، وقتى ديد مسلمانان از احد مى گريزند با نيزه اى كه در دست داشت رو به جلو مى رفت و با آن بر صورت مردم مى زد و مى گفت: «آيا از گرد رسول خدا (ص) مى گريزيد؟!»در غزوه حنين (سال هشتم)، غير از اميرمؤمنان (ع) و تنى چند از بنى هاشم، بقيه مسلمانان گريختند. در اين هنگامه سخت، زنانى، مردانه ايستادند. ام عماره، ام سليم، ام سليط و ام حارث در اين معركه جهاد كردند. (1) اين زنان با رشادت خود، فراريان را شرمنده ساختند و آنان به نزد پيامبر بازگشتند. بدين ترتيب اين دسته از بانوان در مصون ماندن آن حضرت از خطر، نقش داشتند. (2)ام سليم، دختر مِلحان از ديگر زنان مسلمانى است كه با همسرش ابوطلحه، در جنگ حنين شركت كرد. او بُردى به كمر خود بسته و خنجرى به دست داشت. ابوطلحه پرسيد: اين خنجر چيست كه در دست

---

1- مغازي، ج 3، صص 904- 902.2- تاريخ يعقوبى، ج 1، ص 424.ص: 45دارى؟ گفت: «آن را به دست گرفتم تا اگر مشركى به من نزديك شد، شكمش را با آن پاره كنم».