اسلام و مدیریت زن در خانواده

[خادمه زینب کبری(س)]

اسلام و مدیریت زن در خانواده

[خادمه زینب کبری(س)]

چکیده

خانواده نهادی محوری و اساسی در جامعه و مناسب‌ترین مکان برای تأمین نیازهای مادی و معنوی انسان است؛ زنان نیز به‌عنوان یکی از ارکان اصلی خانواده، نقش مهمی در تعالی، رشد و شکوفایی استعداد اعضای خانواده و ساختن جامعه‌ای سالم دارند. در این مقاله با توجه به آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصوم -علیهم‌السلام- در ابتدا به مهم‌ترین کارکردهای خانواده اشاره شده است که عبارت‌اند از: تأمین نیازهای روانی- اجتماعی، تولید مثل و بقای نسل، تأمین نیازهای جنسی، جامعه‌پذیری است؛ سپس کارکردهای متفاوت زن و مرد در جامعه انسانی به‌عنوان حکمت تفاوت‌ها در آفرینش معرفی شده است؛ شاخصه‌های تکوینی زن، همچون «عاطفی بودن»، علاقه‌ به مادری، «علاقه‌مندی به زینت و آرایش» و «روح اطاعت و تواضع زن» از عوامل موفقیت او در نقش‌های مدیریتی‌اش در خانواده، در ادامه مورد بررسی قرار گرفته است. مدیریت عاطفی زنان در ایجاد بهداشت روانی خانواده، نقش مؤثری در استحکام بنیان‌های خانواده دارد، زنان در نقش مادری و همسری می‌توانند روابط اعضای خانواده را بر اساس عشق و محبت پایه‌ریزی نمایند و کانون خانواده را به محیطی امن و آرامش‌بخش تبدیل نمایند و مودت و رحمت را در نهاد خانواده حاکم نمایند. مدیریت اقتصادی زن در خانواده برای رعایت اعتدال در اقتصاد خانواده و خودداری از اسراف و تبذیر و داشتن روحیه قناعت از مهم‌ترین ویژگی‌های همسر مطلوب در روایات اسلامی ذکر شده است. در پایان مقاله، مدیریت زن در ساختن جامعه سالم نیز تبیین شده است.

[خادمه زینب کبری(س)]

مقدمه‌

خانواده از مهم‌ترين واحدهاى اجتماعى است كه در همه جوامع بشرى وجود داشته است؛ اين سازمان اجتماعى اولين و بادوام‌ترين عامل تكوين جامعه انسانى و تأثير فراوانی در رشد جسمانى، اجتماعى، اخلاقى، عاطفى، عقلانى و ...، جوامع بشرى داشته است.

ازدواج، پايه و سنگ بقاى تشكيل خانواده است؛ از این‌رو در منظر خداى متعال هيچ نهادى در اسلام محبوب‌تر و عزيزتر از خانواده بر پا نشده است؛ «ما بنى الاسلام بناء احب الى الله تعالى اعز من التزويج» (مجلسى، 1410 ه‍ ق، 100: 222)؛ خانواده نهادى محورى و اساسى در جامعه است و هسته اوليه جامعه به‌شمار مى‌رود. رسيدن به مدينه فاضله‌اى كه اسلام ترسيم مى‌كند، بدون حضور سازنده و فعال «نهاد مقدس خانواده»، امكان ندارد؛ زن و شوهر دو ركن اصلى اين نهاد هستند كه نقش زن با معنايى بى‌بديل در جهت‌گيرى‌هاى اين نهاد عالى، داراى اهميت است. چنان‌كه امام خمينى (ره) فرمودند: صلاح و فساد يك جامعه، از صلاح و فساد زن سرچشمه مى‌گيرد؛ زن يكتا موجودى است كه مى‌تواند از دامن خود افرادى را به جامعه تحويل دهد كه از بركاتش يك جامعه، بلكه جامعه‌ها به استقامت و ارزش‌هاى والاى انسانى كشيده شوند و مى‌تواند به‌عکس آن باشد» (خمينى، 1368، 181).

بيان جايگاه و شخصيت زن، مسئوليت‌هاى فردى، خانوادگی و اجتماعى وى و ترسيم روشن جايگاه و ساختار خانواده، در اسلام اهميت زيادى دارد. در اين نوشتار ابتدا كاركردهاى خانواده بيان مى‌شود، سپس هنگام تبيين شاخصه‌هاى تكوينى زن و جايگاهش در خانواده، به نقش‌هاى مديريتى وى در ايجاد بهداشت روانى خانواده، مديريت اقتصادى و ايجاد جامعه‌اى سالم پرداخته مى‌شود.

[خادمه زینب کبری(س)]

مفهوم شناسى‌
خانواده‌
صاحب‌نظران علوم اجتماعى تعاريف متعددى از خانواده ارائه كرده‌اند از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
- خانواده عبارت است از شركت کم‌وبیش پايدار با فرزند يا بدون فرزند (ساموئل، 1341، 226)؛
- خانواده پديده‌اى تاريخى و واحدى اجتماعى است كه واجد خصايص گروه يا نهاد است (آريانپور، 1380، 342)؛
- خانواده سازمان اجتماعى محدود و نهاد سازنده‌اى است كه از طريق ازدواج كه قراردادى اجتماعى است، تشكيل مى‌شود (فرجاد، 1355، 11).
در مكتب اسلام، خانواده متشكل از چند فرد است و داراى شخصيت مدنى حقوقى و معنوى است كه بر اساس نكاح (عقدى كه ارتباط يا مشروعيت‌ ارتباط زن و مرد را معين مى‌سازد) پديد مى‌آيد (قائمى، 1386،19) بر اين اساس، خانواده در اسلام داراى ويژگى‌هاى خاص است كه عبارتند از:
- دوام و پايدارى نسبى؛
- وجود افراد متفاوت در آن؛
- وظايف مشترك و گوناگون بين افراد آن؛
- حقوق متقابل افراد آن نسبت به يكديگر؛
- داشتن اهداف معين و منافع مشترك؛
- شكل‌گيرى آن مطابق مبانى مذهبى (صافى، 1380، 111).

[خادمه زینب کبری(س)]

مديريت‌

مدير (manager): گرداننده/ آنکه مى‌گرداند/ اداره كننده/ كسى كه كارى را اداره مى‌كند (دهخدا، 1377، 13: 20562)؛ مديريت (management)، مصدر جعلى به معناى فرآيند به‌کارگیری مؤثر منابع انسانى و امكانات مادى براى تحقق اهداف سازمانى است (توكلى، 1383، 16).
در اين پژوهش به بررسى نقش مديرتى زن به معناى نگهدارنده امكانات، استعدادها و انرژى‌هاى موجود در خانواده و هدايت آنها در جهت تعالى، رشد و شكوفايى استعداد اعضاى خانواده كه ثمره آن استحكام بنيان‌هاى خانواده و ايجاد جامعه‌اى سالم است، مى‌پردازيم.

[خادمه زینب کبری(س)]

كاركردهاى خانواده‌

خانواده مؤسسه‌اى اجتماعى است كه در دوره‌هاى مختلف تاريخى در جوامع گوناگون وجود داشته و هم‌اکنون نيز به‌صورت هسته‌اى، گسترش‌یافته است كه كاركردهاى مختلفى دارد. در جامعه‌هاى گوناگون، اين كاركردها و وظايف به دلايل فرهنگى، مذهبى، اجتماعى و اقتصادى متفاوت است؛ در اين قسمت با رويكرد اسلامى، به بررسى مهم‌ترين كاركردها و وظايف آن مى‌پردازيم.

[خادمه زینب کبری(س)]

تأمين نيازهاى روانى- اجتماعى (بهداشت روانى)

خداوند متعال مى‌فرمايد: «يكى از نشانه‌های الهى است که براى شما از جنس خودتان حقيقتى را بيافريد تا با او انس بگيريد و آرامش يابيد و در بين شما دوستى و مهربانى قرار داد؛ در اين امر براى افرادى كه اهل تفكر باشند، آيات و نشانه‌هايى وجود دارد» (روم: 21). نياز به آرامش و امنيت، ريشه در سرشت انسان دارد. داشتن زوج (همسر) براى هر فردى، موجب آرامش و امنيت خاطر است و ايجاد محبت و الفت بين زن و مرد در زندگى خانوادگى نيز از نشانه‌هاى حكمت و رحمت پروردگار است. ازدواج براى انسان نوعى كمال و انسان بر اساس قانون آفرينش و حکم فطرت، براى تأمين نيازهاى مختلف روانى- اجتماعى خود به ازدواج و تشكيل خانواده نيازمند است.

[خادمه زینب کبری(س)]

تولیدمثل و بقاى نسل‌

حفظ بقاى نسل از موضوع‌هاى مهم و ثمرات بزرگ ازدواج و تشكيل خانواده است؛ به‌ بیان‌ دیگر تولد انسان‌هايى كه نيازمند تربيت و پرورش صحيح هستند از اهداف اساسى تشكيل خانواده است. از ديدگاه اسلام، وجود فرزند صالح براى پدر و مادر، يك عمل نيك، محسوب مى‌شود كه در سعادت دنيا و آخرت آنان، مؤثر خواهد بود (محمدى رى شهرى، 1422 هـ ق، 636).
رسول خدا- صلى الله عليه و آله- مى‌فرمايد: «ازدواج كنيد تا صاحب فرزند شويد و بر شمار شما افزوده شود؛ زيرا من در قيامت به امت‌هاى ديگر، با كثرت شما مباهات مى‌كنم» (احمديان، 1385، 39).

[خادمه زینب کبری(س)]

تأمين نيازهاى جنسى‌

هدايت و تأمين نياز جنسى به‌طور صحيح، در سلامت جسم و روان و ايجاد تعادل روانى تأثير زيادى دارد. اين غريزه، نوعى کشش‌ناپذیر است كه زن و مرد را به ازدواج و تشكيل خانواده علاقه‌مند مى‌كند و موجب بقا و تداوم اين نهاد مى‌شود؛ بنابراين بخشى از اساس تشكيل و تداوم خانواده غريزه جنسى است. ازدواج، مناسب‌ترين راه ارضاى ميل جنسى است و توجه به اين نياز، در طول زندگى زناشويى از وظايف زن و شوهر است. در سايه ازدواج، علاوه بر تأمين نياز جسمانى، فرد از لحاظ اخلاقى، فكرى و روانى نيز به آرامش مى‌رسد؛ به همين دليل تأمين نياز جنسى از وظايف و كاركردهاى مهم ازدواج است كه نقش اساسى در حفظ تعادل خانواده و جامعه دارد.

[خادمه زینب کبری(س)]

كاركرد اجتماعى سازى- جامعه‌پذیری‌

كاركرد مهم ديگر خانواده، آموزش زندگى فردى و اجتماعى به فرزندان و انتقال تجربه‌هاى به‌دست ‌آمده در طول زندگى زن و مرد است. اين كاركرد و وظيفه خانواده، سبب نگهدارى فرزندان از خطرهاى طبيعى و اجتماعى مى‌شود.
خانواده استعدادهاى روانى و ذهنى افراد را به فعليت درمی‌آورد، اولين سنگ بنای شخصيت كودك را بنا مى‌نهد، مهم‌ترين ارزش‌هاى اخلاقى و هنجارهاى غیررسمی زندگى اجتماعى را آموزش مى‌دهد و كيفيت برقرارى روابط با ديگران را به فرزندان ياد مى‌دهد. در واقع خانه و خانواده مدرسه‌اى است كه كودك در آن زندگى اجتماعى را از اولين معلمان خود يعنى، والدين مى‌آموزد (هاشمى ركاوندى، 1374، 1: 111).
از مهم‌ترين وظايف و كاركردهاى خانواده، آموزش علم، فن و هنر به فرزندان است تا بتوانند به‌اندازه استعداد خود ترقى كنند. آموزش اخلاق، رفتارهاى اجتماعى و روش معاشرت، پرورش عواطف انسانى فرزندان و تقويت روح‌ همكارى و محبت به ديگران، خدمت به جامعه و درك مسئوليت‌هاى فردى و اجتماعى و خانوادگى از امور مهمى است كه خانواده عهده‌دار آن است (خامنه‌اى، 1379، ش 104، 17).