فراتر از عرفان : خداشناسی فلسفی و عرفانی از نگاه وحی و عرفان

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بسم الله الرحمن الرحیم

سلام بر تو
ای کعبه سپید توحید
ای چشمه نور در وادی ظلمات
ای تنهاترین تنها
و ای مسافر بیابان
غربت و تنهایی "توحید" را دیدم
و تنهایی تو را به یاد آوردم
که "تو" خود پیکره توحید و تجلّی معرفتی
و غربت توحید، نشانی از غربت و تنهایی توست
به امید آن روز که بیایی
و خاکیان را درس توحید و معرفت دهی
آن سان که افلاکیان را معرفت آموختی
و زمینیان را از ظلمت و تیرگی اوهامشان برهانی
آن چنان که سماواتیان را از الحاد و شرک رهایی دادی
فسلام علیک حین تقرء و تبین
و سلام علیک حین تهلّل و تکبّر
و سلام علیک حین تمجد و تمدح
و السلام علیک بجوامع السلام
اللهمّ أحی بولیک القرآن، و أرنا نوره سرمداً...
ص: 4

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

فهرست موضوعات
مقدمه. 13
فصل اول. 15
ارکان شناخت صحیح آفریدگار و آفریدگان.. 15
* اصل اول: هر موجود ممکنی، عددی (= قابل پذیرش کمی و زیادی) است. 17
* اصل دوم: هر موجود عددی ای متجزّی است.. 19
* اصل سوم: نامتناهی، محال و موهوم است.. 23
* اصل چهارم: موجود دارای مقدار و اجزا (= ممکن)، حادث حقیقی (= دارای ابتدای وجود) است. 39
* اصل پنجم: زمان و مکان، متجزّی و حادث حقیقی می باشد.. 42
* اصل ششم: موجود حادث، نیازمند به خالق است.. 44
* اصل هفتم: موجود مقداری، خالق نتواند بود.. 44
* اصل هشتم: ممکن (= مقداری)، مجرد از زمان نیست.. 46
* اصل نهم: ذات خداوند متعال هرگز شناخته نمی شود. 47
* اصل دهم: تقابل وجود خالق و خلق، تقابل "متجزی" و "غیر متجزی" است. 54
* اصل یازدهم: آنچه بر خلق (موجود دارای مقدار و اجزا) روا باشد، ویژه خود آن هاست. 55
* اصل دوازدهم: اقرار به وجود خالقی که هم "هست" و هم "بر خلاف همه چیز است"، ضروری است. 57
فصل دوم. 65
آفرینش و خلقت، نه تطوّر و صدور 65
* آیا خداوند همانند خلق است؟!. 72
* تباین، ملاک خالقیت... 74
* فلسفه و عرفان جدایی و تباین خالق و خلق را انکار می کند. 82
* فلسفه و عرفان، یک چیز یا دو چیز!؟. 87
فصل سوم. 97
شناخت توحید بر اساس وحی و برهان نه فلسفه و عرفان 97
* وحدت عددی، وحدت حقیقی، وحدت موهوم. 97
* وحدت موهوم. 99
* اشتباه معرفت بشری در شناخت معنای توحید. 107
* فلسفه و عرفان خداوند را نامتناهی و عین وجود اشیا می پندارد. 109
* فعل بی نهایت؟!. 121
* اوهام پیرامون معنای وحدت خداوند. 128
* نقد برهان فلسفی اثبات واجب الوجود. 149
فصل چهارم. 157
ادعای نابجای ادراک کنه ذات خداوند. 157
* ادعای اهل فلسفه در مورد معرفت کنه ذات خداوند. 159
* شناخت مخلوقات، تنها راه شناخت خداوند. 165
* معرفة الله بالله (شناخت خداوند به خودش) یعنی چه؟. 172
* تفکّر در ذات خداوند گمراهی است... 192
* فراترین درجه معرفت خداوند. 197
* فلسفه و عرفان خداوند را شبیه خلق، بلکه عین وجود آن می داند. 199
فصل پنجم. 207
افسانه وجود مجرّدات... 207
* انحصار موجود، به ذات متجزی و ذات متعالی از اجزاء. 212
* جز خداوند متعال همه چیز جسم است و جسمانی.. 215
* انگیزه اهل فلسفه در اعتقاد به وجود عالم مجردات.. 221
* کلمات اهل فلسفه پیرامون عالم مجردات.. 225
* نادرستی اعتقاد به تولّد عقول مجرده از ذات متعالی خداوند. 232
* آیا ملائکه همان موجودات مجردند؟!. 248
فصل ششم. 253
فراتر از زمان و مکان. 253
* خدای فلسفه و عرفان در گستره زمان و مکان. 257
فصل هفتم. 267
دیدن خداوند! هرگز! 267
* دیدن خداوند در پندار فیلسوفان و عارفان. 271
فصل هشتم. 285
اوهام پیرامون اصالة الوجود و اصالة الماهیة. 285
* معنای حقیقی اصالت وجود (1). 285
* معنای حقیقی اصالت وجود (2). 287
* نمونه ای از مبانی و عبارات فلاسفه و عرفا 291
* معنای حقیقی اصالت وجود (3). 300
* اصالت وجود (4). 310
* نگاهی به ادله اصالت وجود. 312
* مبنای بحث اصالت یا اعتباریت وجود و ماهیت... 342
ملاصدرا و اصالت وجود. 346
* توضیح نظریه اصالت وجود صدرایی.. 346
* نقد اساس نظریه اصالت وجود صدرایی.. 348
فصل نهم. 367
فلسفه و عرفان حدوث عالم را نمی پذیرد. 367
* فلسفه و قدم عالم. 380
فصل دهم. 401
اراده صفت فعل است نه ذات... 401
* "فعل" فعل است، و "ذات" ذات.. 411

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

فصل یازدهم. 423
ملاک معلولیت... 423
فصل دوازدهم. 433
علم خداوند متعال عین اشیاء نیست... 433
فصل سیزدهم. 439
نسبت خداوند متعال با صفات... 439
فصل چهاردهم. 451
جبر و وحدت وجود. 451
* تاملی بر مبانی عدل الهی.. 453
عرفان و جبر 463
* چرا جبر؟!. 467
* معنای جبر چیست؟. 478
* جبر و اختیار از نگاه وحی... 482
فصل پانزدهم. 493
تکلیف فراتر از قدرت... 493
فصل شانزدهم. 499
اعتقاد به بدا، نشان اهل توحید. 499
* اندیشه بشری و انکار بدا 503
فصل هفدهم. 509
نظری اجمالی به کتابهای "بدایة الحکمة" و "نهایة الحکمة" 509
* مقایسه کوتاهی بین مبانی و مطالب کتاب کشف المراد با نهایه و بدایه 510
* نمونههایی از نصوص و مبانی کتاب "بدایة الحکمة" و "نهایة الحکمة" در مقایسه با مبانی عقل و برهان و قرآن: 520
* وحدت و عینیت وجود خالق و مخلوق؛ و داخل دانستن وجود همه اشیاء در ذات خدا، و انکار خلقت و آفرینش الهی در دو کتاب مورد اشاره: 520
* خداوند مجموعه تمامی اشیاء است یا خالق فراتر از آنها؟!. 523
* عالم، حاصل اراده و ایجاد باری است یا خود خدا؟!. 524
* اعتقاد به شریک باری تعالی در دو کتاب مورد اشاره: 524
* نفی وجود خالق متعال در دو کتاب مورد اشاره: 527
* تحریف معنای حقیقی علت و معلول و خالق و مخلوق. 528
* آیا خدا یعنی همه موجودات، و کلّ عالم هستی؟!. 529
* آیا همه ممکنات، واجب الوجود و قدیم و مراتب و اجزای ذات خدایند؟! 529
* آیا خلق کردن و رزق دادن خداوند غیر اختیاری است؟!. 531
* نفی حدوث حقیقی و مخلوقیت و ابتدا داشتن عالم در دو کتاب مورد اشاره: 531
* آیا ذات خدای تعالی شبیه یا هم سنخ خلق است؟!. 533
* اعتقاد به آلهه و خدایان متعدد و ارباب انواع، و نسبت دادن خلقت و ربوبیت به غیر خدا 534
* تغیر و تطور ذات خداوند به اطوار و صورتهای مختلف: 536
* عجز و ناتوانی باری تعالی از خلق و آفرینش بیش از یک چیز: 537
* آیا اراده الهی صفت ذات خداوند و به معنای علم اوست یا صفت فعل او؟! 537
* آیا قدرت خدای تعالی به معنای مبدء بودن ذات او برای صدور اشیاء است؟! 539
* آیا ذات و علم خداوند تعالی دارای اجمال و تفصیل و حدوث است؟! 540
* آیا علم خداوند حصولی است؟!. 542
* آیا ما مجبوریم یا مختار؟ و آیا هر فعلی فعل خداست؟ و آیا اعتقاد به اختیار عقیده شیعة است یا معتزله؟ و آیا شیعیان با پرستندگان بتها و ستارگان مساویند؟! 543
* آیا عقیده به قضا و قدر الهی ملازم با نفی اختیار، و اسناد افعال خلق به خداست؟! 548
فصل هجدهم. 551
نقد مکتب تفکیک میرزا مهدی اصفهانی.. 551
* فصل اول: وحدت وجود و انکار معنای حقیقی خلقت... 552
* فصل دوم: سوفسطائی گری و کشف و شهود. 556
* فصل سوم: نصوص ایشان در ادّعای معرفت ذات خداوند تعالی! 557
* سند مکتب میرزای مهدی اصفهانی و سایر وحدت وجودیان معاصر 564
* میرزای اصفهانی و داستان غیر واقعی دیدار امام زمان علیه السلام. 566
فصل نوزدهم. 569
اندیشه های زمینی، یا درس های آسمانی؟! 569
* امام علیه السلام امام است، نه فیلسوف.. 576
ص: 5
* آیا خداوند همانند خلق است؟!. 72
* تباین، ملاک خالقیت.. 74
* فلسفه و عرفان جدایی و تباین خالق و خلق را انکار می کند. 82
* فلسفه و عرفان، یک چیز یا دو چیز!؟. 87
فصل سوم. 97
شناخت توحید بر اساس وحی و برهان نه فلسفه و عرفان. 97
* وحدت عددی، وحدت حقیقی، وحدت موهوم. 97
* وحدت موهوم. 99
* اشتباه معرفت بشری در شناخت معنای توحید. 107
* فلسفه و عرفان خداوند را نامتناهی و عین وجود اشیا می پندارد 109
* فعل بی نهایت؟!. 121
* اوهام پیرامون معنای وحدت خداوند. 128
* نقد برهان فلسفی اثبات واجب الوجود. 149
فصل چهارم. 157
ادعای نابجای ادراک کنه ذات خداوند 157
* ادعای اهل فلسفه در مورد معرفت کنه ذات خداوند. 159
* شناخت مخلوقات، تنها راه شناخت خداوند. 165
* معرفة الله بالله (شناخت خداوند به خودش) یعنی چه؟. 172
* تفکّر در ذات خداوند گمراهی است.. 192
* فراترین درجه معرفت خداوند. 197
* فلسفه و عرفان خداوند را شبیه خلق، بلکه عین وجود آن می داند 199
فصل پنجم. 207
افسانه وجود مجرّدات.. 207
ص: 6
* انحصار موجود، به ذات متجزی و ذات متعالی از اجزاء. 212
* جز خداوند متعال همه چیز جسم است و جسمانی.. 215
* انگیزه اهل فلسفه در اعتقاد به وجود عالم مجردات.. 221
* کلمات اهل فلسفه پیرامون عالم مجردات.. 225
* نادرستی اعتقاد به تولّد عقول مجرده از ذات متعالی خداوند. 232
* آیا ملائکه همان موجودات مجردند؟!. 248
فصل ششم. 253
فراتر از زمان و مکان. 253
* خدای فلسفه و عرفان در گستره زمان و مکان. 257
فصل هفتم. 267
دیدن خداوند! هرگز! 267
* دیدن خداوند در پندار فیلسوفان و عارفان. 271
فصل هشتم. 285
اوهام پیرامون اصالة الوجود و اصالة الماهیة 285
* معنای حقیقی اصالت وجود (1). 285
* معنای حقیقی اصالت وجود (2). 287
* نمونه ای از مبانی و عبارات فلاسفه و عرفا 291
* معنای حقیقی اصالت وجود (3). 300
* اصالت وجود (4). 310
* نگاهی به ادله اصالت وجود. 312
* مبنای بحث اصالت یا اعتباریت وجود و ماهیت.. 342
ملاصدرا و اصالت وجود 346
* توضیح نظریه اصالت وجود صدرایی.. 346
* نقد اساس نظریه اصالت وجود صدرایی.. 348
ص: 7
فصل نهم. 367
فلسفه و عرفان حدوث عالم را نمی پذیرد 367
* فلسفه و قدم عالم. 380
فصل دهم. 401
اراده صفت فعل است نه ذات.. 401
* "فعل" فعل است، و "ذات" ذات.. 411
فصل یازدهم. 423
ملاک معلولیت.. 423
فصل دوازدهم. 433
علم خداوند متعال عین اشیاء نیست.. 433
فصل سیزدهم. 439
نسبت خداوند متعال با صفات.. 439
فصل چهاردهم. 451
جبر و وحدت وجود 451
* تاملی بر مبانی عدل الهی.. 453
عرفان و جبر. 463
* چرا جبر؟!. 467
* معنای جبر چیست؟. 478
* جبر و اختیار از نگاه وحی.. 482
فصل پانزدهم. 493
تکلیف فراتر از قدرت.. 493
فصل شانزدهم. 499
اعتقاد به بدا، نشان اهل توحید 499
* اندیشه بشری و انکار بدا 503
فصل هفدهم. 509
نظری اجمالی به کتابهای "بدایة الحکمة" و "نهایة الحکمة" 509
ص: 8
* مقایسه کوتاهی بین مبانی و مطالب کتاب کشف المراد با نهایه و بدایه 510
* نمونههایی از نصوص و مبانی کتاب "بدایة الحکمة" و "نهایة الحکمة" در مقایسه با مبانی عقل و برهان و قرآن:. 520
* وحدت و عینیت وجود خالق و مخلوق؛ و داخل دانستن وجود همه اشیاء در ذات خدا، و انکار خلقت و آفرینش الهی در دو کتاب مورد اشاره:. 520
* خداوند مجموعه تمامی اشیاء است یا خالق فراتر از آنها؟!. 523
* عالم، حاصل اراده و ایجاد باری است یا خود خدا؟!. 524
* اعتقاد به شریک باری تعالی در دو کتاب مورد اشاره:. 524
* نفی وجود خالق متعال در دو کتاب مورد اشاره:. 527
* تحریف معنای حقیقی علت و معلول و خالق و مخلوق.. 528
* آیا خدا یعنی همه موجودات، و کلّ عالم هستی؟!. 529
* آیا همه ممکنات، واجب الوجود و قدیم و مراتب و اجزای ذات خدایند؟! 529
* آیا خلق کردن و رزق دادن خداوند غیر اختیاری است؟!. 531
* نفی حدوث حقیقی و مخلوقیت و ابتدا داشتن عالم در دو کتاب مورد اشاره: 531
* آیا ذات خدای تعالی شبیه یا هم سنخ خلق است؟!. 533
* اعتقاد به آلهه و خدایان متعدد و ارباب انواع، و نسبت دادن خلقت و ربوبیت به غیر خدا 534
* تغیر و تطور ذات خداوند به اطوار و صورتهای مختلف:. 536
* عجز و ناتوانی باری تعالی از خلق و آفرینش بیش از یک چیز: 537
ص: 9
* آیا اراده الهی صفت ذات خداوند و به معنای علم اوست یا صفت فعل او؟! 537
* آیا قدرت خدای تعالی به معنای مبدء بودن ذات او برای صدور اشیاء است؟! 539
* آیا ذات و علم خداوند تعالی دارای اجمال و تفصیل و حدوث است؟! 540
* آیا علم خداوند حصولی است؟!. 542
* آیا ما مجبوریم یا مختار؟ و آیا هر فعلی فعل خداست؟ و آیا اعتقاد به اختیار عقیده شیعة است یا معتزله؟ و آیا شیعیان با پرستندگان بتها و ستارگان مساویند؟! 543
* آیا عقیده به قضا و قدر الهی ملازم با نفی اختیار، و اسناد افعال خلق به خداست؟! 548
فصل هجدهم. 551
نقد مکتب تفکیک میرزا مهدی اصفهانی.. 551
* فصل اول: وحدت وجود و انکار معنای حقیقی خلقت... 552
* فصل دوم: سوفسطائی گری و کشف و شهود. 556
* فصل سوم: نصوص ایشان در ادّعای معرفت ذات خداوند تعالی! 557
* سند مکتب میرزای مهدی اصفهانی و سایر وحدت وجودیان معاصر 564
* میرزای اصفهانی و داستان غیر واقعی دیدار امام زمان علیه السلام. 566
فصل نوزدهم. 569
اندیشه های زمینی، یا درس های آسمانی؟! 569
* امام علیه السلام امام است، نه فیلسوف.. 576
ص: 10

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مقدمه
آیا وجود خداوند، همان وجود خلق است، یا او موجودی است برتر؟!
آیا برتری وجود خداوند بر خلق را چه معناست؟!
آیا ما صورت های وجود خداوندیم یا مخلوقات او؟!
آیا خداوند موجودی نامتناهی است؟! و اگر نیست آیا موجودی ناقص است و محدود؟!
آیا تفاوت وجود خالق و مخلوق به کوچکی این و بزرگی آن، و محدودیت این و سعه وجودی آن است؟!
آیا هر چه در خلق هست، خداوند هم آن را دارد؟! اگر دارد چگونه ممکن است دارای اجزا نباشد؟! و اگر ندارد، چگونه آن را به دیگران اعطا می کند؟!
آیا وجود خداوند متعال هر زمان و مکانی را پر کرده است؟!
آیا زمان و مکان، حادثند و مخلوق؟!
حدوث زمان و مکان چگونه تصور می شود؟!
فاعل افعال بشر کیست؟! آیا ما در افعال خویش مجبوریم یا مختار؟
و آیا...
شناخت شایسته مسائل مبدأ و معاد بر اساس وحی و برهان، والاترین هدف جویندگان سعادت ابدی و ابدیت
ص: 11
سعادت است؛ این مختصر به یاری خداوند متعال، با مقدم داشتن توضیحی پیرامون پایه های شناخت صحیح خداوند، به نمونه هایی از تعالیم مدرسه وحی و برهان در مقابل پرداخته های اندیشه کاوان مسلک های معرفت بشری نگاهی خواهد انداخت.
نیز به بررسی تطبیقی آموزه های مکتب وحی با سایر آرا و نظریات معرفتی خواهیم پرداخت که ادعای یکسان بودن رجوع به معلّم عرشی و فرشی در اقامه برهانِ عقلی، خلاف عقل و تجربه روشن و آشکار است، و با نصوص قطعی نیز سر سازش ندارد.

در این نوشته سعی شده است استدلالات عقلی _ در حد وسع این کوتاه _ کامل و تمام باشد، و به بیان نصوص مکتب وحی هم، از جهت اشتمال بر محکم ترین براهین، و وضوح مضامین والایی که دارند تیمن جسته ایم.
قم، حسن میلانی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

فصل اول: ارکان شناخت صحیح آفریدگار و آفریدگان
اشاره
شناخت شایسته و صحیح ذات قدوسی که هرگز شناخته نخواهد شد _ و فراترین درجه شناخت او، تنها علم عالمیان به وجود، و غیرقابل شناخت بودنِ ذات او می باشد(1) بر توجه به اصول ذیل استوار است:
ص: 13
________________________________________
1- . امام سجاد علیه السلام می فرمایند: لم یجعل فی أحد من معرفة إدراکه أکثر من العلم بأنّه لا یدرکه، فشکر معرفة العارفین بالتقصیر عن معرفته، وجعل معرفتهم بالتقصیر شکراً، کما جعل علم العالمین أنّهم لا یدرکونه إیماناً. (بحار الأنوار، 78 / 142، از تحف العقول): شناخت خود را برای احدی بیش از این قرار نداده است که بدانند او را ادراک نخواهند کرد. معرفت کسانی را که اعتراف به تقصیر در معرفت او دارند مشکور داشته، و همین معرفت ایشان را شکر خویش قرار داده است، همان طور که علم عالمیان به غیرقابل ادراک بودن خود را ایمان دانسته است. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: الحمد للّه الّذی أعجز الأوهام أن تنال إلّا وجوده. (التوحید، 72؛ بحار الأنوار،4 / 221): حمد و ستایش خداوندی را که اوهام و اندیشه ها را از اینکه جز به وجود او رسند ناتوان ساخته است. و می فرمایند: لم تجعل للخلق طریقاً إلی معرفتک إلّا بالعجز عن معرفتک. (بحار الأنوار، 94 / 150): برای خلق خویش غیر از ناتوانی و عجز آنان، هیچ راهی به سوی معرفت و شناخت خود قرار نداده ای. امام صادق علیه السلام می فرمایند: من نظر فی اللّه کیف هو، هلک. (کافی، 1 / 93؛ بحار الأنوار، 3 / 259): هر کس اندیشه کند که ذات خداوند چگونه است، هلاک خواهد شد. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند: کمال معرفته التصدیق به. (نهج البلاغه، خطبه اول): فراترین درجه شناخت خداوند، تصدیق به وجود اوست.
اصل اول: هر موجود ممکنی، عددی (= قابل شمارش، و پذیرش کمی و زیادی) است.
اصل دوم: هر موجود عددی ای، متجزّی است.
اصل سوم: نامتناهی، محال و موهوم است.
اصل چهارم: موجود دارای مقدار و اجزا (= ممکن)، حادث حقیقی (= دارای ابتدای وجود) است.
اصل پنجم: زمان و مکان، متجزی و متناهی و حادث حقیقی می باشد.
اصل ششم: موجودِ حادث، نیازمند به خالق است.
اصل هفتم: موجود مقداری، خالق نتواند بود.
اصل هشتم: موجود ممکن (= مقداری)، مجرد از زمان نیست.
اصل نهم: ذات خداوند متعال هرگز شناخته نمی شود چه اینکه:
الف) آنچه شناخته شود متجزی و مخلوق است.
ب) ذات فراتر از مقدار، قابل شناخت و وصول نیست.
ج) تنها راه علم به وجودِ ذاتِ فراتر از مقدار، علم به وجودِ مخلوقات آن است.
اصل دهم: تقابل وجود خالق و خلق، تقابل مقدار و
ص: 14
غیر مقدار است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

اصل یازدهم: آنچه بر خلق (= موجود دارای مقدار و اجزا) روا باشد، ویژه خود آن هاست.
اصل دوازدهم: اقرار به وجود خالقی که هم "هست"، و هم "بر خلاف همه چیز است"، ضروری است.
اینک به توضیح مختصری پیرامون اصول دوازده گانه فوق می پردازیم:
اصل اول: هر موجود ممکنی، عددی (= قابل پذیرش کمی و زیادی) است.
آنچه پذیرای وجود باشد، وجود مثل و مانند آن نیز ممکن است، براین اساس هر چیزی که ایجاد آن ممکن باشد حقیقتی عددی (= قابل شمارش) بوده، و واقعیتی قابل زیاده و نقصان دارد.
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
إنّی ما وجدت شیئاً صغیراً ولا کبیراً إلّا وإذا ضمّ إلیه مثله صار أکبر.(1)
من هیچ چیز کوچک یا بزرگی نیافتم مگر اینکه هر گاه مثل آن بر آن افزوده گردد بزرگتر خواهد شد.
و می فرمایند:
إنّ الأشیاء لو دامت علی صغرها، لکان فی الوهم أنّه متی ما ضمّ شیء إلی مثله کان أکبر.(2)
بر فرض که اشیا بر کوچکی خود باقی می ماندند، باز هم در وهم چنان بود که هر گاه چیزی به مثل خود افزوده می شد بزرگتر می گردید.
ص: 15
________________________________________
1- . کافی 1 / 76، التوحید، 296؛ بحار الأنوار، 3 / 47.
2- . کافی 1 / 76، التوحید، 296؛ بحار الأنوار، 3 / 47.
امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند:
کلّ ما قدّره عقل أو عرف له مثل فهو محدود.(1)
هر چیزی که عقل آن را در نظر شناسد، یا اینکه برای آن مثل و مانند
شناخته شود دارای حد خواهد بود .
امام رضا علیه السلام می فرمایند:
کلّ محدود متناه إلی حدّ، فإذا احتمل التحدید احتمل الزیادة، وإذا احتمل الزیادة احتمل النقصان.(2)
هر چیزی که قابل شناخت باشد متناهی به حد خاصی است، و چون قابل تحدید باشد قابل افزایش خواهد بود، و هر چیزی که قابل افزایش باشد قابل نقصان است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

امام جواد علیه السلام می فرمایند:
إنّ ما سوی الواحد متجزّئ، واللّه واحد لا متجزّئ ولا متوهّم بالقلّة والکثرة، وکلّ متجزّئ أو متوهّم بالقلّة والکثرة فهو مخلوق دالّ علی خالق له.(3)
همانا جز خداوند یگانه، همه چیز دارای اجزا است، و خداوند یکتا نه دارای اجزا است و نه قابل تصور به کمی و زیادی می باشد. هر چیزی که دارای اجزا بوده یا قابل تصور به کمی و زیادی باشد مخلوق است و دلالت بر این می کند که او را خالقی می باشد.
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
إنّه لیس شیء إلّا یبید أو یتغیّر أو یدخله التغیّر والزوال أو ینتقل من لون إلی لون، ومن هیئة إلی هیئة، ومن صفة إلی صفة، و من زیادة إلی
ص: 16
________________________________________
1- . التوحید، 79.
2- . التوحید، 250؛ علل الشرایع، 1 / 119؛ بحار الأنوار، 3 / 15.
3- . التوحید، 193؛ بحار الأنوار، 4 / 53.
نقصان، ومن نقصان إلی زیادة، إلّا ربّ العالمین.(1)
هیچ چیزی نیست مگر اینکه از میان می رود و دگرگون می شود، یا اینکه تغییر و زوال را در آن راه است، یا اینکه از رنگی به رنگی دیگر، و از شکلی به شکل دیگر، و از صفتی به صفتی دیگر، و از زیاده رو به نقصان، یا از نقصان رو به زیادی می رود مگر پروردگار عالمیان.
امیر المؤمنین علیه السلام می فرمایند:
... لافتراق الصانع والمصنوع، والحادّ والمحدود.(2)
... زیرا لازم است که آفریدگار و آفریده، و حد نهنده و محدود شده تفاوت داشته باشند.
اصل دوم: هر موجود عددی ای متجزّی است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

هر چیزی که پذیرش وجود، و فرض تعدد و قبول زیاده و نقصان درباره آن امکان داشته باشد (= ممکن الوجود)، دارای مقدار واجزا می باشد، و عقل به روشنی می یابد که فرض تعدد و تکثّر و زیاده و نقصان از خواصّ کمیت و مقدار بوده، و تصور آن ها جز درباره شی ء دارای مقدار و اجزا ممکن نیست. به خواست خداوند تعالی در بحث اثبات توحید و یگانگی خالق متعال بیان خواهیم داشت که دلیل بر استحاله تعدد ذات باری این است که: امکان تعدد و تکثّر، فرعِ بر دارای مقدار و اجزا بودنِ شی ء است، و از آنجا که خداوند جلّ و تقدس جزء و کلّ و مقدار ندارد محال است که شریک و دوم و سوم برای او بتوان فرض کرد.
امام مجتبی علیه السلام می فرمایند:
ص: 17
________________________________________
1- . کافی، 1 / 115؛ التوحید، 314؛ بحار الأنوار، 4 / 182.
2- . نهج البلاغة، 40.
الحمد للّه الّذی لم یکن... له شخص فیتجزّئ، ولا اختلاف صفة فیتناهی.(1)
سپاس خداوندی را که... دارای پیکره نیست که متجزّی شود، و دارای صفات گوناگون نیست که تناهی پذیرد.
امام صادق علیه السلام می فرمایند:
فهو الواحد الّذی لا واحد غیره لأنّه لا اختلاف فیه.(2)
پس او واحد و یکتایی است که جز او واحدی نباشد، زیرا وجود او گونه گونه نیست.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

[بنابراین اعتقاد به وجود مجرداتی که هم متعدد باشند و هم جزء نداشته باشد عقیده ای نادرست است زیرا: اولا: گفتیم که: حکم مذکور (ملازمه فرض تعدد با کمیت و مقدار) از بدیهیات می باشد. ثانیا: در فرض مذکور _ یعنی در صورت فرض تعدد و تکثّر موجوداتی که دارای مقدار و اجزا نباشند _ بدون شک هر یک از افراد چنین مجموعه ای، جزئی از کلّ آن ها خواهد بود (به گونه ای که مثلا مجموع ده فردِ آن ها دارای مقداری از وجود است که نه فردِ آن ها آن مقدار را ندارد، و هر هشت فرد از آن ها دارای مقداری از وجود است که هفت فرد از آن ها دارای آن مقدار از وجود نیست و همین طور)، پس مجموعه ده فردِ آن ها قابل انقسام به ده جزء می باشد، و هر حقیقتی که قابل انقسام به عدد معینی باشد به کمتر و بیشتر از آن نیز قابل تقسیم است، چه اینکه بدیهی است اگر عدم قابلیت انقسام در مورد چیزی ذاتی آن باشد مطلقا قابل انقسام نخواهد بود، و چنانچه ذاتی آن نباشد تفاوتی بین کمی و زیادی انقسامات، و کوچکی و بزرگی اجزای آن
ص: 18
________________________________________
1- . التوحید، 45؛ بحار الأنوار، 4 / 298.
2- . بحار الأنوار، 3 / 196.
نمی باشد. در نتیجه، هر فرد از افراد ده گانه قابل انقسام به انقسامات مختلف و دارای اجزا خواهد بود.