تربيت، خانواده و سبك زندگی اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

نکات زیر می تواند برای آموزش شست وشوی دستان کودک مفید باشد:
ص: 126

---

1- . الکافی، ج 12، ص 355.
- کودکان از یک الگوی مناسب یاد می گیرند. پس شما با شست وشوی دستان خود در حضور کودک خردسال، شیوه صحیح شست وشوی دست و اهمیت آن را به او آموزش دهید.
- درباره زمان شست وشوی دست با کودک خود صحبت کنید. بگویید که همیشه قبل از این که غذایی بخورد و بعد از این که از دست شویی می آید باید دست های خود را خوب بشوید، زیرا کودک درست نمی داند که چه موقع باید دست هایش را بشوید.
- درباره دلایل شست وشوی دست برای کودک حرف بزنید. برای او توضیح دهید که شست وشوی دست میکروب هایی را که باعث بیماری می شوند از ما دور می کند.
- درباره چگونگی شست وشوی دست و این که برای این کار چه قدر باید وقت بگذارد به او توضیح دهید.
- تفاوت آب گرم و سرد را به او نشان دهید و به طریقی که برای او قابل تشخیص باشد شیرهای آب سرد و گرم را از هم تفکیک کنید. دمای آب گرم را طوری تنظیم کنید که دست کودک خردسال نسوزد.
- شست وشوی دست ها را به یک کار لذت بخش تبدیل کنید. صابون های خوش بو و با اشکال زیبا و جذاب خریداری کنید. با این کار شست وشوی دست ها را به یک بازی یا تفریح تبدیل کنید.
ص: 127
می توان هنگام شستن دست و صورت کودک به تدریج وضو را به آن ها آموزش داد؛ این، کار بسیار ساده ای است و منافع بی شماری دارد.

[خادمه زینب کبری(س)]

پیامبر اکرم صلی الله علیه واله فرمودند:
«الْوُضُوءَ نِصْفُ الْإِیمَان» «وضو نصف ایمان است».(1)
علاوه بر وضو، می توان هنگام فرستادن کودک به حمام به تدریج غسل کردن را نیز به او آموزش داد.
یکی از مسائل بهداشتی که در دین مبین اسلام نیز بسیار مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است؛ رعایت بهداشت دهان و دندان و مسواک زدن است.
چنانکه پیامبر اکرم صلی الله علیه واله می فرمایند:
«لَوْ لَا أَنْ أَشُق عَلَی أُمتِی لَأَمَرْتُهُمْ بِالسوَاکِ عِنْدَ وُضُوءِ کُل صَلَاة» «اگر امتم در سختی نمی­افتادند یقینا فرمان می­دادم که در موقع وضو گرفتن برای هر نماز مسواک بزنند».(2)
همچنین امام صادق علیه السلام می فرمایند:«فِي السِّوَاكِ اثْنَتَا عَشْرَةَ خَصْلَةً هُوَ مِنَ السُّنَّةِ وَ مَطْهَرَةٌ لِلْفَمِ وَ مَجْلَاةٌ لِلْبَصَرِ وَ يُرْضِي الرَّحْمَنَ وَ يُبَيِّضُ الْأَسْنَانَ وَ يَذْهَبُ بِالْحَفْرِ وَ يَشُدُّ اللِّثَةَ وَ يُشَهِّي الطَّعَامَ وَ يَذْهَبُ بِالْبَلْغَمِ وَ يَزِيدُ فِي الْحِفْظِ وَ يُضَاعِفُ الْحَسَنَاتِ وَ تَفْرَحُ بِهِ الْمَلَائِكَةُ» «در مسواک کردن دوازده خوبی هست:
ص: 128

---

1- . وسائل الشیعه، ج 1، ص 397.
2- . وسائل الشیعه، ج 2، ص 17.
1- مسواک کردن از کارهای پیامبر خاتم (ص) است.
2- پاکیزه کننده دهان است.
3- روشنی دهنده چشمان است.
4- خشنودی و رضایت خداوند است.
5- سفید کننده دندان هاست.
6- برطرف کننده زردی دندان هاست.
7- تقویت کننده لثه هاست.
8- اشتهاآور است.
9- از بین برنده بلغم است.
10- زیاد کننده حافظه است.
11- چندین برابر کردن خوبی هاست.
12- سبب خوشحالی فرشتگان الهی است».
بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع، از همان دوران کودکی، باید مراقبت از دندان ها را به فرزندان خود آموزش داد.(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

راست گویی

یکی از صفات پسندیده و هماهنگ با سرشت آدمیان راست گویی است. هر انسانی بالفطره مایل است راست بگوید و هم چنین سخنانی را که از دیگران می شوند، راست تلقی کند. بدون تردید دروغ گفتن مخالف وجدان اخلاقی است و در نظر کلیه ملل و اقوام جهان و در
ص: 129

---

1- . من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 55.
تعالیم عمومی پیامبران الهی، عملی ناپسند و مذموم است. پیامبران الهی که قسمت مهم مأموریت شان احیای فطریات بشر بوده، مردم را به راست گویی دعوت کرده و آنان را از دروغ گفتن جدا برحذر داشته اند.
اسلام دروغ را عامل مخرب ایمان شناخته و آن را از بسیاری از گناهان کبیره، بزرگ تر دانسته است. چرا که شخص دروغ گو به انواع معاصی دست می زند و وقتی از او می پرسند، در کمال وقاحت تکذیب می کند و خویشتن را پاک و منزه معرفی می نماید. در واقع دروغ گویی و دروغ سازی را به منزله پناهگاهی برای نجات از جرایم خویش می داند!
چنانکه امام باقر علیه السلام می فرمایند:
«إِنَّ الْکَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِیمَان» «دروغ گویی مایه ویرانی ایمان است».(1)
همچنین امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند:«جُعِلَتِ الْخَبَائِثُ فِی بَیْتٍ وَ جُعِلَ مِفْتَاحُهُ الْکَذِب» «تمام ناپاکی ها و گناهان در خانه ای جمع شده و کلید آن دروغ گویی است».(2)
امام علی علیه السلام نیز در حدیث ارزشمندی می فرمایند:
ص: 130

---

1- . الکافی، ج 4، ص 42.
2- . بحار الانوار، ج 69، ص 263.
«لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی یَتْرُکَ الْکَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّه» «هیچ کس لذت ایمان را درک نمی کند مگر وقتی که دروغ را به کلی ترک گوید، خواه شوخی یا جدی».(1)
بنابراین دروغ از معایبی است که در هر حال (چه شوخی و چه جدی) مذموم و ناپسند است؛ زیرا دروغ گویی رذایل دیگری را نیز به دنبال خود می کشاند و دری به روی تمام معایب باز می کند. بر این اساس تربیت فرزندانی راستگو اهمیت به سزایی دارد.

[خادمه زینب کبری(س)]

برخی علل دروغ گویی کودک

دروغگویی در کودکان علل مختلفی دارد که به برخی از آن ها اشاره می شود:
1-تحمیل تکالیف سنگین
یکی از علل دروغ گویی کودک، تحمیل کارهای طاقت فرسا و توقعات غیرمعقول پدر و مادر و مربی است. از این رو یکی از تعالیم اسلام میانه روی در کارهاست. پدران و مادران باید در تمام کارهاقدرت و نیروی عادی کودک را در نظر بگیرند و چیزی که بیشتر از توان آن هاست بر آنان تحمیل ننمایند، زیرا کودک از رنجش پدر و مادر می ترسد و از این که مربی او را تنبل و نالایق بشناسد ترس دارد. وقتی کودک از انجام کار بیشتر از توان خود عاجز ماند، ناچار برای حفظ
ص: 131

---

1- . وسائل الشیعه، ج 12، ص 250.
شخصیت خویش به دروغ پناه می برد و در اثر تکرار، دروغگو می شود. نتیجه این که یکی از علل دروغ گویی کودک، تحمیل کارهای طاقت فرسا و توقعات غیرمعقول پدر و مادر و مربی است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:
«خدا رحمت کند کسی را که در نیکی و نیکوکاری به فرزند خویش کمک کند.»
یکی از اصحاب پرسید:
چگونه فرزند خود را در نیکی یاری نماید؟
حضرت در پاسخ به او چهار دستور فرمود:
«آن چه را که کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول کند. آن چه انجام آن برای کودک سنگین و طاقت فرساست از او نخواهد. او را به گناه و طغیان وادار نکند. به او دروغ نگوید و در برابر او مرتکب اعمال احمقانه نشود.»(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

2- ترس از مجازات

یکی دیگر از علل دروغ گویی کودک، ترس از مجازات است. وقتی کودک، بداند در صورت دادن پاسخ صحیح برای پرسش والدین، مورد مجازات قرار می گیرد، برای حفظ خود چاره ای نمی بیند جز آن که به دروغ پناه ببرد و گناه خود را انکار نماید. بدیهی است هر قدر مجازات، خشن تر باشد، ترس زیادتر و اصرار کودک در دروغ بیشتر خواهد بود!
ملایمت و مهربانی اولیای کودک می تواند از بروز این نوع دروغ گویی ها جلوگیری کند.
ص: 132

---

1- . وسائل الشيعه، ج 21، ص 481.

[خادمه زینب کبری(س)]

3- تحقیر کودک

بر اساس روایت زیبایی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله احساس حقارت از علل دروغگویی است؛ آن بزرگوار می فرمایند:
«لَا یَکْذِبُ الْکَاذِبُ إِلَّا مِنْ مَهَانَةِ نَفْسِه» «دروغگو دروغ نمی گوید مگر به سبب حقارتی که در نفس خود احساس می کند.»(1)
کودکی که مورد تحقیر و اهانت قرارگرفته و به شخصیت او ضربه وارد شده است، گاه دچار عقده حقارت شده و برای جبران آن سعی می کند به هر طریقی از جمله دروغگویی، مورد توجه قرار گیرد. کودکانی که مورد اعتنا نباشند و اعضای خانواده به آن ها احترام نکنند، گاهی آنان را فریب دهند یا مسخره کنند، و زمانی بی جهت آن ها را مورد ملامت و سرزنش قرار دهند، و طوری رفتار کنند که کودک در خود احساس حقارت کند و بفهمد که اعضای خانواده، او را ناچیز وپست می شمارند ناراحت می شود. به فکر انتقام گرفتن می افتد و می­خواهد کاری کند که اعضای خانواده و احیاناً اطرافیان به وی توجه کنند، او را به حساب بیاورند و به شخصیتش اعتراف نمایند.
یکی از کارهای خطرناکی که این قبیل کودکان به آن دست می زنند دروغ گویی است. کودکی که در خانواده احترام ندیده و به شخصیتش
ص: 133

---

1- . بحار الانوار، ج 69، ص 262.
توجه نشده است، کودکی که عملاً مورد تحقیر و بی اعتنایی بوده و روزگار خود را با محرومیت گذرانده است، بزرگ ترین لذتش خودنمایی و جلب توجه دیگران است. او با راست گویی و بیان قضایای واقعی هرگز قادر نیست افکار دیگران را به خود جلب کند و اعضای خانواده را یک جا به خویش متوجه نماید. ناچار باید دروغ بگوید، دروغ های بزرگ، دروغ های هیجان آور، دروغی که تا چند دقیقه همه را به او متوجه کند و سخن او خانواده را به جوش و خروش وادارد.
بنابراین پدران و مادرانی که می خواهند فرزندان خود را به نیکی پرورش دهند و آنان را راستگو تربیت نمایند، باید ابتدا به طرز صحیح و عاقلانه به شخصیت آنان احترام بگذارند تا احساس ارزشمندی و کرامت نفس در آن ها شکوفا شود.


4- محیط زندگی

اولین مدرسه تربیت فرزند؛ محیط خانواده است. کودک به طور ناخودآگاه با محیطی که در آن زندگی می کند منطبق می شود و آن چهمی بیند و می شنود در فکر او نقش می بندد. جایی که پدران و مادران راستگو هستند و هرگز پیرامون دروغ و خلاف حقیقت نمی گردند، کودک راستگو تربیت می­شود. ولی در خانه ای که پدر و مادر دروغ می گویند و به این خلق ناپسند خوگرفته اند، بی تردید کودک، با خلق ناپسند دروغ گویی رشد می کند.
ص: 134


وفای به عهد

در قرآن وفای به عهد از علایم ایمان شمرده شده است:
«وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون» «مؤمنین کسانی هستند که به امانت و عهد و پیمان خود وفادارند».(1)
وفای به عهد آنچنان اهمیت دارد که رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند:
«لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَهْدَ لَه» «کسی که به عهد و پسمان خود وفا نکند دین ندارد».(2)
همچنین ایشان در جای دیگری می فرمایند:
«ثَلَاثَةٌ
لَیْسَ لِأَحَدٍ فِیهِنَّ رُخْصَةٌ الْوَفَاءُ لِمُسْلِمٍ کَانَ أَوْ کَافِرٍ وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ مُسْلِمَیْنِ کَانَا أَوْ کَافِرَیْنِ وَ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ لِمُسْلِمٍ کَانَ أَوْ کَافِرٍ» «سرپیچی و تخلف در سه چیز برای هیچ کس جایز نیست: وفای بهعهد با مسلمان یا کافر؛ نیکی به پدر و مادر، مسلمان باشند یا کافر؛ رسانیدن امانات به صاحبانشان، مسلمان باشند یا کافر».(3)
امام صادق علیه السلام نیز درباره اهمیت این موضوع می فرمایند:
ص: 135

---

1- . سوره مبارکه مؤمنون، آیه 8.
2- . بحار الانوار، ج 69، ص 198.
3- . مجموعه ورام، ج 2، ص 121.
«عِدَةُ الْمُؤْمِنِ أَخَاهُ نَذْرٌ لَا کَفَّارَةَ لَه» «وعده ای که مسلمان به برادر دینی خود می دهد مانند نذر شرعی، وفای به آن لازم است، با این تفاوت که تخلف، مثل نذر کفاره ندارد».(1)
با توجه به اهمیت وفای به عهد در اسلام، بر پدر و مادر لازم است که فرزند خود را به این فضیلت اخلاقی پرورش دهند. طبیعی است مانند هر خصلت پسندیده دیگر، والدین باید نخست خود را به این صفت بیارایند تا فرزندان نیز از آن ها پیروی کنند.
حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند:
«... وَ لَا أَنْ یَعِدَ أَحَدُکُمْ صَبِیَّهُ ثُمَّ لَا یَفِیَ لَه» «... و شایسته نیست کسی به فرزند خود وعده ای بدهد و به آن وفا نکند».(2)
همچنین امام کاظم علیه السلام می فرمایند:
«إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّبْیَانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ أَنَّکُمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ یَغْضَبُ لِشَیْءٍ کَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَان» «چون به اطفال وعده ای دادید وفا کنید و تخلف ننمایید، زیرا کودکان گمانمی کنند شما رازق آن ها هستید. خداوند برای هیچ چیز، به قدر تجاوز به حقوق زنان و کودکان غضب نمی کند».(3)
ص: 136

---

1- . وسائل الشیعه، ج 12، ص 165.
2- . وسائل الشیعه، ج 12، ص 250.
3- . وسائل الشیعه، ج 21، ص 484.


امانت داری

یکی از خصایص اخلاقی انسان که دارای ارزش و اهمیت فوق العاده ای است، امانت و امانت داری است.
امانت در نظر اسلام، از ارزش و جایگاه والایی برخوردار است، به طوری که نمونه های فراوانی از سفارش ها و توجهات الهی قرآن و احادیث ائمه معصومین علیه السلام به چشم می خورد. برای نمونه خداوند در قرآن نسبت به حفظ امانت و سپردن آن به دست صاحبانشان می فرماید:
«إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها...» «خداوند به شما فرمان می دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید...».(1)
امام صادق علیه السلام نیز درباره امانت داری می فرماید:
«اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَیْکُمْ بِأَدَاءِ الْأَمَانَةِ إِلَی مَنِ ائْتَمَنَکُمْ» «از خدا بترسید و هرکس که شما را امین دانسته و امانتی به شما سپرده، امانتش را بازگردانید».(2)
با توجه به اهمیت امانت داری، از زمانی که یک کودک با مفهوم مالکیت آشنا می شود، می توان مفهوم امانت و امانت داری را به او آموخت؛ مثلاً اگر کودک چیزی که مال او نیست؛ برداشت، والدین باید به سرعت با او تذکر دهند؛ در یک موقعیت مناسب با او صحبت کنند
ص: 137

---

1- . سوره مبارکه نساء، آیه58.
2- . الکافی، ج9، ص710.
و به او بگویند باید آن را به صاحبش برگرداند. می توانند به او بگویند: اگر کسی، چیزی را که مال توست بدون اجازه بردارد، چه احساسی خواهی داشت؟
البته هرگز نباید در چنین مواردی، اتهام دزدی به کودک بزنند. والدین باید به کودک آموزش دهند، وقتی چیزی می بیند و آن را می خواهد ابتدا از صاحب آن سؤال کند که آیا می تواند آن را بردارد یا نه؟
بزرگ سالان به عنوان پدران و مادرانی که الگوهای تربیتی کودکان به شمار می روند، باید با رفتارهای شان امین و درست کار بودن را به کودک خود یاد دهند. طبیعتاً والدینی که پول یا هر چیز دیگری را از دیگران به امانت می گیرند ولی برای باز پس دادن آن تعهدی ندارند، خواسته یا ناخواسته به کودکشان همین رفتار را آموزش می دهند.


بردباری

برای رسیدن به هر پیروزی، چه در امور مادی و چه معنوی صبر و پشتکار لازم است. دنیای ما دنیای تلاش و کوشش و مبارزه و ستیز است؛ ستیز با همه عواملی که سد راه ترقی و تکامل ما هستند. ایناشتباه بس بزرگی است که انسان هدف خود را در این جهان به سکون و آرامش و باز نشستن از جنب و جوش و تلاش بداند. طفل باید از همان ابتدای زندگی، با روحیه ای متین و استوار و قوی بار آید و آرام آرام مطابق استعداد کودکانه اش با کارها و سختی ها و حوادث، آشنا و با
ص: 138
مشکلات مواجه شود. با این وجود باید مواظبش بود که به واسطه شکست یا شکست های پی در پی، یأس و حقارت بر وجودش چیره نگردد. حتی به او بفهمانند که شکست هم می تواند درسی آموزنده باشد و به انسان آگاهی و استقامت بدهد و تجربه ای باشد که دیگر آن اشتباهی که منجر به شکست شده است، تکرار نگردد.
قرآن مجید، حضرت ابراهیم علیه السلام را با ویژگی صبوری می ستاید و می فرماید:
«إِنَّ إِبْراهِیمَ لَحَلِیمٌ أَوَّاهٌ مُنِیب»؛ «همانا ابراهیم، بردباری نیایشگر و انابه کننده است.»(1)
حضرت علی علیه السلام در جنگ جمل پرچم را به دست فرزند جوان و تازه سال خود محمد داد و به او چنین فرمودند: «تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا تَزُلْ عَضَّ عَلَی نَاجِذِکَ ...» «کوه های ستبر و سخت از جا کنده می شوند و تو از جا کنده نشو! دندانت را بفشار، مغز و جمجمه خود را به خدا بسپار، پایت را همچون میخ در زمین بکوب، دورترین افرادسپاه دشمن را از نظر بگذران و دیده ات را فرو پوش و بدان که پیروزی از جانب خداست».
در حدیث زیبایی از امام کاظم علیه السلام نیز آمده است:
ص: 139

---

1- . سوره مبارکه هود، آیه 75.
«تُسْتَحَب عَرَامَةُ الْغُلَامِ فِی صِغَرِهِ لِیَکُونَ حَلِیماً فِی کِبَرِه»؛ «مستحب است کودک را با سختی ها و دشواری ها روبه رو سازیم، تا در بزرگی بردبار باشد».(1)
بنابراین پدران و مادران و به طور کلی همه مسئولان تربیتی باید به این نکته اساسی توجه عمیق نشان دهند، که سرنوشت سعادتمندانه کودکان، به پی ریزی صحیح زندگی آنان بستگی دارد؛ کودکان ناز پرورده، هرگز تاب و توان تحمل سختی ها را ندارند، آن ها چون نازشان کشیده اند، همه جا می خواهند لوس و ننر باشند، غافل از این که:
«ناز طفلِ بد ادا در دامن مام است و بس!»

بخشندگی

سخاوت و بخشندگی یکی از شاخصه های کرامت است که در آموزه های دینی و اخلاقی مورد توجه و تأکید قرار گرفته است. در ذیل به برخی از روایات در این زمینه اشاره می شود:
حضرت محمد صلی الله علیه واله می فرمایند:
«إِنَّ السَّخَاءَ شَجَرَةٌ مِنْ أَشْجَارِ الْجَنَّةِ، لَهَا أَغْصَانٌ مُتَدَلِّیَةٌ فِی الدُّنْیَا، فَمَنْ کَانَ سَخِیّاً تَعَلَّقَ بِغُصْنٍ مِنْ أَغْصَانِهَا، فَسَاقَهُ ذَلِکَ الْغُصْنُ إِلَی الْجَنَّةِ»«سخاوت درختی از درخت های بهشت است که شاخه های آن در دنیا
ص: 140

---

1- . من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 493.
آویخته است هر که شاخه ای از آن بگیرد همان شاخه وی را سوی بهشت کشاند».(1)
همچنین ایشان در جای دیگری می فرمایند:
«الْجَنَّةُ دَارُ الْأَسْخِیَاءِ» «بهشت خانه سخاوتمندان است».(2)
امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:
«السَّخَاءُ مِنْ أَخْلَاقِ الْأَنْبِیَاء» «سخاوت از اخلاق انبیاست».(3)
بنابراین شایسته است پدر و مادر از همان دوران کودکی، فرزند خود را به این اخلاق زیبای پیامبران بیارایند. اما پرورش روحیه کرامت و سخاوت باید به گونه ای باشد که کودک دچار افراط و تفریط نشود.
چنانکه خداوند در قرآن مجید می فرماید:
«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً» هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حد (نیز) دست خود را مگشای، که مورد سرزنش قرار گیری و از کار فرومانی».(4)
ص: 141

---

1- . الأمالی، طوسی، ص 475.
2- . نهج الفصاحه، ص 434.
3- . مستدرک الوسائل، ج 7، ص 17.
4- . سوره مبارکه اسراء، آیه 29.
پرهیز از غیبت
از جمله گناهان کبیره سوء ظن، غیبت و بدگویی پشت سر مومنین است؛ چنانکه قرآن کریم می فرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ، وَ لا تَجَسَّسُوا وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً، أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتاً؟ فَکَرِهْتُمُوهُ، وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیم» «ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری از گمان ها بپرهیزید که پاره ای از گمان ها گناه است و تجسس نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی دیگر را نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده اش را بخورد؟ شما نسبت به این کار کراهت دارید. پس از خدا بترسید که خدا توبه پذیر و مهربان است».(1)
امام کاظم علیه السلام در بیان تعریف غیبت می فرمایند:
«... مَنْ ذَکَرَهُ مِنْ خَلْفِهِ بِمَا هُوَ فِیهِ مِمَّا لَا یَعْرِفُهُ النَّاسُ اغْتَابَهُ وَ مَنْ ذَکَرَهُ بِمَا لَیْسَ فِیهِ فَقَدْ بَهَتَه» «... اگر شخصی پشت سر فردی، آن چه را که در او هست و مردم نمی دانند، یادآور شود، غیبت کرده و اگر آن چه را در او نیست، یادآور شود، بهتان زده است».(2)
شنونده غیبت نیز مثل کسی است که غیبت می کند. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در این باره می فرمایند:
ص: 142

---

1- . سوره مبارکه حجرات، آیه 12.
2- . وسائل الشیعه، ج 12، ص 289.
«السَّاکِتُ شَرِیکُ الْمُغْتَاب» «شنونده غیبت که اعتراض و دفاع از برادر ایمانی خود نکند یا از مجلس بیرون نرود و خاموش باشد در گناه غیبت سهیم است».(1)
همچنین می فرمایند:
«إِیَّاکُمْ وَ الْغِیبَةَ فَإِنَّ الْغِیبَةَ أَشَدُّ مِنَ الزِّنَا إِنَّ الرَّجُلَ یَزْنِی وَ یَتُوبُ فَیَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِ وَ إِنَّ صَاحِبَ الْغِیبَةِ لَا یُغْفَرُ لَهُ حَتَّی یَغْفِرَ لَهُ صَاحِبُهُ» «بپرهیزید از غیبت! به تحقیق بدی و نتیجه و عذاب غیبت از زنا بیشتر و مهم تر است، به درستی که اگر مرد زنا کند و پشیمان گردد و توبه کند خداوند او را می آمرزد ولی غیبت کننده آمرزیدنش با گذشت کسی است که او را غیبت کرده است».(2)
با توجه به آیات و روایات مذکور، وظیفه والدین و مربیان تربیتی این است که کودک خود را متوجه زشتی و ناپسند بودن این صفت رذیله کنند و راه های دوری کردن از آن را به او آموزش دهند.


پرهیز از تمسخر
امام علی علیه السلام در پرهیز از استهزاء و تحقیر دیگران به فرزند خود امام حسن علیه السلام می فرمایند:
«فرزندم، هیچ گاه (در برخوردهایت) کسی را تحقیر مکن؛ زیرا یا بزرگ تر از توست که باید به جای پدر خود او را به حساب آوری و یا
ص: 143

---

1- . مجموعه ورام، ج 1، ص 119.
2- . مجموعه ورّام، ص 235.
همانند (هم سال) توست که برادرتوست و یا کوچک تر از توست که باید او را فرزند خود محسوب کنی».(1)
تحقیر و تمسخر آثار منفی بسیاری بر افراد و به ویژه بر اعتماد به نفس آن ها دارد و زمینه خشم و عصبانیت و کینه را در بین افراد ایجاد می کند، متأسفانه این مسأله معمولاً درمیان کودکان شایع است و والدین باید کودک را برای مقابله درست با آن آماده کنند. از جمله وظایف والدین در این زمینه می توان موارد ذیل را برشمرد:
- به کودک خود توضیح دهید که توهین، تمسخر و تحقیر، تجاوز به حقوق دیگران است و افرادی دست به چنین کاری می زنند که خود در درون خود احساس حقارت و کم ارزشی می کنند.
- از طریق بازی کردن و ایفای نقش، طریقه برخورد با این رفتار به طور عملی آموزش و تمرین دهید؛ برای مثال، خود نفش کودکی را بازی کنید که تمسخر می کند و به کودک آموزش دهید به عنوان مربی، رفتار مناسب ارائه دهد. در مرحله ی بعد نقش خود و کودک خود را عوض کنید و در نهایت با هم نتیجه گیری کنید که کدام رفتار مورد پسند است.
- به کودک خود توضیح دهید که خیلی اوقات هدف فرد مسخره کننده، برآشفته کردن و یا ترساندن طرف مقابل است و بهترین واکنش رفتاری، در برابر چنین افرادی بی توجهی و نادیده گرفتن آن هاست.
ص: 144

---

1- . الدر النظیم فی مناقب الأئمة، ص 507.
- این در عمل به فرزندان خود نشان دهید که دیگران نیز همانند آنان دارای شخصیت و آبرو هستند و همچنان که آنان حاضر نیستند، در جامعه، مورد تمسخر و تحقیر قرار گیرند، دیگر افراد جامعه نیز متقابلاً انتظار دارند که مورد تمسخر و تحقیر واقع نشوند.


پرهیز از خود بزرگ بینی

آیات و روایات فراوانی در زشتی و مذمت خود بزرگ بینی، نازل و وارد شده است. از جمله خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
«فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَلَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرین» «پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید و حقا که چه بد است جایگاه متکبران».(1)
همچنین لقمان حکیم در نصیحت به فرزند خویش فرمود:
«وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَ لا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» «(پسرم!) با بی اعتنایی از مردم روی مگردان و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد».(2)
از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است که:
«الْکِبْرُ رِدَاءُ اللَّهِ؛ فَمَنْ نَازَعَ اللَّهَ- عَزَّ وَ جَلَّ- رِدَاءَهُ، لَمْ یَزِدْهُ اللَّهُ إِلَّا سَفَالا» «کبر و بزرگی جامه ای است که مخصوص خداوند بی نیاز و
ص: 145

---

1- . سوره مبارکه نحل، آیه 29.
2- . سوره مبارکه لقمان، آیه 18.
شایسته آن ذات مقدس است. کسی که با او در این صفت به مقابله و ستیز بر خیزد و به مردم بزرگی بفروشد خداوند جز پستی و حقارت چیزی بر او نمی افزاید».(1)
حضرت علی علیه السلام در ضمن وصایای خود به امام حسین می فرماید:
«مَنْ تَکَبَّرَ عَلَی النَّاسِ ذَل» «آن کس که بر مردم تکبر کند و به آنان بزرگی بفروشد، خوار خواهد شد».(2)
تکبر یکی از بزرگ ترین حجاب های ظلمانی عقل است. هر قدر نفوذ این خوی ناپسند در درون آدمی بیشتر شود، عقل تیره تر می گردد. در روایات مذهبی به این امر مهم تصریح شده است؛ در نظر پیشوایان معصوم خطر تکبر برای عقل از تمام صفات مذموم بیشتر است. چنانکه حضرت علی علیه السلام می فرمایند:
«شَرُّ آفَاتِ الْعَقْلِ الْکِبْر» «کبر، بدترین آفت خرد است».(3)
امام باقر علیه السلام نیز می فرمایند:
«مَا دَخَلَ قَلْبَ امْرِئٍ شَیْءٌ مِنَ الْکِبْرِ إِلَّا نَقَصَ مِنْ عَقْلِهِ مِثْلَ مَا دَخَلَهُ مِنْ ذَلِکَ قَلَّ ذَلِکَ أَوْ کَثُر» «در دل هیچ انسانی کبر وارد نمی شود مگر آن که عقلش به همان اندازه ناقص می شود، خواه کم باشد خواه زیاد».(4)
ص: 146

---

1- . الکافی، ج 3، ص 753.
2- . تحف العقول، ص 88.
3- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 412.
4- . بحار الانوار، ج 75، ص 186.
در کلام ارزشمندی از امام کاظم علیه السلام نیز به یکی از آثار سوء خودپسندی اشاره شده است :
«الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَیَرَاهُ حَسَناً فَیُعْجِبَهُ وَ یَحْسَبَ أَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعا» «خودپسندی درجات و مراتبی دارد. یکی از آن درجات این است که رفتار بد و نادرست خودپسندان در نظرشان زیبا جلوه می کند و آن را نیکو و پسندیده می بینند. اینان از اعمال ناشایست خویش مسرور می شوند و گمان می کنند که کار خوبی انجام داده اند».(1)
با تأمل در آیات و روایات مربوط به کبر و غرور، چنین استنباط می شود که این رذیله صفتی شیطانی است؛ سرآغاز معصیت و نافرمانی خدا است و عواقب دنیوی و اخروی زیان باری در پی دارد.
بر این اساس پدران و مادران نباید با تشویق و تحسین نابجا و مهربانی بیش از حد بذر کبر و خودپسندی را در نهاد اطفال خویش بکارند و آنان را لوس و از خود راضی تربیت شوند. فرزندان نیز باید بدانند، خود را به سبب فضل و مقام و مال و شغل پدر و موارد دیگر، برتر از دیگران پنداشتن، مایه خواری و ذلت در هر دو جهان است. همچنین لازم است پدران و مادران، به مردم احترام بگذارند تا ضمن
ص: 147

---

1- . وسائل الشیعه، ج 1، ص 100.
آموزش درس ادب و فروتنی به فرزندان خویش، آنان را از تکبر که بزرگ ترین سقوط اخلاقی است محافظت کنند.