تربيت، خانواده و سبك زندگی اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

آموزه¬های دینی، به کرامت نفس در انسان توجه دارد و نتیجه همه تلاش ها و کوشش های آدمی را، حفظ شخصیت و عزت نفس خود فرد می داند و نه هیچ کس دیگر؛ در ذیل به برخی از آیات و روایات در این زمینه اشاره می شود:
«مَنْ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّه» «کسی که شخصیتش در نظر او خوار و بی مقدار شد از شر بدکاری اش ایمن مباش».(1)
بنابراین کسی که شخصیتش تحقیر شود و احساس ذلت و خواری کند، از ارتکاب هیچ رفتار ناشایستی روی گردان نیست. هر گاه احساس کرامت نفس و عزت انسان جریحه دار شود و به هر طریقی شخصیت وی صدمه ببیند، به طور طبیعی و فطری عکس العمل نشان می دهد، مگر کسانی که در اثر افراط در گناه و غوطه ور شدن در فساد، عزت نفس انسانی خود را فراموش کرده اند و به فرموده قرآن:
«وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها» «و هر كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نااميد و محروم گشته است!».(2)
ص: 55
________________________________________
1- . بحارالأنوار، ج 72، ص 300.
2- . سوره مبارکه شمس، آیه 10.
البته این گونه افراد به غلط، عزت نفس و ارزش خود را در بهره وری هر چه بیشتر و بهره¬مندی از شهوات و هوای نفس پنداشته اند؛ چنان که از رحمت الهی دور شده و به «اسفل السافلین» سقوط کرده اند.

[خادمه زینب کبری(س)]

رسول اکرم صلی الله علیه وآله درباره ارتباط دروغگویی و عدم عزت نفس می فرمایند:
«لَا یَکْذِبُ الْکَاذِبُ إِلَّا مِنْ مَهَانَةِ نَفْسِهِ» «دروغگو دروغ نمی گوید، مگر به سبب حقارتی که در وجود خود احساس می کند».(1)
و امام علی علیه السلام نیز ریشه دورویی و نفاق را حقارت نفس می دانند و می فرمایند:
«نِفَاقُ الْمَرْءِ مِنْ ذُلٍّ یَجِدُهُ فِی نَفْسِهِ» «دورویی انسان به خاطر حقارتی است که در وجود خود احساس می کند».(2)
امام صادق علیه السلام نیز ارتباط تکبر و عدم عزت نفس را این چنین بیان فرموده اند:
«مَا مِنْ رَجُلٍ تَکَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلَّا لِذِلَّةٍ وَجَدَهَا فِی نَفْسِهِ» «هیچ انسانی تکبر و فخرفروشی نمی کند، مگر به علت احساس حقارتی که در وجود خود می یابد».(3)
ص: 56
________________________________________
1- . الإختصاص، ص 232.
2- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 722.
3- . الکافی، ج 3، ص 761.

[خادمه زینب کبری(س)]

کسانی که شخصیت آن ها از کودکی تحقیر شده و با احساس حقارت بزرگ شده اند، در بزرگسالی در مقابل افراد متمکن، زورگو و ظالم سر فرود آورده و تسلیم می¬شوند؛ اما کسانی که با عزت نفس پرورش یافته اند، همواره در مقابل کسانی که می-خواهند آنان را تحقیر کنند و یا هویت دینی و یا فرهنگی را از آنان بگیرند، ایستادگی می¬کنند. بعضی خانواده ها با برخوردهای خشن و بی اعتبار کردن کودکان و بعضی از مربیان در محیط های آموزشی با برچسب های بد، کودکان را از خود می رانند و از کلاس طرد می¬کنند و با طعنه، سرزنش، تحقیر و تمسخر، موجب فشار روانی بر کودکان می شوند؛ آن ها را به پرتگاه سقوط می کشانند.
اگر بزرگ سالان در موردکودکان چنین روشی را اعمال کنند در آینده ممکن است منشأ بروز دو گونه رفتار شوند:
یا کودک این تهدید و توهین ها را می پذیرد و چیزی نمی گوید، همانند آتشی زیر خاکستر و وقتی زمینه و یا موقعیتی فراهم شد و کمی رشد کرد عاصی و سرکش می شود. یا همان موقع رفتار نابهنجار و غیرعادی از خود بروز می دهد. این رفتار و عکس العمل، به صورت های پرخاش گری، اذیت و آزار دیگران، بی ثباتی فکری، بی رغبتی، بی دقتی، بی علاقگی به درس و یا به حالت افسردگی در محیط خانه و مدرسه بروز خواهد کرد و در نتیجه فرد نمونه ی رفتاری را که در کودکی از دیگران دریافت کرده است در بزرگسالی نسبت به فرزندان و اطرافیان
ص: 57
خود انجام خواهد داد. این ناهنجاری ها در مراحل حاد، منجر به بزه کاری های اجتماعی می شود؛ زیرا اکثر مجرمان از کسانی هستند که شخصیت آن ها در کودکی تحقیر شده و یا تحت فشارهای روانی قرار گرفته اند.

[خادمه زینب کبری(س)]

در مقابل اگر در جامعه و در محیط های آموزش، از کودکی با شیوه آزادمنشانه، محترمانه توأم با ارزش گذاری به شخصیت افراد و احیای عزت و کرامت نفس رفتار و با احساسات و عواطف کودکان برخورد شود، افراد باشخصیت و با ارزش پرورش می یابند و دیگر جایی برای جوانان بزهکار، به وجود نمی آید. رفتار آزاد منشانه و و درک احساسات کودک سبب می گردد که او احساس ارزش کند.
از امام علی علیه السلام است که:
«إِنَّ النَّفْسَ لَجَوْهَرَةٌ ثَمِینَةٌ مَنْ صَانَهَا رفع ها وَ مَنِ ابْتَذَلَهَا وضع ها» «به راستی که نفس (شخصیت انسانی) گوهر گران بهایی است که هر کس آن را حفظ کند تعالی می یابد و هر کس آن را پست گرداند فرومی افتد».(1)
همین احساس رضایت و ارزش، به رشد شخصیت وی کمک خواهد کرد تا این حالت را همواره در خود حفظ کند و کاری نکند که آن را از دست دهد. برای این که کودک در نفس خود، احساس حقارت نکند، لازم است که پدران و مادارن، از دوران ابتدای کودکی به این امر
ص: 58
________________________________________
1- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 227.
مهم توجه داشته باشند و با رفتار و گفتار خویش، شخصیت را در فرزندان خود پرورش دهند و با آنان طوری رفتار کنند که آنان، احساس ارزشمندی کنند.

[خادمه زینب کبری(س)]

امنیت و اعتماد
امنیت از اساسی ترین نیازهای انسان است. امام صادق علیه السلام در سخنی امنیت را یکی از از سه نیازهای اصلی انسان بر شمرده اند. از ایشان است که:
«ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ یَحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَیْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْب» «سه چیز است که همه انسان ها به آن نیاز دارند: امنیت، عدالت، آبادانی».(1)
والدین نخستین کسانی هستند که می توانند احساس امنیت و اعتماد را در کودکان ایجاد کنند. وقتی کودکان بدانند والدین همیشه در کنارشان هستند، نیازها و احساساتشان را محترم می شمارند و مورد توجه قرار می دهند، یاد می گیرند که به آن ها اعتماد کنند و احساس امنیت و حمایت در آن ها تقویت می شود. همچنین ایجاد یک محیط امن عاطفی به گونه ای که کودکان بتوانند با آزادی و امنیت خاطر درباره احساساتشان با والدین گفت وگو کنند از وظایف مهم والدین است. آن ها با این کار بستر لازم برای لذت بردن از زندگی را برای فرزند
ص: 59
________________________________________
1- . تحف العقول، ص 320.
خود فراهم می سازند و فرزند شان بدون داشتن ترس، شیرینی امنیت راخواهد چشید. همان طور که در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:
«حَلَاوَةُ الْأَمْنِ تُنَکِّدُهَا مَرَارَةُ الْخَوْفِ وَ الْحَذَر» «تلخی ترس و پروا، شیرینی امنیت را از بین می برد».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

بنابراین یکی از بزرگترین نعمت های هر انسانی برخورداری از امنیت است و به علت جایگاهی که دارد امام علی علیه السلام آن را گواراترین نعمت دانسته­اند.
«لَا نِعْمَةَ أَهْنَأُ مِنَ الْأَمْنِ» «هیچ نعمتی گواراتر از امنیت نیست».(2)
پدر و مادر، در طی سال های رشد کودکان، قول های به آنان می دهند شاید بخشی از آن ها را به حساب نیاورند؛ اما اگر والدین به طور مرتب قول خود را فراموش کنند یا آن را به تأخیر اندازند، کودکان یاد می گیرند که نباید به آن ها اعتماد کنند و احساس می کنند که نادیده انگاشته شده اند. همین امر، زمینه بی اعتمادی و احساس ناامنی را در آنان ایجاد می کند. در اهمیت این موضوع امام کاظم علیه السلام می فرمایند:
«إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّبْیَانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ أَنَّکُمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ یَغْضَبُ لِشَیْءٍ کَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَان» «چون به
ص: 60

---

1- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 349.
2- . همان، ص 793.
اطفال وعده ای دادید وفا کنید و تخلف نکنید، زیرا کودکان گمانمی کنند شما رازق آن ها هستید. خداوند برای هیچ چیز، به قدر تجاوز به حقوق زنان و کودکان غضب نمی کند».(1)
بنابراین والدین برای پیشگیری از سلب اعتماد فرزندان، نبست به خود، ضمن رعایت وفای به عهد و پای بندی نسبت به قولی که به فرزندان خود می دهند، اگر زمانی نتوانند به قول خود عمل کنند یا آن را سر وقت انجام دهند، باید کودک خود را از علت آن آگاه سازند.

[خادمه زینب کبری(س)]

نیاز به تأیید
اگر کودکان در زندگی مورد تأیید قرار گیرند می آموزند خود را دوست بدارند.
نگرش های پدر و مادر، در شکل گیری شخصیت کودکان بسیار مؤثر است. والدین با تأیید یا عدم تأیید رفتارهای فرزندانشان، ارزش های مطلوب خود را به آن ها می آموزند و با بی توجهی به کودکان، امکان آموزش ویژگی ها و رفتارهای مورد پسند خود را به آنان از دست می دهند. توجه و تأیید والدین راهی مثبت در شکوفایی استعداد کودکان و کمک به آنان در خودشناسی مثبت و ایجاد اعتماد به نفس، در نظر گرفته می شود.
برخی از کارهای کوچکی که کودکان به انجام می رسانند می تواند در شکل گیری شخصیت آنان بسیار مؤثر باشد. این «کارهای کوچک»
ص: 61

---

1- . وسائل الشیعه، ج 21، ص 484.
دقیقاً همان هایی هستند که باید مورد تحسین و تشویق قرار گیرند؛ بهعنوان مثال، دختربچه ای با سلیقه و ابتکار خود کاردستی زیبایی درست کرده است و آن را به دوست خود هدیه می دهد؛ مادر می تواند نظر تأییدی خود را در مورد کار او از جهات مختلف ابراز کند. او ممکن است روی توانایی هنری دخترش تمرکز کند و بگوید: «چه کاردستی زیبایی، تو در مورد انتخاب رنگ ها سلیقه خوبی داری».
یا اینکه با تمرکز و توجه بر سخاوت مندی دخترش می گوید: «چه کار خوبی کردی که کاردستی زیبایت را به دوستت بخشیدی!»

[خادمه زینب کبری(س)]

مادر با انتخاب آنچه مورد تحسین قرار می دهد کاری بیش از تأیید سرگرمی دخترش انجام می دهد. او کاری می کند که دختربچه بفهمد وی، بیش از هر چیز، به توانایی و بخشش او افتخار می کند و راه را برای فرزندش هموار می سازد تا همان ویژگی را در خود بشناسد و برای آن ارزش قائل شود.
خانواده های مختلف، ارزش های متفاوتی را مهم می دانند و بر آن اساس، تأیید خود را ابراز می دارند.
تأیید و عدم تأیید کودکان، راهی برای به وجود آوردن قوه تمیز ارزش ها (درست، نادرست؛ خوب، بد؛ بهتر، بدتر و...) در آن ها است. حتی هنگامی که پدر و مادر به وضوح، احساسشان را ابراز نمی کنند، کودکان در شناخت آن چه مورد تأیید یا عدم تأیید آن ها است، بسیار ماهرند. کودکان رفته رفته که بزرگ تر می شوند، معیارها و ارزش های
ص: 62
خود را به گونه ای اجتناب ناپذیر بهبود می بخشند که گاه ممکن است با معیارها و ارزش های والدین متفاوت باشد.

[خادمه زینب کبری(س)]

استقلال
والدینی که ضمن انجام مراقبت ها و حمایت های لازم از فرزندشان، به او میدان عمل می دهند تا حقایق زندگی را تجربه و لمس کند، زمینه استقلال او را فراهم می کنند. چنین والدینی به تدریج کارهای شخصی کودک را به عهده خود او می گذارند و هر چه کودک آن ها بزرگ تر می شود، از حمایت ها و کمک های مستقیم خود می کاهند و مسئولیت های بیشتری را بر عهده اش می گذارند. در عین حال نیز او را در انجام آن ها راهنمایی و کمک می کنند. به این ترتیب او برای زندگی مستقل، آماده می شود. چنین فرزندی در برابر وظایف و مسئولیت های زندگی، توانمند است و در رویارویی با حوادث و مشکلات فردی و اجتماعی، دچار سرگردانی و درماندگی نمی شود.

[خادمه زینب کبری(س)]

حمایت ها و مراقبت های بیش از اندازه از فرزند، روح استقلال و خودکفایی را از او می گیرد و او را موجودی وابسته، وابسته و متکی به دیگران بار می آورد؛ به طوری که در برابر هر حادثه، مشکل و انجام هر عملی، احساس ناتوانی می کند و خود را نیازمند دیگران می داند. بهتر است والدین از همان دوران کودکی فرزندان خود، به فکر استقلال آن ها باشند. آن ها می توانند از دو سالگی به بعد وسایل مربوط به کودک را طوری مرتب کنند که تا حد امکان بتواند خودش کارهایش را انجام
ص: 63
دهد؛ برای مثال لباس هایی بخرند که پوشیدن و در آوردن آن ها راحت باشد تا کودک بتواند خودش این کار را انجام دهد، جالباسی کم ارتفاعی در نظر بگیرند که لباس هایش را به آن بیاویزد. یک زیر پایی در کنار روشویی قرار دهند تا بتواند بدون کمک دست هایش را بشوید و ...
والدین می توانند کمک کردن را برای کودک به صورت یک بازی در بیاورند تا برای او لذت بخش باشد و در عین حال او را به خود کفایی برساند. کارهای ساده ای مثل باز کردن لوازم خریداری شده یا چیدن میز غذا، همچنین امکان تصمیم گیری های ساده نظیر انتخاب لباس، نحوه چیدن اثاثیه اتاق و ... باعث می شود کودک احساس کند که تا حدی روی زندگی خودش کنترل دارد. علاوه بر آن، زمانی که کودک بتواند کاری را به تنهایی انجام دهد، احساس خوبی در مورد توانایی هایش پیدا خواهد کرد.
آموزش روش حل مسأله به فرزند، از بستن بند کفش، غذا خوردن، تا عبور بی خطر از عرض خیابان، یافتن جواب مسأله ریاضی و ... همگی از جمله آموزش هایی اند که هر پدر و مادری برای رسیدن به استقلال فردی فرزند خویش می توانند انجام دهند.
آزادی
آزادی در تمام مراحل زندگی انسان مخصوصاً کودکی نقش بسزایی دارد. می توان گفت یکی از مهم ترین عوامل رشد کودک، آزادی است.
ص: 64
بر اساس تربیت اسلامی، طفل باید تا هفت سالگی آزاد باشد و بازی کند تا قوای جسمی و روحی او به طور طبیعی رشد کند. از امام صادق علیه السلام است که:
«دَعِ ابْنَکَ یَلْعَبْ سَبْعَ سِنِین...» «فرزند خود را آزاد بگذار تا سن هفت سالگی بازی کند».(1)
برخی از والدین از ترس اینکه مبادا عزیزانشان با مشکلی روبه رو شوند، آن ها را کنترل می کنند و جلوی آزادی آن ها را می گیرند. کودک با کنترل ناتوان می شود، والدین باید با آموزش دادن به کودک و کنترل از راه دور فرصت و آزادی عمل به او بدهند.
آزادی به معنای بی قانونی و بی بندوباری نیست، لذا نمی توان کودکان را رها کرد تا هر کاری می خواهند انجام دهند. بلکه باید مطابق اصول رشد و تکامل فضای تربیت و شکوفایی برایشان فراهم شود.
محدودیت های بی شمار و امر و نهی های بیش از حد، زیان های روانی جبران ناپذیری به کودکان وارد می کند؛ از جمله موجب می شود کودکان، حس کنجکاوی و خلاقیت و اعتماد به نفس خود را از دست بدهند و تنها دست به کارهایی بزنند که والدینشان معمولاً از آن ها انتظار دارند. پس والدین باید به فرزندان خود آزادی نسبی بدهند و از این که گاه فرزندانشان برخلاف میل آن ها رفتار می کند، با خشونت برخورد نکنند. بلکه بهتر است در خانه با آگاهی و مشورت و تفکر
ص: 65

---

1- . من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 492.
قوانین را وضع کنند سپس به کودکان مجال دهند تا در مسیر توسعه و رشد و تکامل به احساس آزادی و آزادگی برسند.
اعتماد به نفس
اعتماد به نفس از اصلی ترین عوامل رشد مطلوب شخصیت انسان محسوب می شود و از جمله مفاهیمی است که مورد توجه پژوهش گران و صاحب نظران روان شناسی و علوم تربیتی قرار گرفته است.
اعتماد به نفس عبارت است از اطمینان داشتن به توانایی های خود. اعتماد به نفس دیدگاهی است که به فرد امکان می دهد تا از خود تصویری مثبت و واقعی داشته باشد. داشتن اعتماد به نفس به این معنی نیست که فرد قادر به انجام هر کاری است بلکه افراد دارای اعتماد به نفس، انتظارات واقع گرایانه ای دارند و در صورتی که بعضی از انتظاراتشان برآورده نشود دیدگاه مثبتشان را حفظ می کنند و از اعتمادشان به خود کاسته نمی شود.
اسلام عالی ترین مکتب تربیتی است که ارزش های انسانی و متعالی را در وجود انسان پرورش می دهد. انسان می تواند با تفکر و تدبر در آیات الهی نظیر:
ص: 66
- «فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی فَقَعُوا لَهُ ساجِدینَ» «هنگامی که آن را نظام بخشیدم و از روح خود در آن دمیدم، برای او به سجده افتید».(1)
- «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا...» «و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: «برای آدم سجده کنید!» همگی سجده کردند...».(2)
- «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَة...» «(به خاطر بیاور) هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: «من در روی زمین، جانشینی [نماینده ای] قرار خواهم داد...».(3)
می تواند به ارزش های وجودی و به جایگاه خویش نزد پروردگار و همچنین به ارزشمندی خود در میان مخلوقات جهان پی ببرد و با شناخت این ارزش ها، اعتماد به نفس را در وجود خویش پرورش دهد.
والدین نیز در امر تربیت، وظیفه دارند که فرزندان خویش را با قابلیت ها و شایستگی های نهفته در وجود آن ها آشنا کنند و با تکیه بر آیات مذکور اعتماد به نفس را در آنها به وجود آورند. بهترین زمان برای شکل گیری اعتمادبه نفس، دوران کودکی است. به جرأت می توان
ص: 67

---

1- . سوره مبارکه ص، آیه72.
2- . سوره مبارکه بقره، آیه34.
3- . همان، آیه30.
گفت کودک در آینده به هر مقامی برسد به میزان اعتماد به نفس وی بستگی دارد.
کودکانی که اعتماد به نفس بالایی دارند:
- به توانایی های شان اعتماد می کنند، به طور کلی حس می کنند که بر زندگی شان کنترل دارند و باور دارند که در یک طیف منطقی قادر به انجام کارهایی هستند که می خواهند انجام دهند و برای آن برنامه ریزی می کنند.
- وقتی که در برابر انجام کار سختی قرار می گیرند اگر نتوانند به راحتی آن را انجام دهند شروع به آزمایش کردن راه های مختلف می کنند و به راحتی عقب نشینی نمی کنند.
- اغلب مدام در تعامل با همسالان خود هستند و کمتر رفتارهای پرخاش گرانه، تند و غیر عادی دارند و کمتر احساس گوشه گیری می کنند.
- از اشتباه کردن نمی ترسند و به راحتی از اطرافیانشان کمک می گیرند.
- در مدت زمان کوتاهی با تعارضات و فشارهای زندگی کنار می آیند.
- شاد و بانشاط هستند و از زندگی لذت می برند.
- ضمن واقعیت نگری، افرادی خوش بین هستند.
ص: 68
- اغلب زیاد سوال می کنند و از اینکه مبادا دیگران به پرسیدن هایشان بخندند از پرسیدن چشم نمی پوشند.
- قدرت تصمیم گیری بالایی دارند. افراد بااعتمادبه نفس به توانایی های شان اعتماد می کنند٬ به طور کلی حس می کنند که بر زندگی شان کنترل دارند و باور دارند که در یک شکل منطقی قادر به انجام کارهایی که می خواهند و برنامه ریزی می کنند هستند.
کودکان با تشویق شدن، اعتماد به نفس پیدا می کنند. وقتی پدر و مادر از صمیم قلب کودکانشان را تشویق می کنند، به آنان شهامت می بخشند. این وظیفه والدین است که آنان را، وقتی در حال بهبود بخشیدن به مهارت ها و اعتماد به نفسی هستند که به آن نیاز دارند تا روی پای خود بایستند، کمک و حمایت کنند. باید این حس در کودکان ایجاد شود که حتی اگر دچار شکست شوند، باز هم والدین در کنارشان هستند.
کودکان علاوه بر پشتیبانی پدر و مادر، به ارزیابی صادقانه ی پیشرفت های خود در حین کار توسط بزرگ ترها نیاز دازند تا بدین وسیله مهارت هایشان را بهبود بخشند. آنان، برای حرکت در مسیر زندگی و ادامه آن و همچنین برای آنکه محدودیت ها را از پیش رو بر دارند و افق دیدشان را وسعت دهند به حمایت و تشویق نیاز دارند.
این موضوع که والدین چه زمانی قدم به جلو بگذارند و چه وقت در کناری بایستند، کی تشویق کنند و چه زمان به انتقادی سازنده دست
ص: 69
بزنند، موضوعی بسیار حساس است و دانستن آن یک هنر محسوب می شود.
با توجه به مطالب مذکور، پدر و مادر باید به نیازها، استعدادها و تمایلات ویژه هر کودک توجه دقیق داشته باشند. تشخیص تفاوت های فردی کودکان کلیدی است برای تشخیص درست چگونگی راهنمایی واقعی و مؤثر برای اینکه در راه رسیدن به هدف های شان به خوبی تلاش کنند.
راه های پرورش اعتماد به نفس
والدین نقش مهم و مؤثری در پرورش اعتماد به نفس کودک دارند. نکات ذیل می تواند در این امر به آن ها کمک کند:
- علاقه بی قید و شرط به کودک در شکوفایی اعتماد به نفس او مؤثر است. پدر و مادر وقتی کودک خود را صرف نظر از توانایی ها، اخلاق، مشکلات و سایر ویژگی هایش بپذیرند و مورد محبت قرار دهند، بیشترین کمک را به او می کنند. بنابراین، بهتر است که والدین، هیچ گاه محبت خود را از فرزندشان دریغ نکنند و اگر احیاناً از کودک خطا یا رفتار اشتباهی سر زد، موقع تذکر دادن به او بفهمانند که تذکرشان در مورد رفتار ناشایست اوست و نه خودش؛ مثلاً، به جای اینکه گفته شود «خیلی پسر بدی هستی. چرا اینقدر سر و صدا
ص: 70
می کنی؟» به او بگویند، «لطفا تو اتاق فوتبال بازی نکن. اتاق جای فوتبال بازی کردن نیست».- والدین باید وقتی را برای توجه کامل به کودک خود کنار بگذارند. این عمل به احساس اعتماد به نفس آن بسیار کمک می کند؛ چون به او این پیغام را می دهد که آن ها ارزش فراوانی برای او قائل هستند.
- پدر و مادر باید برای کودک خود زمینه تجربیات جدید را فراهم کنند و او را به کشف و تجربه چیزی تازه، مثل خوردن غذایی متفاوت، یافتن دوستان تازه، انجام بازی های متنوع و ... تشویق کنند. با اینکه همیشه احتمال شکست وجود دارد، اما بدون خطر کردن موفقیت هم به دست نمی آید. پس به کودک خود اجازه تجربه های کم خطر را دهند و در مقابل تقاضاهای او مبنی بر دخالت والدین مقاومت کنند.
- باید خطر پذیری را به او بیاموزند. البته یک جنبه حق انتخاب دادن و خطرپذیری این است که کودک در معرض اشتباه قرار گیرد. این ها درس های باارزشی برای اعتماد به نفس در او است. بنابراین اگر کودک با وقت تلف کردن در اتاق خوابش از اتوبوس مدرسه جا مانده است، او را تشویق کنند که بیندیشد دفعه بعد چطور برنامه­ریزی کند از سرویس مدرسه جا نمی­ماند. به این ترتیب اعتماد به نفسش صدمه نمی بیند و می فهمد که گاهی می شود اشتباه کرد.
ص: 71
- داشتن قانون درون خانواده به شکل منطقی و از قبل تعیین شده و با هماهنگی اعضای خانواده باعث پرورش اعتماد به نفس در کودک می شود. بنابراین باید چند قانون منطقی برای کودک خود وضع کنند؛مثلاً، اگر به او می گویند که موقع دوچرخه سواری در خیابان باید کلاه مخصوص سرش بگذارد، اجازه ندهند بدون کلاه دوچرخه سواری کند. اگر کودک بداند که بعضی قوانین خانوادگی قطعی و ثابت هستند، احساس امنیت بیشتری می کند و به زودی بر طبق انتظارات والدین زندگی خواهد کرد.
- کودکان بسیار تشویق پذیر هستند، بنابراین پدر یا مادر سعی کنند کارهای خوبی که کودکشان در روز انجام می دهد با صدای بلند اعلام کنند؛ مثلاً مادر به پدر بگوید «علی امروز همه تکالیفش را به خوبی انجام داد» و با این کار او را در معرض تحسین خود و پاسخ دل گرم کننده پدرش قرار دهند. تشویق واضح و مشخص باشد. این امر درکِ انجام کار صحیح و ارزش فردی را در او بالا می برد و به او اجازه می دهد دقیقا بداند چه کاری را درست انجام داده است.
- اگر کودک به حرف زدن نیاز دارد، به گفته های او خوب گوش دهند. او نیاز دارد احساس کند که افکارش، احساساتش، خواسته ها و نظراتش مهم هستند. والدین می باید به او کمک کنند که با نام گذاشتن روی احساساتش با آن ها راحت کنار بیاید. مثلا بگویند «می فهمم که ناراحتی چون نمی توانی به آن مهمانی بروی». با پذیرفتن احساسات
ص: 72
کودک خود بدون قضاوت درباره ی آن ها، به احساسات او اعتبار ببخشند و نشان دهند که برای چیزی که می خواهد بگوید ارزش قائلند. همچنین اگر والدین احساسات خود را با کودک سهیم کنند و مثلاًبگویند: «من نگران مامان بزرگم. خیلی مریضه»، او هم در بیان احساسات خودش اعتماد به نفس پیدا می کند.
- نظراتی مثل «چرا سعی نمی کنی مثل برادرت باشی؟» یا «چرا مثل دوستت مؤدب نیستی؟» تنها در او احساس خجالت، حسادت و رقابت را تشدید می کند و موجب تضعیف اعتماد به نفس او می شود. حتی مقایسه های مثبت مثل «تو بهترین بازیکنی» هم به طور بالقوه مخرب اند؛ چون کودک به سختی می تواند همیشه بر طبق این تصویر خود را بسازد. اگر کودک بداند که پدر و مادرش او را به خاطر انجام صحیح کارهایش تحسین می کنند، ارزش بیشتری برای خودش قائل می شود. بنابراین والدین باید به شدت از مقایسه کودک خود با دیگران بپرهیزند.
- اگر کودک خودش را به شکلی ناخوشایند با خواهر، برادر و یا دیگر همسالانش مقایسه می کند و مثلاً می گوید: «چرا نمی تونم مثل دوستم توپ پرت کنم»، با او همدلی کنند و سپس روی یکی از توانایی های دیگرش تأکید کنند؛ برای نمونه بگویند، «بله درست می گویی. دوستت خوب توپ پرت می کند ولی تو هم خیلی تند می دوی». این عمل به کودک کمک می کند تا بداند که همه ی افراد نقاط
ص: 73
قوت و ضعف دارند و لازم نیست که حتماً بی عیب باشد تا احساس خوبی درباره خودش داشته باشد.
- هر کودکی نیاز به شکلی از حمایت از جانب اطرافیان و مخصوصاً والدینش دارد که مثلاً به او پیغام دهند «ما به تو ایمان داریم.ما تلاش هایت را می بینیم. ادامه بده!» تشویق فقط به منظور پاداش دادن به نتیجه ای مشخص نیست بلکه گاه به خاطر پیشرفتی که صورت گرفته باید انجام شود هر چند دست آورد کاملاً مشخصی نداشته باشد. پس اگر کودک با مسأله ی ریاضی دست و پنجه نرم می کند، به جای اینکه گفته شود «اشتباه انجام دادی، بگذار آن را برایت حل کنم»، بگویند «خیلی داری تلاش می کنی، اگر ادامه بدهی می توانی به جواب برسی».
- در عین حال که تشویق در ایجاد اعتماد به نفس مؤثر است، تحسین بیش از اندازه اعتماد به نفس را خدشه دار می کند؛ چون فشاری برای انجام کار و نیاز مداومی به تأیید دیگران ایجاد می کند.
- پدر و مادر باید الگوی مثبتی برای کودک خود باشند. پس اگر آن ها بسیار از خود انتقاد می کنند، بدبین هستند یا غیرواقعی و نامعقول در مورد توانایی ها و محدودیت های خود فکر می کنند این موارد را به کودک خود نیز آموزش می دهند.
- بهتر است والدین باورهای نادرست کودکان در مورد خودشان و توانایی شان را شناسایی کنند؛ کمک کردن به کودکان برای تعیین
ص: 74
استانداردهایی دقیق تر و ارزیابی واقع بینانه تر از خود، به برداشت مثبت آن ها از خودشان کمک می کند.
- پدر و مادر باید بازخوردی مثبت و دقیق به فرزند خود دهند. با این روش، رفتار فرزند را تأیید می کنند و به انتخاب های او پاداش می دهند. همچنین او را برای برخورد مناسب آینده تشویق می کنند.- محیط خانه را امن و آرام نگه دارند؛ چرا که کودکانی که در خانه احساس امنیت ندارند، اعتماد به نفس کمی دارند.
- همیشه به یاد داشته باشند که به کودک خود احترام بگذارند و بدانند که گاه یک برخورد نادرست با کودک او را از نظر روانی بیمار می کند.
- والدین نباید انتظار داشته باشند که تمام کودکان در تمام زمینه ها کامل و بدون اشتباه باشند.
- به فرزند خود فرصت دهند که در فعالیت هایی که مشوق همکاری هستند و نه ایجاد کننده رقابت و نیز فعالیت های گروهی که تقویت کننده اعتماد به نفس در او می باشند، شرکت کند.
- به عقاید و نظرات کودک احترام بگذارند؛ برای مثال اگر فرزند سه یا چهار ساله است می توانند به هنگام مهمانی رفتن دو لباس را برایش انتخاب کنند و از او بخواهند که خودش از بین آن دو یکی را انتخاب کند و بپوشد. همچنین می توانند برای چیدن میز از او کمک
ص: 75
بگیرند و هر طور که اظهار نظر کرد او را تشویق و تحسین کنند و سعی کنند کمتر او را مورد انتقاد قرار دهند.
- والدین باید هنر درون فرزند را کشف کنند. نقاشی، اجرای یک نمایش تازه کوچک یا هر فعالیت هنری دیگر می تواند زندگی کودک را غنی سازد و حسی از ارزشمندی و اعتماد به نفس را در او ایجاد کند. کودک با شناخت توانایی ها و استعدادهای درونی اش و بیان هنرمندانهآن ها، نسبت به خود، احساس خوبی پیدا می کند که می تواند موجب شادی و نشاط واقعی او شود.
- در نهایت اگر والدین فکر می کنند که فرزندشان اعتماد به نفس پایینی دارد، از متخصصان روانشناس کمک بگیرند. در این مواقع همکاری و مشورت افراد متخصص را باید در اولویت قرار داد. آن ها با شیوه های درمانی خود می توانند حس بهتر و مثبت تری در کودک ایجاد کنند.(1)