تربيت، خانواده و سبك زندگی اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

[خادمه زینب کبری(س)]

فصل اول: تربیت
مفهوم تربیت
«تربیت»، واژه ای عربی به معنای زیادت، فزونی و رشد است؛ این واژه در فرهنگ فارسی پرورش دادن و پروراندن معنا شده؛ و مراد از آن، فراهم کردن زمینه مناسب برای پرورش استعدادهای جسمی، روحی و معنوی است. به نحوی که استعدادهای متناسب با فطرت خدایی او شکوفا و در جهت مطلوب هدایت شود.
«رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَيْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى» «پروردگار ما همان كسى است كه به هر موجودى، آنچه را لازمه آفرينش او بوده داده؛ سپس هدايت كرده است!»(1)
بنابراین کامل شدن انسان مرهون تعلیم و تربیت مربیان والامقام صورت می پذیرد. هر مربی تنها پس از آنکه به چیستی انسان پی برد و با فلسفه خلقت او آشنایی یافت، می تواند به تعلیم و تربیت وی بیندیشد. مربی ابتدا باید از خود بپرسد که انسان را برای کدام عالَم آماده می کند؟ آیا هدف از آموزش و آماده سازی، تنها برای زیستن او در
ص: 13

---

1- . سوره طه، آیه 50.
این دنیاست و یا برای رهسپار شدن به حیات جاوید است؟ همان طور که در حدیث قدسی آمده است:
«عبدي خلقت الأشياء لأجلك و خلقتك لأجلي» «بنده من، اشیاء را برای خاطر تو خلق کردم و تو را به خاطر خودم».(1)
طبق این حدیث هر انسانی پس از استفاده از نعمت­های الهی، بایستی گام در راه هدایت الهی بردارد تا به قرب خداوند نائل آید و در این صورت است که بقای واقعی حاصل شده، همان گونه که رسول گرانقدرش (ص) فرمودند:
«إِنَّمَا خُلِقْتُمْ لِلْبَقَاءِ لَا لِلْفَنَاء» «همانا شما برای بقا آفریده شده اید نه برای نابودی».(2)
نیل به این هدف متعالی مستلزم شناخت تمام نیازهای انسان است تا بتوان نحوه صحیح برآورده ساختن هر کدام از این نیازها را به نوعی در برنامه آموزشی و تربیتی او قرار داد. بنابراین شایسته است که هر مربی، تعریف درستی از تعلیم و تربیت داشته باشد و با توجه به عوامل حاکم بر رشد او یعنی فطرت، وراثت و محیط، تحت آموزش خویش قرار دهد و تربیت کند.
با این توضیحات مشخص می شود که تربیت امری عادی نیست که به سادگی بتوان از کنار آن گذشت بلکه تربیت عبارت است از:
ص: 14

---

1- . الجواهر السنية في الأحاديث القدسية؛ ص 710.
2- . تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 133.
«مجموعه ای از تلاش ها، فرصت ها، امکانات، اقدامات و برنامه ها، که از بدو انعقاد نطفه تا واپسین دم حیات صورت می گیرد و هدف از آن بارور سازی هم جانبه توان های بالقوه ی فرد در راستای اهداف متعالی، انسانی و اجتماعی است».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

ضرورت تربیت

تربیت از بنیادی ترین موضوعات علوم انسانی و با بسیاری از رشته های دیگر همچون علوم اجتماعی، سیاسی و روان­شناسی ارتباط تنگاتنگ دارد و اساس موضوعاتی همچون اخلاق، خودسازی و جامعه سازی را تشکیل می­دهد. گستره تأثیرگذاری تربیت در بر گیرنده مفاهیمی همچون سعادت فرد و جامعه، تکامل انسان ها، پیشرفت یا عقب ماندگی جوامع و سلامت جسم و روح، می­باشد. بنابراین اگر در اولین کانون تربیت که خانواده است، والدین مباحث تربیتی را بشناسند و هدف از آن را به خوبی بدانند، می توانند با به کار گرفتن روش های صحیح، فرزندان خود را به سوی کمال سوق دهند و جامعه را از سعادت حضور آنان بهره مند سازند.
ص: 15

---

1- ر.ک: اصول برقراری رابطه انسانی با کودک و نوجوان، احمد به پژوه، ص 19-17.
مطابق با آموزه­های دینی، هدف اساسی پیامبران الهی تحقق این آرمان ارزنده الهی برای جامعه است.«هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ ...» «و كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مى خواند و آنها را تزكيه مى كند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت مى آموزد...».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

مکتب انسان­ساز اسلام، بدان سبب که روش های تربیتی آن از چشمه سار وحی الهی سر چشمه می گیرد، کامل ترین مکتب تربیتی محسوب می شود که تنها وسیله بهره مند شدن از این مکتب آیات قرآن کریم، سیره و روایات حضرات معصومین علیهم السلام است. مستشرقان و مورخان بدین نکته اعتراف دارند که نبی اکرم صلی الله علیه وآله و امامان راستین، در سایه تربیت، از انسان های عقب مانده عصر جاهلیت، نام آورانی پایبند به فضایل انسانی تربیت کرده اند که صاحبان بصیرت را به شگفتی می اندازد. امام علی، علیه السّلام، در توصیف اوضاع اخلاقی اجتماعی اعراب قبل از اسلام می فرمایند:
«وَأَنْتُمْ مَعْشَرَ الْعَرَبِ عَلَی شَرِّ دِینٍ، وَفِی شَرِّ دَارٍ، مُنِیخُونَ بَیْنَ حِجارَةٍ خُشْنٍ، وَحَیَّاتٍ صُمٍّ، تشْرَبُونَ الکَدِرَ، وَ تَأْکُلُونَ الْجَشِبَ، وَتَسْفِکُونَ دِمَاءَکُمْ، وَ تَقْطَعُونَ أَرْحَامَکُمْ، الْأَصْنَامُ فِیکُمْ مَنْصُوبَةٌ، وَالْآثَامُ بِکُمْ مَعْصُوبَةٌ» «در آن زمان شما ملت عرب، ناشایست ترین دین را
ص: 16

---

1- . سوره جمعه، آیه 2.
داشتید، و در بدترین خانه ها زندگی می کردید؛ در میان غارها، سنگ های خشن و مارهای سمّی خطرناک، به سر می بردید؛ آب های آلوده می نوشیدید وغذاهای ناگوار می خوردید؛ خون یکدیگر را به ناحق می ریختید و پیوند خویشاوندی را می بُریدید، درمیان شما بت ها پرستش می شد و گناهان، شما را فرا گرفته بود».(1)
انسان برای سیر تکاملی خود و فرزندانش مستلزم بر خورداری از یک روش تربیتی کامل است. بر همین اساس ضروری است که والدین در کنار و همگام توجه به سلامت جسم فرزندان خود، در تربیت روح و روان آن ها نیز بکوشند. امام مجتبی، علیه السلام، در مورد ضرورت تربیت روحی فرزندان می فرمایند:
«عَجَبٌ لِمَنْ یَتَفَکَّرُ فِی مَأْکُولِهِ کَیْفَ لَا یَتَفَکَّرُ فِی مَعْقُولِهِ فَیُجَنِّبُ بَطْنَهُ مَا یُؤْذِیهِ وَ یُودِعُ صَدْرَهُ مَا یُزَکِّیهِ» «تعجب می کنم از کسی که به غذای جسم خویش می اندیشد؛ اما به غذای روح خویش نمی اندیشد. در نتیجه اندرون خویش را از غذاهای زیان بخش در امان نگاه می دارد اما جان خویش را در معرض ناپاکی های قرار می دهد».(2)
پس همان گونه که پیامبر اکرم صلی الله علیه واله سرلوحه کار خود را تربیت جامعه پیرامون خود قرار داده اند، شایسته است که والدین نیز در جامعه پیرامون خود که همان خانواده است مسائل تربیتی را جدی
ص: 17

---

1- . نهج البلاغه، خطبه 26.
2- . الدعوات: ص 144 و 145.
بگیرند و به آن اهتمام ورزند چرا که در قرآن جایگاه و منزلت رفیعفرزندان مورد تأکید قرار گرفته و از آنان به عنوان نور چشمان والدین یاد شده است:
«رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیَّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُن» «پروردگارا، همسران و فرزندانمان را مایه روشنی چشمانمان قرار ده».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

ملاقات هر روزه پیامبر، صلی الله علیه وآله، با حضرت فاطمه الزهراء سلام¬الله¬علیها، و همچنین توصیه های امامان معصوم علیهم السلام، در خصوص فرزندان خویش و درخواست سعادتمندی برای آنان، بیانگرآن است که اسلام عزیز به اهمیت دادن والدین به فرزندان تأکید بسیاری دارد. بر این اساس، شایسته است که آشنایان با مبانی دین، از روش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، پیروی کنند و فرزندان خود را درخور جایگاهی بدانند که پیشوایان دین بر آن تأکید می ورزند. بر این اساس شایسته است که برای رشد و تربیت آنان تلاش کنند تا در سایه این تربیت، نسلی سالم و صالح که مورد تأیید اسلام باشند پدیدار شود. بدیهی است که مراحل تربیت به آسانی طی نمی شود. از دعای امام سجاد، علیه السّلام، می توان به اهمیت این مسأله پی برد. ایشان در دعای خویش می فرمایند:
ص: 18
________________________________________
1- . سوره فرقان، آیه 74

[خادمه زینب کبری(س)]

«اَعِنّی عَلی تَربیتهِم وَ تَأْدِیبِهِمْ و بِرّهم»

«خدایا، مرا یاری کن تا آنان (فرزندانم) را تربیت کنم و به آنان ادب بیاموزم و در حقشان نیکی کنم».(1)
زمان تربیت
پیش از آنکه تولد صورت گیرد، تربیت آغاز می شود؛ چراکه اکثر صفات روحی والدین در چگونگی شخصیت فرزندان موثر است. بر این اساس ضروری است که پدر و مادر قبل از آنکه تصمیم بگیرند صاحب فرزند شوند، در پالایش روح و پاکیزه ساختن نفس و اخلاق خویش بکوشند. همانطور که پیامبر اعظم صلی الله علیه واله فرمودند:
«تزوجوا في الحجر الصالح فإن العِرق دسّاس» «باخانواده خوب و شايسته وصلت كنيد؛ زيرا ژن و خون اثر دارد.»(2)
و همچنین به فرموده امام علی علیه السلام:
«حُسْنُ الْأَخْلَاقِ بُرْهَانُ كَرَمِ الْأَعْرَاق» «سجاياي اخلاقي نشان و دلیل پاكي وراثت است».(3)
براین اساس برای آنکه روش¬های تربیت تأثیرگذار واقع شود، باید بسیار زودتر از آنچه امروزه عموم فکر می کنند به تربیت فرزندان همت
ص: 19
________________________________________
1- . صحیفه سجادیه، دعای 25 دعائه لولده.
2- . الوافي، ج 3، ص 706.
3- . تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 254.
گماشت؛ چرا که تربیت قبل از بارداری آغاز و در دوران کودکی و جوانی ادامه پیدا می¬کند و همچنین شایسته نیست دوران حساس کودکی در خلأ آموزش های تربیتی طی شود. در حقیقت یکی از نکات مهم در تربیت، شتاب در آموزش و تربیت کودک است؛ چرا که درسنین کودکی، زمینه های یادگیری و تربیت بیشتر از دیگر مراحل عمر فراهم است. امیرمؤمنان علی علیه السّلام، خطاب به فرزند خود امام حسن مجتبی علیه السلام، می فرمایند:
«پسرم، هنگامی که دیدم سالیانی بر من گذشت و توانایی ام رو به کاستی نهاد، به نوشتن این وصیت نامه شتاب کردم و در آن، ارزش های اخلاقی را برای تو برشمردم، پیش از آنکه أجل فرا رسد، و رازهای درونم را به تو منتقل نکرده باشم، یا در اندیشه ام کاستی پدید آید؛ چنانکه در جسمم پدید آمد، و پیش از آنکه خواهش ها و دگرگونی های دنیا به تو هجوم آورند و پذیرش و اطاعت برای تو مشکل شود؛ زیرا قلب نوجوان چونان زمینی کاشته نشده، آماده ی پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آنکه دل تو سخت شود و عقل تو به چیز دیگری مشغول شود، تا به استقبال کارهایی بروی که صاحبان تجربه، زحمت آزمودن آن را کشیده اند و تو را از تلاش و یافتن بی نیاز ساخته اند و آنچه از تجربیّات آن ها نصیب ما
ص: 20
شد، به تو هم رسیده و برخی از تجربیّاتی که بر ما پنهان مانده بود برای تو روشن شود».(1)
شایسته است که والدین نیز با پیروی از کلام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، انعطاف پذیری کودک خویش را مغتنم بشمارند و پیش از آن که شخصیت وی شکل گیرد، به تربیت کردن او بپردازند.دوران کودکی بهترین زمان برای فراگرفتن راه درست زندگی است؛ چراکه در این دوران قدرت تقلید، اقتباس و یادگیری کودکان بسیار زیاد است. کودکان در این زمان تمام حرکات و گفتار اطرافیان خود را به دقت، در حافظه خویش ضبط می کنند. از امام علی علیه السلام است که:
«مَنْ لَمْ یَتَعَلَّمْ فِی الصِّغَرِ لَمْ یَتَقَدَّمْ فِی الْکِبَر» «آن که در کودکی نیاموزد در بزرگی از دگران سبقت نجوید».(2)
بنابراین، هم زمان با رشد و تکامل جسم کودک باید روح او را در مسیر رشد قرار داد تا صفات پسندیده در وجودش ظاهر شود. کودکانی که به شیوه درست تربیت نمی شوند، صفات اخلاقی آنان در بزرگ سالی به سختی تغییر می یابد. سعادت مندترین افراد کسانی هستند که از آغاز همراه با پرورش درست، رشد کنند و صفات برجسته، روح آنان را تحت تأثیر خویش قرار دهد. کودکان همانند نهال کوچکی هستند که
ص: 21
________________________________________
1- . نهج البلاغه، نامه 31.
2- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 649.
باغبان به آسانی می تواند آنان را به هر سمتی که بخواهد متمایل سازد؛ ولی چون نهال تُرد به درختی کهنسال بدل شد، انعطاف پذیری آن نیز از بین می رود و اصلاح آن بسیار دشوار خواهد بود.
به فرموده امام حسن عسکری علیه السلام:
«رَدُّ الْمُعْتَادِ عَنْ عَادَتِهِ كَالْمُعْجِزِ» «برگردان شخص از کاری که به آن عادت کرده چیزی شبیه معجزه خواهد بود.»(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

مراحل تربیت
تربیت انسان شامل مراحل مختلفی است. چرا که استعداد یادگیری آدمی در سنین مختلف یکسان نیست. پس لازم است برای همسانی و اثرگذاری تربیت با استعدادهای فطری انسان در هر مرحله ای از رشد استعدادها نوع خاصی از تربیت اعمال شود.
از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در این باره است که:
الوله سيد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزیر سبع سنين» «فرزند در هفت سال اول سرور است (یعنی باید آزاد باشد و کاری خلاف میل او به وی محول نشود) و هفت سال بنده است (یعنی باید تبعیت کند و زیر نظر اولیا و معلمان تربیت شود و دانش بیاموزد) و در هفت سال سوم مشاور پدر و مادر و دیگران است».(2)
ص: 22
________________________________________
1- . تحف العقول، ص 489.
2- وسائل الشیعه، ج 21، ص 479.
با توجه به اهمیت هفت سال نخست زندگی در رشد و تکوین آدمی، پیامبر اکرم صلی الله عليه واله این دوره را دوره سیادت وسروری وی دانسته اند.
همچنین از امیر المؤمنين عليه السلام است که:
«یربى الصب سبعة و يؤدب سبعة و يستخدم سبعة و منتهی طوله في لاث وعشرين سنه وعقله في خمس وثلاثين سنة وما كان بعد ذلك فبالتجارب» «کودک هفت سال پرورش می یابد و هفت سال بعد ادب می آموزد و هفت سال دیگر به خدمت گمارده می شود؛ و تا بیست و سه سالگی قد می کشد و در سی و پنج سالگی خردمند می شود و از راه تجربه می آموزد».(1)
البته اینکه گفته می شود در این مرحله لازم است طفل را آزاد گذاشت بدین معنی نیست که آزادانه هر کاری را که بدان تمایل دارد انجام دهد چنان که حتی خود یا دیگران را به خطر بیندازد، در حقیقت مراقبت از کودکان امری حیاتی است چرا که قدرت دفاع از خود و یا درک این موضوع را که چه چیزی برای آنان مفید یا زیان بخش است،را ندارند.
از امام کاظم علیه السلام در این زمینه است که:
ص: 23
________________________________________
1- من لا يحضره الفقیه، ج 3، ص 493.
«يستحب غرامه الغلام في صغره ليكون حليما في كبره» «خوب است که فرزند پسر در کودکی سرکش باشد، تا در بزرگسالی بردبار شود».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

ضروری است که والدین کودک خود را بشناسند و با تمام ویژگی های جسمی، روحی، فکری و... وی آشنا شوند. علاوه بر این، آنها باید نسبت به هدف و خط مشی تربیت آگاهی داشته باشند و سیر تربیتی کودک خویش را در یابند.
والدین بهتر است در این دوره از طریق آموزش غیر مستقیم و غیر ملموس کودک خود را تربیت کنند. تکرار این نکته خالی از لطف نیست که کودکان پیش از آنکه از گفتار ما بیاموزند، از کردار ما یاد می گیرند.
طبق فرمایش پیامبر اعظم صلی الله عليه واله:
بروا آباءکم تبركم أبناؤكم» «با پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان با شما نیکی کنند».(2)

[خادمه زینب کبری(س)]

هفت سال دوم زندگی

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله هفت سال دوم زندگی را که زمان ادب آموزی کودکان است، دورهی خدمت گزاری و فرمانبری و حضرت علی علیه السلام آن را دوره ادب آموزی کودک معرفی می کنند. اطاعت و حرف شنوی از ویژگی های این مرحله به شمار می رود. به
ص: 24
________________________________________
1- وسائل الشیعه، ج21، ص 479.
2- نهج الفصاحة؛ ص 373.
همین خاطر تعلیم و تربیت و عادت دادن به ویژگی های صحیح رفتاری باید با جدیت بیشتری در این مرحله صورت گیرد. در این دوره، رشد جسمی کودک خاصه از نظر تکامل مراکز عصبی به جایی رسیده است که می تواند به تحریکاتی که از خارج دریافت می کند پاسخهایی کاملا مناسب بدهد. کنجکاوی کودک که پیش از این هدفمند نبود، اینک به صورت جست و جویی جهت دار و هدفمند در آمده است علاوه بر این، کودک در این دوره غالبا از فعالیت های خود، نتیجه مطلوب به دست می آورد و می تواند به طرز فکر بزرگسالان پی ببرد.
گردن نهادن به درخواست های منطقی از ویژگی های این دوران است. این دوران خود به دو دوره قابل تقسیم است:

[خادمه زینب کبری(س)]

تفکر کودکانه

- از نظر علمی به هفت تا نه سالگی دورهی تفکر منطقی می گویند.
تفکر منطقی به تفکری می گویند که مستدل و مرتبط با منطق و دلیل باشد. کودکان در این سن فكر و ذهنشان، درباره کیفیت زندگی و پیدایش حیات بیدار می شود. درباره مسائل مربوط به خودشان می اندیشند و مطالبی را با عبارات کودکانه می پرسند که تا حدودی نشانگر پرسه زدن ذهن آنان در مسائل مبدأ و معاد است. پدر و مادر باید در این زمینه و به گونه ای هوشیار باشند به سؤالات آنها جواب مناسب دهند تا یادآور کننده ی هدفمند بودن نظام خلقت باشد.