تربيت، خانواده و سبك زندگی اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

آموزه¬های دینی، به کرامت نفس در انسان توجه دارد و نتیجه همه تلاش ها و کوشش های آدمی را، حفظ شخصیت و عزت نفس خود فرد می داند و نه هیچ کس دیگر؛ در ذیل به برخی از آیات و روایات در این زمینه اشاره می شود:
«مَنْ هَانَتْ عَلَیْهِ نَفْسُهُ فَلَا تَأْمَنْ شَرَّه» «کسی که شخصیتش در نظر او خوار و بی مقدار شد از شر بدکاری اش ایمن مباش».(1)
بنابراین کسی که شخصیتش تحقیر شود و احساس ذلت و خواری کند، از ارتکاب هیچ رفتار ناشایستی روی گردان نیست. هر گاه احساس کرامت نفس و عزت انسان جریحه دار شود و به هر طریقی شخصیت وی صدمه ببیند، به طور طبیعی و فطری عکس العمل نشان می دهد، مگر کسانی که در اثر افراط در گناه و غوطه ور شدن در فساد، عزت نفس انسانی خود را فراموش کرده اند و به فرموده قرآن:
«وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها» «و هر كس كه نفس خويش را با معصيت و گناه آلوده ساخته، نااميد و محروم گشته است!».(2)
ص: 55
________________________________________
1- . بحارالأنوار، ج 72، ص 300.
2- . سوره مبارکه شمس، آیه 10.
البته این گونه افراد به غلط، عزت نفس و ارزش خود را در بهره وری هر چه بیشتر و بهره¬مندی از شهوات و هوای نفس پنداشته اند؛ چنان که از رحمت الهی دور شده و به «اسفل السافلین» سقوط کرده اند.

[خادمه زینب کبری(س)]

رسول اکرم صلی الله علیه وآله درباره ارتباط دروغگویی و عدم عزت نفس می فرمایند:
«لَا یَکْذِبُ الْکَاذِبُ إِلَّا مِنْ مَهَانَةِ نَفْسِهِ» «دروغگو دروغ نمی گوید، مگر به سبب حقارتی که در وجود خود احساس می کند».(1)
و امام علی علیه السلام نیز ریشه دورویی و نفاق را حقارت نفس می دانند و می فرمایند:
«نِفَاقُ الْمَرْءِ مِنْ ذُلٍّ یَجِدُهُ فِی نَفْسِهِ» «دورویی انسان به خاطر حقارتی است که در وجود خود احساس می کند».(2)
امام صادق علیه السلام نیز ارتباط تکبر و عدم عزت نفس را این چنین بیان فرموده اند:
«مَا مِنْ رَجُلٍ تَکَبَّرَ أَوْ تَجَبَّرَ إِلَّا لِذِلَّةٍ وَجَدَهَا فِی نَفْسِهِ» «هیچ انسانی تکبر و فخرفروشی نمی کند، مگر به علت احساس حقارتی که در وجود خود می یابد».(3)
ص: 56
________________________________________
1- . الإختصاص، ص 232.
2- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 722.
3- . الکافی، ج 3، ص 761.

[خادمه زینب کبری(س)]

کسانی که شخصیت آن ها از کودکی تحقیر شده و با احساس حقارت بزرگ شده اند، در بزرگسالی در مقابل افراد متمکن، زورگو و ظالم سر فرود آورده و تسلیم می¬شوند؛ اما کسانی که با عزت نفس پرورش یافته اند، همواره در مقابل کسانی که می-خواهند آنان را تحقیر کنند و یا هویت دینی و یا فرهنگی را از آنان بگیرند، ایستادگی می¬کنند. بعضی خانواده ها با برخوردهای خشن و بی اعتبار کردن کودکان و بعضی از مربیان در محیط های آموزشی با برچسب های بد، کودکان را از خود می رانند و از کلاس طرد می¬کنند و با طعنه، سرزنش، تحقیر و تمسخر، موجب فشار روانی بر کودکان می شوند؛ آن ها را به پرتگاه سقوط می کشانند.
اگر بزرگ سالان در موردکودکان چنین روشی را اعمال کنند در آینده ممکن است منشأ بروز دو گونه رفتار شوند:
یا کودک این تهدید و توهین ها را می پذیرد و چیزی نمی گوید، همانند آتشی زیر خاکستر و وقتی زمینه و یا موقعیتی فراهم شد و کمی رشد کرد عاصی و سرکش می شود. یا همان موقع رفتار نابهنجار و غیرعادی از خود بروز می دهد. این رفتار و عکس العمل، به صورت های پرخاش گری، اذیت و آزار دیگران، بی ثباتی فکری، بی رغبتی، بی دقتی، بی علاقگی به درس و یا به حالت افسردگی در محیط خانه و مدرسه بروز خواهد کرد و در نتیجه فرد نمونه ی رفتاری را که در کودکی از دیگران دریافت کرده است در بزرگسالی نسبت به فرزندان و اطرافیان
ص: 57
خود انجام خواهد داد. این ناهنجاری ها در مراحل حاد، منجر به بزه کاری های اجتماعی می شود؛ زیرا اکثر مجرمان از کسانی هستند که شخصیت آن ها در کودکی تحقیر شده و یا تحت فشارهای روانی قرار گرفته اند.

[خادمه زینب کبری(س)]

در مقابل اگر در جامعه و در محیط های آموزش، از کودکی با شیوه آزادمنشانه، محترمانه توأم با ارزش گذاری به شخصیت افراد و احیای عزت و کرامت نفس رفتار و با احساسات و عواطف کودکان برخورد شود، افراد باشخصیت و با ارزش پرورش می یابند و دیگر جایی برای جوانان بزهکار، به وجود نمی آید. رفتار آزاد منشانه و و درک احساسات کودک سبب می گردد که او احساس ارزش کند.
از امام علی علیه السلام است که:
«إِنَّ النَّفْسَ لَجَوْهَرَةٌ ثَمِینَةٌ مَنْ صَانَهَا رفع ها وَ مَنِ ابْتَذَلَهَا وضع ها» «به راستی که نفس (شخصیت انسانی) گوهر گران بهایی است که هر کس آن را حفظ کند تعالی می یابد و هر کس آن را پست گرداند فرومی افتد».(1)
همین احساس رضایت و ارزش، به رشد شخصیت وی کمک خواهد کرد تا این حالت را همواره در خود حفظ کند و کاری نکند که آن را از دست دهد. برای این که کودک در نفس خود، احساس حقارت نکند، لازم است که پدران و مادارن، از دوران ابتدای کودکی به این امر
ص: 58
________________________________________
1- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 227.
مهم توجه داشته باشند و با رفتار و گفتار خویش، شخصیت را در فرزندان خود پرورش دهند و با آنان طوری رفتار کنند که آنان، احساس ارزشمندی کنند.

[خادمه زینب کبری(س)]

امنیت و اعتماد
امنیت از اساسی ترین نیازهای انسان است. امام صادق علیه السلام در سخنی امنیت را یکی از از سه نیازهای اصلی انسان بر شمرده اند. از ایشان است که:
«ثَلَاثَةُ أَشْیَاءَ یَحْتَاجُ النَّاسُ طُرّاً إِلَیْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْب» «سه چیز است که همه انسان ها به آن نیاز دارند: امنیت، عدالت، آبادانی».(1)
والدین نخستین کسانی هستند که می توانند احساس امنیت و اعتماد را در کودکان ایجاد کنند. وقتی کودکان بدانند والدین همیشه در کنارشان هستند، نیازها و احساساتشان را محترم می شمارند و مورد توجه قرار می دهند، یاد می گیرند که به آن ها اعتماد کنند و احساس امنیت و حمایت در آن ها تقویت می شود. همچنین ایجاد یک محیط امن عاطفی به گونه ای که کودکان بتوانند با آزادی و امنیت خاطر درباره احساساتشان با والدین گفت وگو کنند از وظایف مهم والدین است. آن ها با این کار بستر لازم برای لذت بردن از زندگی را برای فرزند
ص: 59
________________________________________
1- . تحف العقول، ص 320.
خود فراهم می سازند و فرزند شان بدون داشتن ترس، شیرینی امنیت راخواهد چشید. همان طور که در حدیثی از امام علی علیه السلام آمده است:
«حَلَاوَةُ الْأَمْنِ تُنَکِّدُهَا مَرَارَةُ الْخَوْفِ وَ الْحَذَر» «تلخی ترس و پروا، شیرینی امنیت را از بین می برد».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

بنابراین یکی از بزرگترین نعمت های هر انسانی برخورداری از امنیت است و به علت جایگاهی که دارد امام علی علیه السلام آن را گواراترین نعمت دانسته­اند.
«لَا نِعْمَةَ أَهْنَأُ مِنَ الْأَمْنِ» «هیچ نعمتی گواراتر از امنیت نیست».(2)
پدر و مادر، در طی سال های رشد کودکان، قول های به آنان می دهند شاید بخشی از آن ها را به حساب نیاورند؛ اما اگر والدین به طور مرتب قول خود را فراموش کنند یا آن را به تأخیر اندازند، کودکان یاد می گیرند که نباید به آن ها اعتماد کنند و احساس می کنند که نادیده انگاشته شده اند. همین امر، زمینه بی اعتمادی و احساس ناامنی را در آنان ایجاد می کند. در اهمیت این موضوع امام کاظم علیه السلام می فرمایند:
«إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّبْیَانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ یَرَوْنَ أَنَّکُمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ یَغْضَبُ لِشَیْءٍ کَغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیَان» «چون به
ص: 60

---

1- . غرر الحکم و درر الکلم، ص 349.
2- . همان، ص 793.
اطفال وعده ای دادید وفا کنید و تخلف نکنید، زیرا کودکان گمانمی کنند شما رازق آن ها هستید. خداوند برای هیچ چیز، به قدر تجاوز به حقوق زنان و کودکان غضب نمی کند».(1)
بنابراین والدین برای پیشگیری از سلب اعتماد فرزندان، نبست به خود، ضمن رعایت وفای به عهد و پای بندی نسبت به قولی که به فرزندان خود می دهند، اگر زمانی نتوانند به قول خود عمل کنند یا آن را سر وقت انجام دهند، باید کودک خود را از علت آن آگاه سازند.

[خادمه زینب کبری(س)]

نیاز به تأیید
اگر کودکان در زندگی مورد تأیید قرار گیرند می آموزند خود را دوست بدارند.
نگرش های پدر و مادر، در شکل گیری شخصیت کودکان بسیار مؤثر است. والدین با تأیید یا عدم تأیید رفتارهای فرزندانشان، ارزش های مطلوب خود را به آن ها می آموزند و با بی توجهی به کودکان، امکان آموزش ویژگی ها و رفتارهای مورد پسند خود را به آنان از دست می دهند. توجه و تأیید والدین راهی مثبت در شکوفایی استعداد کودکان و کمک به آنان در خودشناسی مثبت و ایجاد اعتماد به نفس، در نظر گرفته می شود.
برخی از کارهای کوچکی که کودکان به انجام می رسانند می تواند در شکل گیری شخصیت آنان بسیار مؤثر باشد. این «کارهای کوچک»
ص: 61

---

1- . وسائل الشیعه، ج 21، ص 484.
دقیقاً همان هایی هستند که باید مورد تحسین و تشویق قرار گیرند؛ بهعنوان مثال، دختربچه ای با سلیقه و ابتکار خود کاردستی زیبایی درست کرده است و آن را به دوست خود هدیه می دهد؛ مادر می تواند نظر تأییدی خود را در مورد کار او از جهات مختلف ابراز کند. او ممکن است روی توانایی هنری دخترش تمرکز کند و بگوید: «چه کاردستی زیبایی، تو در مورد انتخاب رنگ ها سلیقه خوبی داری».
یا اینکه با تمرکز و توجه بر سخاوت مندی دخترش می گوید: «چه کار خوبی کردی که کاردستی زیبایت را به دوستت بخشیدی!»

[خادمه زینب کبری(س)]

مادر با انتخاب آنچه مورد تحسین قرار می دهد کاری بیش از تأیید سرگرمی دخترش انجام می دهد. او کاری می کند که دختربچه بفهمد وی، بیش از هر چیز، به توانایی و بخشش او افتخار می کند و راه را برای فرزندش هموار می سازد تا همان ویژگی را در خود بشناسد و برای آن ارزش قائل شود.
خانواده های مختلف، ارزش های متفاوتی را مهم می دانند و بر آن اساس، تأیید خود را ابراز می دارند.
تأیید و عدم تأیید کودکان، راهی برای به وجود آوردن قوه تمیز ارزش ها (درست، نادرست؛ خوب، بد؛ بهتر، بدتر و...) در آن ها است. حتی هنگامی که پدر و مادر به وضوح، احساسشان را ابراز نمی کنند، کودکان در شناخت آن چه مورد تأیید یا عدم تأیید آن ها است، بسیار ماهرند. کودکان رفته رفته که بزرگ تر می شوند، معیارها و ارزش های
ص: 62
خود را به گونه ای اجتناب ناپذیر بهبود می بخشند که گاه ممکن است با معیارها و ارزش های والدین متفاوت باشد.

[خادمه زینب کبری(س)]

استقلال
والدینی که ضمن انجام مراقبت ها و حمایت های لازم از فرزندشان، به او میدان عمل می دهند تا حقایق زندگی را تجربه و لمس کند، زمینه استقلال او را فراهم می کنند. چنین والدینی به تدریج کارهای شخصی کودک را به عهده خود او می گذارند و هر چه کودک آن ها بزرگ تر می شود، از حمایت ها و کمک های مستقیم خود می کاهند و مسئولیت های بیشتری را بر عهده اش می گذارند. در عین حال نیز او را در انجام آن ها راهنمایی و کمک می کنند. به این ترتیب او برای زندگی مستقل، آماده می شود. چنین فرزندی در برابر وظایف و مسئولیت های زندگی، توانمند است و در رویارویی با حوادث و مشکلات فردی و اجتماعی، دچار سرگردانی و درماندگی نمی شود.

[خادمه زینب کبری(س)]

حمایت ها و مراقبت های بیش از اندازه از فرزند، روح استقلال و خودکفایی را از او می گیرد و او را موجودی وابسته، وابسته و متکی به دیگران بار می آورد؛ به طوری که در برابر هر حادثه، مشکل و انجام هر عملی، احساس ناتوانی می کند و خود را نیازمند دیگران می داند. بهتر است والدین از همان دوران کودکی فرزندان خود، به فکر استقلال آن ها باشند. آن ها می توانند از دو سالگی به بعد وسایل مربوط به کودک را طوری مرتب کنند که تا حد امکان بتواند خودش کارهایش را انجام
ص: 63
دهد؛ برای مثال لباس هایی بخرند که پوشیدن و در آوردن آن ها راحت باشد تا کودک بتواند خودش این کار را انجام دهد، جالباسی کم ارتفاعی در نظر بگیرند که لباس هایش را به آن بیاویزد. یک زیر پایی در کنار روشویی قرار دهند تا بتواند بدون کمک دست هایش را بشوید و ...