شرح و تفسير دعای مكارم الاخلاق (جلد ۱)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

على (ع) در اين باره در پيشگاه الهى عرض مى كند:
الهى ماعبدتك خوفا من نارك و لاطمعا فى جنتك لكن وجدتك اهلا للعباده فعبدتك (88 )
خدايا! عبادت و بندگى من نه براى ترس از آتش توست و نه به منظور نيل به بهشت جاودان است ، بلكه ترا شايسته عبادت دانستم از اين رو ترا بندگى نمودم .
از آنچه معروض افتاد معنى نيت خوب و خوبتر يا نيت حسن و احسن روشن شد. در اينجا بموقع است كه براى مزيد آگاهى شنوندگان محترم ، اين مطلب تذكر داده شود كه بعضى از علماى عامه و خاصه مى گويند عبادت صحيح و خالص آن است كه فقط براى خداوند باشد و بس و جز از اطاعت حضرت بارى انگيزه دگرى در آن نباشد، بنابراين اگر عبادت به منظور دست يافتن به بهشت جاودان يا مصون ماندن از عذاب الهى باشد آن عبادت صحيح و طبق موازين انجام نگرفته است . بيشتر علماى محقق و اسلام شناس اين نظريه را نادرست و غير قابل اعتنا تلقى نموده اند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

علامه بزرگ و فقيه عالى مقام مرحوم آيت الله محمد مهدى نراقى در كتاب جامع السعادات در رد اين قول چنين مى گويد:
و لا تصغ الى قول من ذهب الى بطلان العباده اذا قصد بفعلها الثواب او الخلاص من العقاب زعما منه ان هذا القصد مناف للاخلاص الذى هو اراده وجه الله وحده و ان من قصد ذلك انما قصد جلب النفع الى نفسه و دفع الضرر عنها لاوجه الله سبحانه فان هذا قول من لامعرفه له بحقائق التكاليف و مراتب الناس فيها بل ولامعرفه له بمعنى النيه و حقيقتها(89)
گوش فرا نده به گفته آن كس كه گمان دارد اگر عبادت به قصد جلب ثواب يا خلاص از عقاب انجام شود باطل است و آن را با اخلاص ناسازگار مى داند. اين قول كسى است كه عارف به حقايق تكاليف و مراتب و درجات مردم نيست ، بلكه معناى نيت و حقيقت آن را هم نمى داند. سپس در بيان تفاوت مردم در شناخت تكاليف و انجام عبادات بدون اميد به ثواب و خوف از عذاب چنين مى گويد:
و اكثر الناس تتعذر منهم العباده ابتغاء لوجه الله و تقربا اليه لانهم لايعرفون من الله تعالى الا المرجو والمخوف وغايه مرتبتهم ان يتذ كروا النار و يحذروا انفسهم عقابها و يتذكروا الجنه ويرغبو انفسهم ثوابها قلما يفهم العباده على نيه اجلال الله تعالى لاستحقاقه الطاعه والعبوديه فظلا عمن يتعاطاها و لو كلف لكان تكليفا بما لايطاق (90)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بيشتر مردم از اينكه خدا را لوجه الله و براى تقرب به او عبادت كنند معذورند، زيرا اينان از خداوند آن را كه مى دانند اميد به رحمت و ترس از عذاب اوست و بالاترين مرتبه اطاعت و عبادت آنان اين است كه متذكر آتش دوزخ شوند و نفس خود را از عقاب آن برحذر دارند و به ياد بهشت جاودان باشند و نفس خويش را براى نيل به آن ترغيب نمايند. مردم مسلمان به استثناى عده معدودى از اولياى بزرگ خدا معنى عبادت را به نيت اجلال الهى و به قصد طاعت و عبوديتش نمى فهمند، چه رسد به آنكه در مقام عمل ، آن را انجام دهند و اگر اين قبيل افراد را به چنين تكليفى مكلف نمايند، تكليف فوق توان و طاقت به عهده آنان گذارده شده است .
اميد به ثواب روز جزا و ترس از عذاب شديد قيامت كه در قرآن شريف مكرر و با عبارات مختلف خاطرنشان گرديده ، بزرگترين محرك مسلمانان در اطاعت از اوامر الهى و اجتناب از منهيات بارى تعالى بوده و هست و نيتى اينچنين از نظر علمى منافى با خلوص و قصد قربت نيست و از نظر روايات مورد تاءييد ائمه معصومين عليهم السلام است و در اينجا در مورد هر دو قسمت بحث مى شود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

قسمت اول : مسلمانى براى خواندن نمازهاى قضا شده متوفى اجير مى شود، مبلغى را از فرزند او دريافت مى نمايد كه نمازهاى فوت شده او را بخواند. آيا از اجير با توجه به اجرتى كه دريافت مى كند قصد قربت متمشى است و مى تواند نمازها را براى خدا انجام دهد؟ آقايان فقها به اين پرسش پاسخهايى داده اند و مرحوم سيد اعلى الله مقاومه در كتاب عروه الوثقى در بحث استيجارى پس از ذكر پاره اى از آن جوابها چنين مى گويد:
ولكن التحقيق ان اخذ الاجره داع بداعى القربه كمافى صلوه الحاجه و صلوه الاستسقاء حيث ان الحاجه و نزول المطر داعيان الى الصلوه مع القربه
تحقيق در مطلب اين است كه گرفتن اجرت براى نمازهاى قضا شده متوفى داعى نمازگزار است براى داعى قربت همانند نماز حاجت و نماز استسقاء از اين نظر كه حاجت صاحت حاجت و باريدن باران محرك نمازگزار بوده و نمازها را به قصد قربت انجام داده است .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

براى روشن شدن مطلب لازم است راجع به اين دو مثال توضيح مختصرى داده شود. جوانى را در نظر بگيريد كه سخت بيمار است . مادر متدينش مى خواهد براى شفاى او در پيشگاه خدا دعا كند. وضو مى گيرد، دو ركعت نماز حاجت به قصد قربت مى خواند، سپس تمناى خود را به حضرت بارى تعالى عرض مى كند و شفاى فرزند را از خدا مى خواهد؟ اين مادر نماز حاجت را به قصد قربت خوانده است ، اما محرك او در خواندن نماز، شفاى فرزند بيمارش بوده و اگر فرزندش مريض نمى بود نماز حاجت نمى خواند. آيا انگيزه شفاى بيمار با قصد قربت در نماز حاجت منافات دارد؟ هرگز. در محيطى خشكسالى مى شود، باران نمى آيد و اهالى از جهات متعدد در مضيقه واقع مى شوند و تنها راه نجات خود را نماز استسقا و دعا در پيشگاه الهى مى دانند. تمام مردم از زن و مرد، صغير و كبير، پير و جوان ، با پاى برهنه راه صحرا در پيش مى گيرند، حتى مادران اطفال شيرخوار را با خود مى آورند، در بيابان اجتماع مى كنند و در كمال خضوع و تذلل با قصد قربت نماز استسقا مى خوانند و از درگاه خدا باران رحمت طلب مى كنند. نماز اينان به قصد قربت واقع شده و در كمال خلوص تحقق يافته ، ولى محركشان در اين عبادت طلب باران بوده و اگر خشكسالى نمى بود هرگز با اين وضع به بيابان نمى آمدند و نماز استسقا نمى خواندند. آيا انگيزه طلب باران با نيت قربت و خلوص در نماز استسقا منافات دارد؟ هرگز. مرحوم سيد مى خواهد بفرمايد كه اجرت گرفتن اجير براى خواندن نمازهاى قضا شده متوفى نظير نماز حاجت مادر براى شفاى فرزند و نماز استسقا براى طلب باران داعى بر داعى است و با قصد قربت منافات ندارد. آيا به انگيزه شفاى بيمار و ديگر حوايج مشروع دنيوى مى توان با قصد قربت نماز حاجت خواند؟ آيا براى رهايى از عذاب خشكسالى و نيل به باران رحمت مى توان نماز استسقا خواند؟ ولى فرايض يوميه را به قصد قربت و به منظور اطاعت امر الهى به انگيزه رسيدن به بهشت و رحمت الهى و رهايى از عذاب شديد قيامت نمى توان خواند؟ و اگر خوانده شود عبادت باطل است ؟ پس اين همه آيات وعده و وعيد در قرآن شريف براى چيست ؟ و چرا خداوند اينقدر در كتاب آسمانى از بشارت و انذار سخن گفته است ؟ قرآن شريف درباره زكريا و همسر و حضرت يحيى فرزندش فرموده است :
انهم كانوا يسارعون فى الخيرات و يدعوننا رغبا و رهبا و كانوا لنا خاشعين (91 )
اينان در انجام خوبى ها و خيرات ، جدى و سريع بودند و ما را از روى بيم و اميد با خشوع و تذلل مى خواندند و بدين وسيله انجام وظيفه مى نمودند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

در آيه ديگر مى فرمايد:
و ادعوه خوفا و طمعا ان رحمت الله قريب من المحسنين (92)
خدا را از روى خوف و از روى طمع بخوانيد، خوف از عذاب و طمع در رحمت ، چه آنكه رحمت پروردگار به گروه نيكوكاران و مردمانى كه عمل صالح انجام مى دهند نزديك است .
تفوه به بطلان عبادت با قصد قربت و به انگيزه نيل به بهشت و رهايى از دوزخ مايه ياس و دلسردى مسلمانان از انجام بسيارى از اعمال نيك و فعاليتهاى اسلامى است و بايد از گفتن چنين سخن غيرعلمى و خلاف واقع خوددارى نمود و موجبات ياس و نوميدى مسلمانان را فراهم نياورد. نتيجه آنكه از نظر علمى انجام عبادت به انگيره پاداش قيامت و نجات از كيفر الهى با نيت اطاعت و قصد قربت منافات ندارد و به فرموده سيد اعلى الله مقامه همانند نماز حاجت و صلوه استسقا داعى بر داعى است . از نظر روايات پيشوايان دين عليهم السلام نيز انجام عبادت به قصد قربت و براى دستيابى به جنت و خلاص از عذاب الهى صحيح و مشروع است . و در اينجا سه روايت را كه مضامينشان با مختصر تفاوت شبيه به هم است ذكر مى كنيم و سومين را با نقل متن حديث ترجمه مى كنيم و مختصر توضيحى درباره آن مى دهيم . حديث اول از على عليه السلام در نهج البلاغه (كلمه 237) است . حديث دوم از حضرت حسين بن على عليهماالسلام در كتاب تحف العقول (صفحه 246) است ، و حديث سوم از امام صادق (ع ) است كه به اين مضمون آمده :
عن ابيعد الله عليه السلام قال : ان العباده ثلاثه : قوم عبدوا الله عزوجل خوفا فتلك عباده العبيد، و قوم عبدوا الله تبارك و تعالى طلب الثواب فتلك عباده الاجراء، و قوم عبدوا الله عزوجل حبا له فتلك عباده الاحرار وهى افضل العباده (93)
امام (ع) مى فرمايد: عبادت كنندگان حضرت بارى تعالى سه گروه اند: گروهى خدا را از ترس عذاب بندگى مى كنند، اين عبادت بردگان است كه اطاعتشان از ترس كيفر مولى است . گروهى خدا را به منظور دستيابى به پاداش ، عبادت مى كنند و اين ، عبادت اجيران و مزدبگيران است . و گروهى خدا را به انگيزه محبت و دوستى بارى تعالى عبادت مى كنند و اين ، عبادت آزادگان و برترين و بالاترين عبادات است .

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

ملاحضه مى شود كه امام عليه السلام عبادت گروه اول و گروه دوم را عبادت خوانده و در رديف عبادت گروه سوم ذكر فرموده است ولى عبادت گروه سوم را كه به انگيزه محبت و دوستى خداوند انجام داده اند بهترين و برترين بندگى معرفى نموده و عباد اين عبادت را گروه آزادگان و احرار خوانده است . ترديد نيست كه بندگى گروه سوم آنقدر عالى و رفيع است كه نمى توان عبادت آنان را با عبوديت گروههاى اول و دوم مقايسه نمود، ولى با اينكه بندگى گروه سوم در عالى ترين مراتب بندگى و عبوديت قرار دارد امام (ع) عبادت گروههاى اول و دوم را باطل تلقى نفرموده و عمل آنان را مشركانه نخوانده است . به موجب اين روايت و روايات دگرى نظاير اينها كه در كتب حديث آمده اگر كسى به قصد قربت و با نيت اطاعت امر بارى تعالى به انگيزه رسيدن به بهشت يا رهايى از دوزخ خدا را عبادت كند و نماز بخواند عبادتى صحيح و مشروع انجام داده است .
از آنچه معروض گرديد روشن شد كه نيتهاى مردم در عباداتى كه انجام مى دهند متفاوت است و ارزش ‍ عبادت هر فردى به تناسب ارزش نيت اوست .
عن النبى صلى الله عليه و آله و سلم قال : انما الاعمال بالنيات و لكل امرى ء مانوى (94)
رسول اكرم فرمود است : اعمال مردم تابع نيتهاى آنان است و نصيب هر فرد از عملى كه انجام داده آن چيزى است كه در نظر داشته است . ناگفته نماند كه نه تنها عبادات مردم تابع نيتهاى آنان است بلكه اعمال عادى و روزمره افراد با تصميمى كه محرك آنان شده و به فعاليتشان وادار نموده سنجيده مى شود.
مر على النبى صلى الله عليه و آله رجل فراى اصحاب رسول الله من جلده و نشاطه فقالوا يا رسول الله لوكان هذا فى سبيل الله . فقال صلى الله عليه و آله : ان كان خرج يسعى على ولده صغارا فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى على ابويه شيخين كبيرين فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى على نفسه يحبها فهو فى سبيل الله و ان كان خرج يسعى رياء و مفاخره فهو فى سبيل الشيطان (95)

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

مردى بر رسول اكرم گذر كرد. اصحاب آن حضرت او را مردى فعال و قوى يافتند، به حضرت عرض كردند: چه خوب بود اين شخص ، نيرو و نشاطى را كه دارد در راه خدا مصرف مى نمود و براى او فعاليت مى كرد. حضرت در پاسخ فرمود: اگر سعى و عمل او براى فرزندان صغيرش باشد كه او در راه خداوند است ، اگر سعى و عمل او براى پدر و مادر پيرش باشد كار او در راه خداوند است ، اگر سعى و عملش براى تاءمين زندگى شرافتمندانه و آبرومند خودش باشد كارش براى خداوند است . اما اگر كار و كوشش مى نمايد و انگيزه او در عمل رياكاريى و فخرنمودن بر دگران باشد كار او براى شيطان است .
ملاحضه مى فرماييد كه نيت مردم نه فقط در عباداتشان موثر است ، بلكه در كارهاى عادى و اعمالى هم كه در جامعه انجام مى دهند نيز اثر دارد و با تفاوت نيت ، ارزش معنوى عمل متفاوت مى گردد، و در قيامت كه روز پاداش و كيفر است اعمال هر فرد بر اساس نيتى كه در دنيا داشته و بر طبق آن عمل نموده است محاسبه مى شود.
عن النبى صلى الله عليه و آله : يحشر الناس على نياتهم (96)
پيغمبر فرموده است : مردم ، در قيامت ، بر طبق نياتشان محشور مى شوند.
از مجموع آنچه بيان شد اين نتيجه به دست آمد كه نيتهاى خوب و مرضى خداوند، چه در عبادات و چه در امور عادى زندگى ، درجات و مراتبى دارد و امام سجاد عليه السلام از پيشگاه الهى درخواست مى كند:
و انته بنيتى الى احسن النيات
بارالها! نيت مرا به بهترين و برترين مدارج نيتها منتهى كن ، يعنى آن را به عاليترين درجات نيت برسان و مرا از مزاياى آن برخوردار بفرما.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

5 - وَ انْتَهِ بِنِيَّتِى إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ وَ بِعَمَلِى إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ
بِسْمِ اللّهِ الْرَّحْمنِ الْرَّحيم
امام سجاد عليه السلام در دعاى ((مكارم الاخلاق )) از پيشگاه الهى درخواست مى كند: خداوندا! نيت مرا به بهترين نيتها منتهى بفرما و عمل مرا نيز به بهترين اعمال پايان ده . درباره ((نيت )) و خصوصيات مربوط به آن در سخنرانى قبل مطالبى تقديم شنوندگان گرديد. به خواست خداوند موضوع سخنرانى امروز، درباره عمل است ، امام سجاد (ع) از خداى تعالى مى خواهد كه عملش به بهترين اعمال پايان يابد. از اين جمله كه امام درباره احسن الاعمال مى گويد روشن مى شود كه اعمال مردم همانند نيتهايشان ، از نظر ارزش ‍ معنوى ، درجات و مراتبى دارد و امام (ع) از پروردگار درخواست مى كند كه عملش بهترين و عالى ترين اعمال باشد. در اين مورد بايد توجه داشت كه اولا موضوع بحث ((عمل نيك )) است ، لكن در خلال بحث ، اين سخن نيز به ميان خواهد آمد كه اعمال نيكى كه به بدى منتهى مى شود و ارزش خود را از دست مى دهد چگونه است . اولين مطلبى كه بايد درباره ((عمل خوب )) معروض گردد آن است كه عمل بايد با سنت اسلام و برنامه شرع مقدس منطبق باشد و اگر از نظر نيت ، از نظر گفتار، و از نظر حركات جوارح با شرع و سنت منطبق نباشد اصولا آن را نمى توان ((عمل نيك )) ناميد. حديثى از رسول مكرم روايت شده كه اين مطلب را به خوبى روشن مى كند:
قال رسول الله صلى الله عليه و آله : لا يقبل قول الا بالعمل و لا يقبل قول و عمل الا بنيه و لايقبل قول و عمل و نيه الا باصابه السنه (97)
سخنى پذيرفته نمى شود مگر با عمل ، و عمل و سخنى قبول نمى شود مگر با نيت ، و سخن و عمل و نيتى مقبول نيست مگر آنكه منطبق با سنت باشد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بنا بر اين انجام عمل نيك در آيين مقدس اسلام بايد هم به زبان باشد، هم به بدن ، و هم به نيت ، و تمامى اين سه قسمت بايد منطبق با برنامه شرع اسلام و تعاليم مقدس رسول اكرم انجام گيرد. قرآن شريف فرموده است :
الذى خلق الموت والحيات ليبلوكم ايكم احسن عملا(98)
خداوند مرگ و حيات را آفريده است براى اينكه شما را آزمايش كند تا معلوم شود كداميك از شما عملتان بهتر است .
امام صادق (ع) در ذيل اين آيه مى فرمايد:
ليس يعنى اكثر عملا لكن اصوبكم عملا(99)
خداوند كه در اين آيه مى فرمايد ((احسن عملا)) حجم و مقدار عمل ، منظور نيست ، بلكه مراد اين است كه خدا شما را بيازمايد تا معلوم شود كردار كداميك از شما به صواب و واقعيت و اصابت با حقيقت نزديكتر است . چه بسيارند مردمى كه حجم عملشان زياد است و معرفتشان كم و آشناييشان به سنن اسلام بسيار قليل ، بسيار عمل مى كنند اما ارزش كم عايدشان مى شود و منفعت كمتر نصيبشان مى گردد برعكس ، بعضى از مردم ، حجم عملشان كم است و فرايض و سننشان محدود، لكن چون داراى ايمان واقعى و نيت خالص و واقف به موازين شرع مقدس اند عمل قليلشان بسيار ارزنده و گرانبهاست . بايد بدانيم كه سرمايه مردم در قيامت همان اعمالشان مى باشد، آن اعمال خوب و پسنديده و مقدس .
امام هادى (ع) فرموده است :
الناس باموالهم فى الدنيا و باعمالهم فى الاخره (100)