مباحثی از تاریخ ، علوم و معارف قرآن

[ملکوت* گامی تارهایی *]

تاریخچه علوم قرآنی

بنا به تصریح ابن ندیم در الفهرست و علمای برجسته ای چون ابن سیرین در روایاتی متعدد از عبدخیر و اصبغ بن بناته و ابن طفيل، علی (علیه السلام) اولین کسی است که در زمینه علوم قرآنی همچون تفسیر و بیان ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و مکی و مدنی بودن آیات حقایقی ارزنده را به مردم اعلام فرمود، که نمونه های فراوانی در تأیید این مسأله در کتاب الاتقان سیوطی جلد دوم و ارشاد شیخ مفید بیان گردیده است از جمله حدیثی را که سیوطی در جلد دوم کتابش در صفحه 187 آورده بیان می کنیم:ابن طفیل می۔ گوید علی (علیه السلام) رادیدم که می فرمود:( سلوفي، فَواللهِ مامِن آيه الاّ و اَنا اَعلَمأبِلَيلٍ نَزَلَت، اَم بِنهارٍ اَم في سهلٍ، ام في جبل).

[ملکوت* گامی تارهایی *]

پس از علی بن ابیطالب (علیه السلام) برجسته ترین کسانی که در علوم قرآنی تلاش نمودند عبارتند از:
1. ابان بن تغلب(ت141ه) وی در مورد علم قرائت و معانی و غرایب قرآن تأليف داشته است.
2. طاووس بی کیان(ت 106 ه) از یاران امام سجاد(علیه السلام).
3. مغزبن سائب کلبی (ت146 ه) از یاران امام باقر (علیه السلام) وصاحب تأليف در احکام قرآن و تفسیرقرآن.
4. محمد بن جنید از معاصران شیخ صدوق بوده و در امثال قرآن کتاب نوشته.
5. حسن بن علی بن فضال از یاران خاص امام رضا(علیه السلام) در مورد ناسخ و منسوخ کتاب نوشته .
6. محمدبن عباس بن علی، معروف به این حجام صاحب کتابی در زمینه همه علوم قرآنی بنام (ما نزل في اهل البيت من القرآن)
7. سید شریف رضی(ت406ه) صاحب کتاب تلخيص البيان في مجازات القرآن.
8. شیخ مفید(ت409یا413 ه) صاحب البرهان في علوم القرآن و البيان في علوم قرآن.
9. شیخ طوسی (385. 460 ه) صاحب تبيان في تفسير القرآن
10. شیخ رشید الدین محمد بن على بن شهر آشوب(ت 588 ه) صاحب اسباب النزول و متشابه القرآن.
ص: 25
11.بدرالدین محمد بن عبدالله بن بهادر معروف به زرکشی (745. 794ه) صاحب البرهان في علوم القرآن، این کتاب بطور کامل در دسترس است و در چهار جلد به چاپ رسیده است.
12. جلال الدين عبدالرحمن سیوطی صاحب کتاب الاتقان في علوم القرآن که اخیرا ترجمه شده است.
13. التبان في علوم القرآن اثر شیخ طاهر جزایری.
14. منهج الفرقان في علوم القرآن اثر شیخ محمد على سلامه.
15. مناهل العرفان في علوم القرآن اثر محمد عبدالعظيم زرفانی.
16. تاریخ القرآن اثر ابو عبدالله زنجانی.
17. البيان في تفسير القرآن اثر سید ابو القاسم خوئی.
18. الميزان في تفسير القرآن اثر علامه بزرگوار سیدمحمدحسین طباطبائی و دهها اثر برجسته دیگر. واینک برخی از آثار فارسی یا ترجمه شده به فارسی را در زمینه علوم قرآنی معرفی می کنیم:
1. قرآن در اسلام اثر علامه گرانقدر طباطبایی
2. تاریخ قرآن اثردکترمحمود رامیار
3. تاریخ قرآن اثر سیدمحمدعلی تقوی
4. تاریخ و علوم قرآن اثر آقای حجتی کرمانی
5. تاریخ قرآن کریم اثر دکتر سید محمدباقر حجتی
6. ترجمه تاریخ قرآن زنجانی بوسیله ابوالقاسم صحاب
7. ترجمه موجز علوم القرآن اثر دکتر داود عطار بوسیله دکتر سید محمد رادمنش .
8. آشنایی با قرآن استاد شهید مرتضی مطهری و دهها اثر دیگر
[تذکر: نمونه های فوق با استفاده از الفهرست ابن ندیم و کتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام ازسیدحسن صدر بیان شده اند.]
اینک پس از این مقدمه اجمالی به شرح بعضی از ضروری ترین مسائل مربوط به شناخت قرآن می پردازیم و از خدای منان امید توفیق شناخت و عمل به این کتاب مبین را داریم.
ص: 26

[ملکوت* گامی تارهایی *]

نام ها و صفات قرآن

خداوند سبحان جلت عظمته به خاطر عظمت شأن و جلالت قدر کتاب شریفش و نیز به سبب این که مظاهر قدرت و حکومتش را و تجلیات وافر حضرتش را و منافع فراوان نامش را در این صحیفه مکرمهاش عرضه داشته لذا، آن را به نام های متعددی خوانده است و بدین وسیله علائم بسیاری را در جهت هدایت مردم قرار داده است، تا موجب امتیاز از دیگر علائم انحرافی گردد و بدین جهت ما نیز بحول قوه الهی بحث خویش را از نام ها و اسامی کتاب خدا آغاز می کنیم، چه ابتدایی ترین شناخت هر چیز، اسم و ظاهر آن چیز است، کتاب الهی و مقدس ما مسلمین که آخرین کتاب هدایت و جاوید راهنمای بشریت است، خود را به نام ها و اسامی متعددی خوانده که اینک عمده ترین آنها را با معنی می آموزیم انشاء الله.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

علما و دانشمندان در مورد اسامی و نام های قرآن تحقیقات فراوانی نموده اند و در شماره اسامی این کتاب نظریاتی ابراز داشته اند و مشهور این نظریات این است که خدای تعالی کتاب خویش را به پنجاه و پنج اسم نامیده است لکن حقیقت این است که خدای متعال کتاب خویش را اسماء و صفات و اوصاف متعددی خوانده است، پس از این نام گذاری ها برخی اسم و برخی صفت اند یعنی خدای متعال اوصافی مناسب با کتاب خویش را به کار برده بطوری که هر یک از اسماء و اوصاف در مورد این کتاب شریف مناسبتی مضمونی دارد، اینک عمده ترین اسامی و اوصاف این کتاب را بر می شماریم و سپس به توضیح بعضی از آنها می پردازیم:
1. آیات (بقره، 252، آل عمران، 101، الجاثيه،5)
2. احسن الحديث (الزمر،23)
3. امام مبین (یس127)
4. ام الکتاب (آل عمران، 7)
5. امر (الطلاق،5)
6. ایمان (آل عمران،193)
7. برهان (النساء 174)
8 بشری (النحل،89)
9. بشير (فصلت، 4)
10. بصائر (الاعراف،203)
11. بلاغ (ابراهیم،52)
12. بیان (آل عمران،13
ص: 27
13. بينه(الانعام،157)
14. تبصره (ق،8)
15. تبیان (النحل،89)
16. تذکره (الحاقه،48)
17. تنريل (الشعرا، 192)
18. تفصيل (یوسف،111)
19. حبل (آل عمران، 103)
20. حديث (الزمر،23)
21. ځكم (الرعد،37)
22. حكمه (الاحزاب، 34)
23. حکیم (یس،2)
24. حق(النساء، 170، القصص،48)
25. حق اليقين (الحاقه، 51)
26. ذكر (الحجر،9)
27. ذكر الحكيم (آل عمران، 58)
28. ذکر مبارک (الانبیاء،50)
29. ذکری(الذاریات،55)
30. ذى الذكر (ص،1)
31. رحمه النحل،89)
32. روح (الشوری،52
33. شفاء (یونس،57)
34. صحف مکرمه (عبس،13)
35. صحف مطهره (البینه،2)
36. صدق (الزمر،33)
37. صراط المستقیم (فاتحة الكتاب، 6)
38. عدل (الانعام،115)
39. عربی (الزمر، 28)
40. عروه الوثقی (لقمان، 22)
41. عزیز (فصلت،41)
42. عجب (الجن،1)
43. علم (الرعد،37)
44. على (الزخرف،4)
45. فرقان (الفرقان، 1)
46. فصل (الطارق،13
47. قرآن (البروج 21 و 22 - القيامه 18 - الواقعه،17و 78 - المزمل،4)
48. القرآن الحكيم (یس27)
49. القرآن العظيم (الحجر،87)
50 . قرآن کریم (الواقعه، 17)
51 . قرآن مبين (الحجر،1)
52 .القرآن المجميد(ق،1)
53. القصص (یوسف،3)
54. القول (القصص،51)
55. قيم (الكهف، 2)
56. کتاب (آل عمران، 3)
57. کتاب الله (آل عمران،23)
58. الكتاب الحكيم (یونس،1)
ص: 28
59. کتاب عزیز (فصلت، 41)
60. کتاب مبین (المائده،15)
61. کریم (الواقعه، 77)
62. کلام الله (البقره،75)
63. کوثر (الكوثر، 1)
64 مبارک(الانعام، 92)
65. مبين (الانعام، 59)
66. متشابه (الزمر،23)
67. مثاني (الزمر،23)
68. مجید (البروج،21)
69. مرفوعه (عبس،14)
70. مصدق (البقره،89)
71. مطهره(عبس،14)
72. مفصل (الانعام،114)
73. مکرمه (عبس،13)
74. مهیمن (المائده،48)
75. موعظه (یونس،57)
76. نبأ(ص67)
77. النجوم (الواقعه 75)
78. نذیر (فصلت، 4)
79. نعمه (الضحی،11)
80. نور (النساء، 174)
81. هادی (الاسراء، 9)
82. الهدی (البقره، 2)
83. وحي (النجم،4)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اینک به شرح و توضیح برخی از نامها و اوصاف کتاب مقدس و بیان هدایتگر الهی می پردازیم:
1. مصحف: اولین نامی است که پس از رحلت پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) بر مجموعه آیات وحی گذاشته شد هر چند عین این لفظ در قرآن نیامده اما کلمه صف که همریشه آن است هشت مرتبه در قرآن آمده، بهرحال مصحف به مجموعه صحیفه های نوشته شده میان دو جلد اطلاق می شود، گویند ایننام به پیشنهاد صحابی بزرگوار یعنی عبدالله بن مسعود بر قرآن نهاده شد و پس از آن بنام مصحف مشهور گردید و این نام گذاری از زمان ابوبکر که قرآن جمع آوری گردید صورت گرفت. بهر صورت صځف جمع صحيفه است و صحیفه در لغت هر چیز گسترده را می گویند و چون آن چه بر آن نوشته می شود گشوده و گسترده است و به اصطلاح صفحه است لذا به آن صحیفه می گویند که جمع آن صحف است و در قرآن نیزصحف کاربردهای مختلف دارد، مانند صحف أولی(طه،133)، صحف
ص: 29
موسی (النجم،36)، صحف منشره (المدثر، 52)، صحف مکرمه (عبس،13) و . و نیز به معنی خبر گسترده آمده و قرآن نامه ها و کتب انبیاء و نیز نامه اعمال انسان را صحف خوانده، (یبنه، 2).
2. مثانی: گرفته شده از (ثَنَی یَثنی) به معنی خم شدن و برگشتن است و چون بسیاری از آیات قرآن ناظر بر بعضی از آیات دیگر است بطوریکه گویا این آیات مثل این است که دو بار ذکر شده اند لذا به قرآن از این جهت مثانی گفته شده و منظور از دوباره ذکر شدن یکی معنای خود آیه و دیگری نظری که به آیه دیگر دارد و آن آیه قبل نیز دو مرتبه ذکر شده یکی خود آیه و دیگری آیه ای که راجع به آن است و خلاصه هر آیه ای معنای آیه دیگری را متضمن است، بنابراین می توان به قرآن مثانی گفت. چنان که در سوره الزمر آیه23 خدای متعادل همه قرآن را مثانی خوانده است و این از آن جهت است که تمامی آیات قرآن میل به یکدیگر داشته و همدیگر را توضیح و تبیین می نمایند.
3. مُهَيمِن: در لغت به معنی مراقب، حافظ، حاضر و ایمنی بخش است و لذا چون قرآن تصدیق کننده کتب الهی قبل از خویش است و حافظ و مراقبت و ایمنی کننده واقعی آنها در تحت لوای خویش نیز هست، لذا، اهل کتاب تنها در سایه کتاب وحی دین اسلام است که از انحراف محفوظ خواهند ماند و قرآن در این مورد، در سوره مائده آیه48 می فرماید: (وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ) یعنی: و ما این کتاب (قرآن) را بحق بر تو فرستادیم که تصدیق کننده کتبی است که در برابراوست و حافظ و نگهبان آنها (ازانحراف) است.
4. مبین: به معنی آشکار و آشکار کننده است و در این مورد، در کلمه بیان و تبیان بحث می شود، اصل این کلمه لفظ (بان) است که به معنی آشکار و ظاهر می باشد و مبين اسم فاعل است، آری کلام خدا بدان جهت که خود آشکار و آشکار کننده حقایق است مبین می باشد)تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ( (1)، ) تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ)(2)
5. منیر: به معنی روشن، تابان و فروزان است و لذا صفت اکثر و شاید همه کتب الهی باشد، که وسیله ای روشن برای اثبات حقایق هستند و بالاخص آخرين آنها قرآن کریم که روشن و تابان است
ص: 30

---

1- یوسف /1
2- حجر /1

[ملکوت* گامی تارهایی *]

برای تاریخ انسانها چراغی فروزان است که راه حق جویان را روشن می سازد و حقایق را برای حق طلبان می نمایاند: (فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ).(1)
6. مجید: از مجد است و به معنی بزرگواری، شرافت و عظمت و پر خیر وپر فضل میباشد و مجید بودن کتاب خدا هم بخاطر شرافت و فضیلت و عظمت آن نسبت به سایر کتب آسمانی و پرخیر و برکت بودن آن است.
(ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ)(2)، (بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌفِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ) (3)
7. مبارک: یعنی با برکت، مداوم الخير، دارای فایده، دارای ثبوت و هر چیزی که در آن فایده ثابت وجود داشته باشد مبارک است و از این جهت که کلام خدا منبع تمام فایده ها و برکات و خیرات است، آن هم فایده و برکت و خیر ثابت که تغییر و دگرگونی نمی پذیرد ( و با همین یک لفظ کافی است که خاتمیت اسلام و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و جاودانگی قرآن را اثبات نمائیم) و بدین جهت است که قرآن مبارک است. (وَهَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَاهُ)(4) ، (كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ). (5)
8 موعظه: اسم مصدر وعظ به معنی پند و اندرز است و کتاب خدا چون بیانگر راه هدایت است، لذا اندرزگوی آنان نیز هست یعنی کلامی است همراه با تخويف و نیز همراه تشویق و موجب انگیزش شنونده یا خواننده است. (قد جائتكم موعظه من ربکم.)، (هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ).(6)
9. نجوم: از نجم است به معنی طلوع و بروز و این کلمه جمع است و ستاره را چون طلوع می کند نجم می گویند، به هر حال از آنجائی که قرآن، نجم یعنی آیه و یا سوره، نازل و بارز شد و طلوع کرد و با نزول و بروز و طلوع تدریجی اش شب جاهلیت را چه جاهلیت قلوب و چه جاهلیت
ص: 31

---

1- آل عمران/ 184 و حج /8
2- ق/1
3- . بروج/ 21 و 22
4- انبیاء /50
5- ص/29
6- . آل عمران/138

عقول را منور و نورانی نمود لذا نجوم هم نامیده شده است بطوریکه برخی از مفسرین این آیه شریفه را در همان رابطه میدانند (ولا اقسم بمواقع النجوم)، اَی بمواقع النزولِ الوَحي.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

10. نور:یعنی آینه خودش في نفسه آشکار و روشن است و غیر خود را نیز آشکار و روشن می کند و آن ضد ظلمت و تاریکی است و قرآن از آن جهت که خودش روشن و بدون اعوجاج و ظلمت و تاریکی و تحریف است و از آن جهت که پیروانش را از تاریکی ها، ظلمت، کفر، شرک، نفاق وغيره به طریق روشن و آشکار حق هدایت می کند، نور نام دارد، و این لفظ پیوسته در این کتاب مفرد استعمال می شود، زیرا نور نشان از پیروی حق است و حق نیز واحد است و میان اجزاء حق كلمات و سوره های قرآن هیچ اختلاف و تناقضی نبوده و همه یکسان و یک جهت در طریق راهنمایی انسان بدون تناقض و اختلاف نازل شده اند و بر عکس ظلمت جمع بکار می رود چون نشان از اختلاف و تعدد و تناقض و باطل است و پیروان طرق ظلمت بنا به تعدد و اختلاف آن طرق در جهت و هدف و مسیر و آرمان و عمل و عقیده، مختلف و پراکنده هستند.
(توجه کنید به رابطه میان واژه های صراط و سبیل و نور و ظلمت و کتب تحریف شده آسمانی و کتاب عزیز اسلام یعنی قرآن)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

و این خود بحثی جداگانه دارد که نتیجه این بحث اثبات حقانیت اسلام، خاتمیت پیامبر اسلام، عدم تحریف قرآن، جاودانگی قرآن، ناسخ بودن قرآن، منسوخ بودن کتب دیگر و تحریف کتب آسمانی دیگر و مسائلی از این قبیل می باشد. بهرحال قرآن، نوری است نازل شده تا قلوب آدمیان را روشن نماید و راه هدایت و نجات و رستگاری را به آنان نشان دهد. (واتبعو النور الذي انزل معه) و از نوری که با او نازل شد تبعیت کنید.
11. نعمت: یعنی خوب و دلچسب، آن چه خدا به انسان ارزانی داشته و موجب لذت وخوشی انسان می شود ولذا چه نعمتی بزرگتر از نعمت هدایت، نعمت قرائت، نعمت نبوت و پس قرآن نیز نعمت است و از بزرگترین نعمتها. (وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ) (1)
ص: 32
________________________________________
1- ضحی/11
12. نذير: یعنی بر حذر دارنده و تخویف دهنده بر اساس علم و آگاهی. چون قرآن انسانها را از مهالك دنيا و آخرت آگاه کرده و از آنها بر حذر می دارد لذا نذیر است که فرموده است: (هَذَا نَذِيرٌ مِّنَ النُّذُرِ الْأُولَى).(1)
13. هادی: اسم فاعل و به معنی راهنما و نیز به معنی تثبیت کننده در راه راست معنی شده است پس از آن جهت که دستورات قرآن و عمل به آن ها راهنمای انسان بوده و آدمی را در راه راست پایدار و ثابت قدم می گرداند، هادی است. (إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يِهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ)(2) و نیز فرمود (يهدي إلى الرشد)

[ملکوت* گامی تارهایی *]

​
14. هدی: به معنی هدایت و ارشاد بر اساس لطف است و قرآن به دلیل این که راهنما و هدایتگر و ارشاد کننده به خیر خواهی و دلالت کننده به لطف است هدی نامیده شده است. (ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ)(3)
15. وحی: به معنی اشاره سریع و رسالت و کتابت است و هر آن چه به دیگری بوسیله القاء تفهیم شود، وحی خوانده می شود و خلاصه آن که وحی تفهیم خفی و پنهانی است که شامل الهام و رمز و کنایه و اشاره نیز می شود و بدیهی است که همه کتب الهی ونیز قرآن کریم وحی الهی به پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) است چنان که فرمود: (.وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَىإِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى)(4).
16. کتاب: در معنی کتاب اقوال مختلفی بیان شده، لفظ کتاب مصدر است مانند قیام و صیام و یا بر وزن فعال است به معنی مفعول مانند حساب که به معنی محسوب است و لباس که به معنی ملبوس است ولذا کتاب به معنی مکتوب است.
راغب می گوید گاهی به کلام، کتاب گفته می شود، چون حروف در تلفظ با هم جمع می شوند بنابر این کلام خدا با آن که نوشته نشده، کتاب نامیده شده است، همچنین کتاب گاهی به معنی واجب وحتمی و ضروری و فرض استعمال شده است.
ص: 33
________________________________________
1- النجم /56
2- اسراء/9
3- بقره /2
4- النجم / 1 تا5
گاهی به معنی حجت و دلیل، گاهی به معنی اجل و وقت، گاهی به معنی حکم و نیز زمانی به معنی تقدير و اراده و اثبات بکار رفته است و نیز به معنی علم خدا و ثابت و لا يتغير و خلقت و تکوین آمده است همچنین جنس کتب آسمانی نیز با لفظ کتاب بیان شد است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مثلا در مورد کل قرآن و همه کلام الهی می فرماید: (ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ).(1)
در مورد صحیفه نوشته شده و کتب مسیحیت و یهودیت می فرماید: (يسئلُك اهل الكتاب اَن تُنَّزِلَ عليهم كتاباً مِنَ السماء)
در مورد وجوب و ضرورت می فرماید: (كُتب عليكم الصيام) یا(كُتب علي نفسه الرحمه). (2)
در مورد حکم می فرماید: (ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ)(3). در مورد اجل و وقت می فرماید: (و م-ا اهلكنا من قريه الاّ و لها كتاب معلوم).
در مورد تقدیر می فرماید: (قُل لَّن يُصِيبَنَا إِلاَّ مَا كَتَبَ اللّهُ لَنا)(4)
در مورد اثبات و حفظ و نگهداری می فرماید: ( وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ)(5)
در مورد ثبات و دوام و استمرار ولا يتغير بودن می فرماید: (وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ).(6)
در مورد اراده خدا می فرماید: (كَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَرُسُلِي ).(7)
آیات متعدد دیگری که در مورد کاربردهای گوناگون واژه کتاب و ریشه آن و سایر مشتقاتش بکار رفته است.
17. کریم: از کَرَم و کرامت است که به معنی شرافت و عزت و سخاوت است و هر موضوعی معنی خاصی دارد ليكن كلام حق از آن جهت کریم نام دارد که محترم و شریف و گرانقدر است. (وَ آنه لقرآن کریم)
ص: 34
________________________________________
1- بقره/2
2- انعام /12
3- مائده /32
4- توبه /51
5- يس / 12
6- اعراف /156
7- مجادله /21