مباحثی از تاریخ ، علوم و معارف قرآن

[ملکوت* گامی تارهایی *]

[ملکوت* گامی تارهایی *]

اشاره

وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَىٰ عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَىٰ
عِنْدَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَىٰ إِذْ يَغْشَى السِّدْرَةَ مَا يَغْشَىٰ
ص: 2
اهداء
این اثر را تقدیم می نمایم: به پیشگاه ملکوتی پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) که قلب مقدسش منزل نزول وحی الهی بود، به پیشگاه مقدس سیدالولیاء امير المؤمنین علی ابن ابی طالب (علیه السلام) که می شنید آن چه را پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می شنید و می دید آن چه را پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می دید، اما پیامبرنبود، به پیشگاه مقدس حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) که وجود مقدسش لیله القدری است که یازده قرآن ناطق در آن نازل شد، و به پیشگاه با عظمت خاتم الاوصیاء حضرت حجه ابن الحسن (عج) که شریک قرآن،عدل قرآن و ثقل اصغری است که هرگز از ثقل اکبر جدایی ندارد.
ص: 3

[ملکوت* گامی تارهایی *]

مقدمه
قرآن جامع ترین کتاب آسمانی
قرآن آخرین کتاب آسمانی است، این نسخه ی ممتاز داروی تمام بیماری های اخلاقی و روحی است. لفظ قرآن از «قرء» جدا شده، «قرء» به معنی «خواند» و قرآن به معنی «خواندن» یا «آنچه باید خوانده شود» آمده است. این کتاب از طرف آفریدگار عالم بر حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) پیامبر اسلام نازل شده و جاوید است.
تنها چند سوره از قرآن به طور کامل و یک مرتبه نازل شد. بقیه قرآن به صورت آیاتی نازل می شد و طبق تعليمات جبرئیل، نویسندگان وحی به فرمان حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) آیات را در سوره های معین می نگاشتند تا تکمیل گردید. نخستین قسمتی که از قرآن نازل شد، پنج آیه اول سوره علق می باشد.
قرآن دارای سی جزء مساوی و یکصد و چهارده سوره، قسمت های نامساوی، می۔ باشد. هر سوره نامی دارد که به تناسب کلمه ای قابل ذکر که در سوره آمده، یا نام شخص که در آن سوره ذکر شده، با موضوعی که در سوره مورد بحث قرار گرفته می باشد. پاره ای از سوره ها که قبل از هجرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نازل شده اند را سوره های مکی و بعضی که پس از هجرت نازل شده اند را سوره های مدنی می نامند. هر سوره از اجزاء غیر مساوی تشکیلیافته که آیه (علامت و نشانه) خوانده می شود. بعضی می گویند که پاره ای از
ص: 13
آیات قرآن برداشته شده و در آن تحریف راه یافته است، اینیک افترای بی اساس است که دشمنان اسلام بدین گونه می خواهند در سندیت قرآن خدشه وارد کنند و گرنه قرآنی که اکنونی در دست مسلمان های جهان است همان قرآنی است که از طرف خداوند بر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) نازل شد و در خلال چهارده قرن، با این همهچاپ های گوناگون و گردیدن به دست اقوام و ملل مختلف مسلمان هیچ گونه تغییر و تحریفی در آن به وجود نیامده، مهمتر آن که، زمانی که عثمان دستور استنساخ قرآن را داد خط کوفی بوده که اعراب و نقطه کاملی نداشته و بعدهای حجاج بن یوسف ثقفی روی حروف نقطه و اعراب گذارد. با اختراع صنعت چاپ نخستین قرآن در سال 1530 میلادی به چاپ رسید.
یکی از جنبه های اعجاز و برتری قرآن، جامعیت آن است. قرآن در آیه89 سوره اسراء می گوید: «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِن كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلاَّ كُفُورًا»: (ما برای مردم در این قرآن از هر نمونه ای از انواع معارف بیان کردیم ولی با این حال اکثر مردم جاهل و نادان جز افکار حق و نادیده گرفتن دلایل هدایت، عکس العملی نشان ندادند)
در کتاب آسمانی قرآن، هم دلائل متین عقلی با ریزه کاری های مخصوصش در زمینه عقاید آمده و هم بیان احکام متین و استوار بر اساس نیازمندی های بشر در همه زمینه ها، هم بحث های تاریخی قرآن در نوع خود بی نظیر، هیجان انگیز، بیدادگر، دلچسب، تکان دهنده و خالی از هرگونه خرافه است. و هم مباحث اخلاقیش که با دل های آماده همان کار را می کنند که باران بهار با زمین های مرده.
مسائل علمی که در قرآن مطرح شده، پرده از روی حقایقی بر می دارد که حداقل در آن زمان برای هیچ دانشمندی شناخته نشده بود. خلاصه قرآن در هر وادی گام می نهد، عالیترین نمونه را ارائه میدهد. قرآن در هر عصر و زمانی که خوانده می شود آن چنان است که گویی امروز و برای امروز نازل شده و هیچ اثری از گذشت زمان در آن دیده نمی شود.
ص: 14
یکی از جهات اعجاز قرآن و ضمنا از مشخصات یک دین صحيح آسمانی، طرز قانونگذاری در قرآن است. که مزایا و امتیازاتی مخصوص به خود دارد که نمی توان آنها را در قوانینی که زائیده شده ی افکار بشر است جستجو کرد. از جمله قوانین قرآن که واضع آن خدا است دارای کلیت و جامعیت است و در هر زمان و مکانی و نسبت به هر طبقه و قومی یکسان وضع شده و در مورد همه یکسان اجرا می شود. قوانین قرآن از هر گونه اعمال نظر و فکری خالی است، چون همه بندگان در پیشگاه خدا یکسانند. در قوانین الهی رعایت همگان به طور مساوی شده مصالح و مفاسد واقعی جامعه در تدوین آن مورد ملاحظه قرار گرفته است و تفاوت آن با قوانین بشری این است که چون بشر به طور کامل و دقیق به مصالح و نیازمندی های افراد و اجتماع آگاه نیست در قانون گذاری راه دیگری پیموده است. از این رو قانون باید از طرف کسی باشد که بر تر از همه افکار و ادراکات جامعه ی بشر بیندیشد، تمام نیازمندی ها را درک کند و خود نیازمند نباشد. در مورد عبادات، دستورات قرآن بهترین راه و روش بندگی خدا را جلوه گر می سازد. در باب اعتقادات، بهترین عقیده و طرز تفکر را به بشر القاء می کند در امور اخلاقی و معاشرت، رفتار مرد و زن قوانین قرآن موجب زندگی گرم و تشکیل دهنده کانون محبت است، حقوق پدر و مادر نسبت به فرزند و بر عکس، برادر و خواهر، فرمانفرما و فرمانبر و قوانین جزایی و قضایی و سایر حقوق متبادله اجتماع طوری در قرآن بیان شده که تمام نکات اخلاقی را رعایت نموده، برای ارث و جلو گیری از تراکم ثروت، از بینبردن اختلافات طبقاتی به بهترین وجه قانون تدوین نموده است.
قوانین قرآن به قدری جامع و با استحکام است که با گذشت زمان کهنه و ناقص نمی گردد و نیاز به تبصره و متممی پیدا نمی کند چون وضع این قوانین از طرف خداست که به تمام سود و زیان و نیازمندی های اجتماع و پیش آمدهای بعدی آگاه می باشد و به علاوه اختلاف بنیه و مزاج افراد را می داند و در سایه قوانین او تمام افراد بشر از بزرگ و کوچک، مرد و زن، سیاه و سفید، نیازمند و بی نیاز به حقوق خود می رسند و بدون ظلم
ص: 15
و تعدی به فردی همگان از مزایای زندگی به طور صحیحی برخوردارند و نظم و انتظام و وحدت بشری را حفظ می نماید.(1)
برای وضع قانون معمولا عده ای از حقوقدانان دور هم جمع شده و با شور و تبادل نظر و بحث و مذاکره، مواد آن را تنظیم می کنند. اما با گذشت زمان نقاط ضعف آشکار می شود و نیاز به تغییریا افزودن ماده واحده و تبصره احساس می گردد، تا آن جا که پس از گذشتن یکیا چند قرن ناتوانی قانون از اداره اجتماع کاملا آشکار گشته و وضع قانون جدیدی لازم به نظر می رسد.
حال با دقت و تعمق به این مطلب توجه کنید که یک مرد درس ناخوانده و استاد ندیده در گوشه ای دور از تمدن، به تنهایی و بدون شور و تبادل نظر با دیگران، قانونی جهانی می آورد که نه فقط عرب بیابانگرد را در کمتر از یک قرن متشكل نموده و بر امپراطوری های معاصر خود غلبه می دهد، بلکه برای بشر قانونی عرضه می دارد که حتی در عصر فضا، رستگاری واقعی جوامع بشری جز با عمل به آن میسر نیست. درباره قانون قرآن دانشمندان بزرگ اسلامی در طی چهارده قرن داد سخن داده اند و کتاب های مختصر و مفصل در این باره نگاشته اند.
هیچ کدام از ادیانی که امروز در جهان وجود دارند (اعم از حق و باطل) پیروان خود را از داشتن قانون دیگر، برای اداره امور زندگانی بی نیاز نمی کند، چنانچه ربرت هو گوت جاكسون می نویسد: در غرب سیستم قانونی را یک موضوع دنیوی می دانند که در آن مقتضیات وقت رل بزرگی بازی می کند. البته نفوذهای مذهبی در تشکیل قوانین خیلی مؤثر و قوی بوده اند . ولی با وصف همه این ها، قانون باز به صورت یک امر دنیوی باقی مانده است. از این رو قانون، تکالیف مذهبی معین نمی کند بلکه در حقیقت هشیارانه آنها را حذف می کند. قانون فقط یک تماس محدودی با اجرای وظایف
ص: 16

---

1- تفسیر نمونه ج12ص 276، مناظره دکتر و رهبر ص 195- 199 و 241- 217
اخلاقی دارد. ولی بر عکس در دین اسلام، قوانین اسلامی سرچشمه و منبع قانون اراده خدا است.
اراده ای که بر رسول او محمد (صلی الله علیه و آله) مکشوف و عیان گردیده است، این قانون واین اراده الهی، تمام مؤمنین را جامعه واحدی می شناسد گرچه از قبایل و عشایر گوناگون تشکیل یافته و در مواضع و محل های دور و مجزایی از یکدیگر واقع شده باشند. در این جا مذهب نیروی صحیح و سالم التصاق دهنده جماعت می باشد نه مليت و حدود جغرافیایی.
در این جا خود دولت هم مطیع و فرمانبردار قرآن است و مجالی برای قانونگذاردیگری باقی نمی گذارد چه رسد به آن که اجازه انتقاد و شقاق و نفاق بدهد.(1)
علامه طباطبایی می فرماید: در قرآن کریم برای اهل ادب، بلاغت در کلام و برای فیلسوف در فلسفه و الهيات و برای دانشمند در علم مربوطه اش و برای جامعه شناس در علم الاجتماع و برای قانونگذار در وضع قوانین و برای سیاستمدار در فن سیاست و برای حکومت ها در مورد جهانداری و بالاخره برای جهانیان در همه شئون زندگی، اعجاز بزرگ و بهت آوری است.
مرزبان کریمی
ص: 17

---

1- آشنایی با قرآن ج 1، مراکز تربیت معلم، ص33-32
ص: 18

[ملکوت* گامی تارهایی *]

فصل اول: مباحثی از علوم قرآن
اشاره

اصیل ترین منبع ایدئولوژی وزلالترين منشأ علوم و معارف اسلام قرآن است، قرآن هم سند نبوت پیامبر گرامی اسلامی است و هم چراغ همیشه پر فروغ هدایت بشر، هم کلام خداست و هم نیازهای فطری بشر، راهنمای عمل و تضمین کننده سعادت دنیاو آخرت آدمی است، کتابی است روشن وروشنگر، کلامی است الهی که مخاطبش بشری است که در اسارت خاک است، نازل شده است تا این اسیر را به کمال وارتقاء لايقش عروج دهد، کتابی است که منطقش علم است و عمل و زبانش استدلال و عاطفه و اثرش بر عقل است و بردل، خالی از هر باطل و بیهوده، سرشار از حكم ونورهدایت و نهایت، تمسک به آن فلاح است و رستگاری.
آری این کتاب مقدس، که آخرین وحی است، آخرین پیام حق و آخرین اتمام حجت او بر بندگان است. کتابی است، جاوید که تا قیام قیامت به عنوان تنها معیار هدایت خواهد بود و همین بیانگر اعجاز جاودانگی این کتاب است. به هر حال جامعه بشری بطور اعم و مسلمین به طور اخص وظیفه دارند تاحد امکان در شناخت آن بکوشند، در قرائت و فهم و عمل به آن تلاش کنند، در آن تدبر نمایند و حقایق عمیق و اصیل الهی فردی، اجتماعی، حقوقی، سیاسی، اقتصادی و اخلاقی و خانوادگی خویش را از آن سرچشمه هدایت اخذ نمایند تا به سعادت حقیقی در دین و دنیا برسند. بر این اساس، این نوشته گامی است لرزان و ناچیز و شبنمی است از تعرقات دریای معارف قرآن در جهت استشمام رایحه جانفزای کتاب خدا.
ص: 21

[ملکوت* گامی تارهایی *]

سخن ما در مورد علوم قرآنی یابه اصطلاح جدید شناخت قرآن است. لذا، ابتدا از تعریف آن آغاز می نمائیم: علوم قرآنی واژه ای است مرکب از علوم و قرآنی، علوم جمع علم است و قرآنی یعنی منسوب به قرآن .
پس علوم قرآنی یعنی علومی، که از قرآن سرچشمه گرفته اند و منسوب به قرآن اند.
اما علم: گاهی به معنی شناخت و ادراک یقینی یک مطلب است که از طریق حصول صورت اشیاءدر عقل حاصل می شود و گاهی به معنی شناخت ذات موضوع و قدرت شناخت یک موضوع است.
واژه قرآن در لغت به معنی بر زبان جاری کردن آن چه در نامه است می باشد و نیز به معنی مطالعه نامه در حال سکوت است و در اصل به معنی جمع است و قرآن چون شامل مجموع سوره ها و پیوند آیات با یکدیگر است قرآن نامیده می شود. و از آنجایی که مطالب و معانی این کتاب مقدس دارای انسجام و تناسب و هماهنگی کامل بوده و در بر گیرنده کلیات احکام و قوانین است قرآن خوانده می شود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

تعریف اصطلاحی قرآن

1. کلام قائم بذات الهی و مصحفی است که به طریق متواتر به ما رسیده است.
2. کتابی است به لفظ عربی نازل شده از سوی مبدأ حق توسط جبرئیل بر رسول گرامی اسلام.
بطور کلی قرآن: اولا وحی الهی است، ثانياً توسط امین وحی جبرئیل (علیه السلام) نازل شده، ثالثاً بر شخص حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) نبی گرامی اسلام نازل شده، رابعا هم از جهت لفظ و هم از جهت معنی و اسلوب وحی الهی است، خامساً مخاطب این کتاب همه مردم اند چون هدایت گر همه آدمیان در همه اعصار است، سادساً به زبان عربی مبین است، سابعاً این کتاب که مکتوب در مصحف هاست بطریق تواتر وقطعی به دست ما رسیده است.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

علوم قرآنی (شناخت قرآن)

علوم قرآنی مجموعه علوم خاصی است، که همراه با نزول و نشر و رواج قرآن در میان مسلمین پدید آمده، بطوری که آگاهی از آنها در قرآن را آسان تر می نماید، این علوم عبارتند از:علم تفسیر، علم آیات احکام، علم اعجاز، علم به مکی و مدنی بودن آیات، علم اسباب نزول یا شأن نزول، علم ناسخ و
ص: 22
منسوخ، علم محکم و متشابه، علم اعراب و بلاغت ، علم رسم الخط قرآن، علم قرائت قرآن و نظایر اینها.
1. تفسیر قرآن: تفسیر در اصل به معنی توضیح و کشف و اظهار است، اما در اصطلاح، به معنی فهمیدن معانی و مقاصد آیات قرآن است. البته بدیهی است که در تفسیر هدف کشف و درک مراد حق تعالی از آیات شریفه است و باید از هرگونه اعمال و نظر فردی در قرآن و درک آن خودداری کرد که موجب عذاب خواهد شد و چون قرآن کلامی است دارای دلالت و معنی وقصدی معین پس تفسیر علمی است که عهده دار شرح و توضیح معانی و مقاصد و دلالت های قرآن است.
2. آیات احکام: قرآن ریشه و اصل قوانین شرعی اسلام است و بقول مشهور پانصد آیه در قرآن در زمینه تشریع و بیان احکام الهی وجود دارد و لذا علمی که عهده دار استخراج احکام شرعی و توضیح و تبيين آنهاست و اوامر و نواهی خدا را بر اساس قرآن به مردم گوشزد و تعلیم می نماید علم آیات احکام نامیده می شود.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

3. علم اعجاز: قرآن کریم حجت خدا بر همه بشریت است، لذا معجزه ای جاوید است چون کلام خداست، علمی که معجزه بودن قرآن را در ابعاد مختلف لفظی و معنوی بررسی می نماید و آن را به عنوان دلیلی بر صدق نبوت نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) معرفی می نماید علم اعجاز نامیده شده که در آن از معنی معجزه و شرایط اعجاز و دلایل و وجوه و ابعاد اعجاز قرآن بحث می شود.
4. مکی و مدنی بودن آیات: تدبر و تحقیق در آیات قرآن از جهت نزول به اعتبار زمان که کدام آیات قبل از هجرت و کدام آیات پس از هجرت و این که کدام آیات در کدام مکان و بخاطر اهل کدام دیار نازل شده اند محتوی این علم را تشکیل می دهد زیرا آیات قرآن از جهت نزول به اعتبار زمان و مکان و اشخاص مخاطب متفاوت است و بدیهی است، که در همه این مسائل به درک پیام حقیقی وحی کمک شایانی می نماید.
5. اسباب نزول یا شأن نزول: علمی است که عهده دار شرح و توضيح حوادث و جریانات تاریخی معینی است که موجب نزول آیاتی گردیده اند زیرا برخی آیات قرآن بدون زمینه اجتماعی خاصی و ابتدأ نازل شده اند و دسته ای از آیات در پییک جریان معين تاریخی یا شخصی نازل شده اند و
ص: 23
آن چه سبب نزول آیه ای را بیان می دارد و اوضاع و شرائط عمومی و یا شخصی مناسب با آیه را تشریح می نماید شأن نزول نام دارد.
6. علم ناسخ ومنسوخ: مطالعه در قرآن به اعتبار آن که برخی آیات پایان حکم آیه ای را از لحاظ مدت و زمان بیان می کند و آیهای دیگر و حکمی دیگر جایگزین آن شده است علم ناسخ و منسوخ گفته می شود، و در این علم آیاتی که به نسخ آنها آیاتی نازل شده مورد بررسی واقع می شود، بدون علم ناسخ و منسوخ نمی توان احکام قرآن را دریافت کرد زیرا بعضی از احکام قرآن بر اساس مصالح الهی بوسیله احکام دیگری نسخ گردیده اند.
7. علم محکم و متشابه: علمی است که بوسیله آن آیات محکم و متشابه از هم تشخیص داده می شود و نیز آن چه مربوط به این علم است مانند تأویل و تنزیل و نظایر اینها مورد بحث واقع می شود، در زمینه محکم و متشابه سخنان مختلفی است که در جای خود بیان خواهد شد.
8 علم اعراب و بلاغت: از آنجائی که قرآن به زبان عربی است لذا علمای علم عربیت قواعد این زبان را بر اساس قرآن بنا گذاشته اند و نیز علمای علم بلاغت این کتاب الهی را میزان بلاغت دانسته اند پس تحقیق در قرآن به اعتبار قواعد نحوی و ترکیب و زیبایی انسجام جملات و آیات، علم اعراب و بلاغت را شامل می شود.
9. علم رسم الخط قرآنی: علمی است که در آن از نحوه و شکل و کیفیت رسم الخط عربی قرآن بحث می شود که آیا رسم الخط قرآن بوسیله پیامبر (صلی الله علیه و آله) معین شده؟ آیا علمای صدر اسلام این رسم الخط را ابداع کرده اند؟ آیا این رسم الخط در صدر اسلام شایع بوده؟ آیا می توان در هر عصری به تناسب رسم الخط همان زمان قرآن را نوشت؟ و مسائلی از این قبیل.
10. علم قرائت قرآن: در این علم از نحوه صحیح قرائت قرآن بحث می شود و نیز ارزیابی انواع قرائت ها، تفاوت ها، اختلافات آنها و ملاک و معیار مورد قبول در قرائت قرآن بحث می شود، به هر حال در این زمینه نظریات و قرائت های، قاریان هفتگانه مورد توجه است.
ص: 24
تاریخچه علوم قرآنی
بنا به تصریح ابن ندیم در الفهرست و علمای برجسته ای چون ابن سیرین در روایاتی متعدد از عبدخیر و اصبغ بن بناته و ابن طفيل، علی (علیه السلام) اولین کسی است که در زمینه علوم قرآنی همچون تفسیر و بیان ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و مکی و مدنی بودن آیات حقایقی ارزنده را به مردم اعلام فرمود، که نمونه های فراوانی در تأیید این مسأله در کتاب الاتقان سیوطی جلد دوم و ارشاد شیخ مفید بیان گردیده است از جمله حدیثی را که سیوطی در جلد دوم کتابش در صفحه 187 آورده بیان می کنیم:ابن طفیل می۔ گوید علی (علیه السلام) رادیدم که می فرمود:( سلوفي، فَواللهِ مامِن آيه الاّ و اَنا اَعلَمأبِلَيلٍ نَزَلَت، اَم بِنهارٍ اَم في سهلٍ، ام في جبل).
پس از علی بن ابیطالب (علیه السلام) برجسته ترین کسانی که در علوم قرآنی تلاش نمودند عبارتند از:
1. ابان بن تغلب(ت141ه) وی در مورد علم قرائت و معانی و غرایب قرآن تأليف داشته است.
2. طاووس بی کیان(ت 106 ه) از یاران امام سجاد(علیه السلام).
3. مغزبن سائب کلبی (ت146 ه) از یاران امام باقر (علیه السلام) وصاحب تأليف در احکام قرآن و تفسیرقرآن.
4. محمد بن جنید از معاصران شیخ صدوق بوده و در امثال قرآن کتاب نوشته.
5. حسن بن علی بن فضال از یاران خاص امام رضا(علیه السلام) در مورد ناسخ و منسوخ کتاب نوشته .
6. محمدبن عباس بن علی، معروف به این حجام صاحب کتابی در زمینه همه علوم قرآنی بنام (ما نزل في اهل البيت من القرآن)
7. سید شریف رضی(ت406ه) صاحب کتاب تلخيص البيان في مجازات القرآن.
8. شیخ مفید(ت409یا413 ه) صاحب البرهان في علوم القرآن و البيان في علوم قرآن.
9. شیخ طوسی (385. 460 ه) صاحب تبيان في تفسير القرآن
10. شیخ رشید الدین محمد بن على بن شهر آشوب(ت 588 ه) صاحب اسباب النزول و متشابه القرآن.
ص: 25
11.بدرالدین محمد بن عبدالله بن بهادر معروف به زرکشی (745. 794ه) صاحب البرهان في علوم القرآن، این کتاب بطور کامل در دسترس است و در چهار جلد به چاپ رسیده است.
12. جلال الدين عبدالرحمن سیوطی صاحب کتاب الاتقان في علوم القرآن که اخیرا ترجمه شده است.
13. التبان في علوم القرآن اثر شیخ طاهر جزایری.
14. منهج الفرقان في علوم القرآن اثر شیخ محمد على سلامه.
15. مناهل العرفان في علوم القرآن اثر محمد عبدالعظيم زرفانی.
16. تاریخ القرآن اثر ابو عبدالله زنجانی.
17. البيان في تفسير القرآن اثر سید ابو القاسم خوئی.
18. الميزان في تفسير القرآن اثر علامه بزرگوار سیدمحمدحسین طباطبائی و دهها اثر برجسته دیگر. واینک برخی از آثار فارسی یا ترجمه شده به فارسی را در زمینه علوم قرآنی معرفی می کنیم:
1. قرآن در اسلام اثر علامه گرانقدر طباطبایی
2. تاریخ قرآن اثردکترمحمود رامیار
3. تاریخ قرآن اثر سیدمحمدعلی تقوی
4. تاریخ و علوم قرآن اثر آقای حجتی کرمانی
5. تاریخ قرآن کریم اثر دکتر سید محمدباقر حجتی
6. ترجمه تاریخ قرآن زنجانی بوسیله ابوالقاسم صحاب
7. ترجمه موجز علوم القرآن اثر دکتر داود عطار بوسیله دکتر سید محمد رادمنش .
8. آشنایی با قرآن استاد شهید مرتضی مطهری و دهها اثر دیگر
[تذکر: نمونه های فوق با استفاده از الفهرست ابن ندیم و کتاب تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام ازسیدحسن صدر بیان شده اند.]
اینک پس از این مقدمه اجمالی به شرح بعضی از ضروری ترین مسائل مربوط به شناخت قرآن می پردازیم و از خدای منان امید توفیق شناخت و عمل به این کتاب مبین را داریم.
ص: 26
نام ها و صفات قرآن
خداوند سبحان جلت عظمته به خاطر عظمت شأن و جلالت قدر کتاب شریفش و نیز به سبب این که مظاهر قدرت و حکومتش را و تجلیات وافر حضرتش را و منافع فراوان نامش را در این صحیفه مکرمهاش عرضه داشته لذا، آن را به نام های متعددی خوانده است و بدین وسیله علائم بسیاری را در جهت هدایت مردم قرار داده است، تا موجب امتیاز از دیگر علائم انحرافی گردد و بدین جهت ما نیز بحول قوه الهی بحث خویش را از نام ها و اسامی کتاب خدا آغاز می کنیم، چه ابتدایی ترین شناخت هر چیز، اسم و ظاهر آن چیز است، کتاب الهی و مقدس ما مسلمین که آخرین کتاب هدایت و جاوید راهنمای بشریت است، خود را به نام ها و اسامی متعددی خوانده که اینک عمده ترین آنها را با معنی می آموزیم انشاء الله.
علما و دانشمندان در مورد اسامی و نام های قرآن تحقیقات فراوانی نموده اند و در شماره اسامی این کتاب نظریاتی ابراز داشته اند و مشهور این نظریات این است که خدای تعالی کتاب خویش را به پنجاه و پنج اسم نامیده است لکن حقیقت این است که خدای متعال کتاب خویش را اسماء و صفات و اوصاف متعددی خوانده است، پس از این نام گذاری ها برخی اسم و برخی صفت اند یعنی خدای متعال اوصافی مناسب با کتاب خویش را به کار برده بطوری که هر یک از اسماء و اوصاف در مورد این کتاب شریف مناسبتی مضمونی دارد، اینک عمده ترین اسامی و اوصاف این کتاب را بر می شماریم و سپس به توضیح بعضی از آنها می پردازیم:
1. آیات (بقره، 252، آل عمران، 101، الجاثيه،5)
2. احسن الحديث (الزمر،23)
3. امام مبین (یس127)
4. ام الکتاب (آل عمران، 7)
5. امر (الطلاق،5)
6. ایمان (آل عمران،193)
7. برهان (النساء 174)
8 بشری (النحل،89)
9. بشير (فصلت، 4)
10. بصائر (الاعراف،203)
11. بلاغ (ابراهیم،52)
12. بیان (آل عمران،13
ص: 27
13. بينه(الانعام،157)
14. تبصره (ق،8)
15. تبیان (النحل،89)
16. تذکره (الحاقه،48)
17. تنريل (الشعرا، 192)
18. تفصيل (یوسف،111)
19. حبل (آل عمران، 103)
20. حديث (الزمر،23)
21. ځكم (الرعد،37)
22. حكمه (الاحزاب، 34)
23. حکیم (یس،2)
24. حق(النساء، 170، القصص،48)
25. حق اليقين (الحاقه، 51)
26. ذكر (الحجر،9)
27. ذكر الحكيم (آل عمران، 58)
28. ذکر مبارک (الانبیاء،50)
29. ذکری(الذاریات،55)
30. ذى الذكر (ص،1)
31. رحمه النحل،89)
32. روح (الشوری،52
33. شفاء (یونس،57)
34. صحف مکرمه (عبس،13)
35. صحف مطهره (البینه،2)
36. صدق (الزمر،33)
37. صراط المستقیم (فاتحة الكتاب، 6)
38. عدل (الانعام،115)
39. عربی (الزمر، 28)
40. عروه الوثقی (لقمان، 22)
41. عزیز (فصلت،41)
42. عجب (الجن،1)
43. علم (الرعد،37)
44. على (الزخرف،4)
45. فرقان (الفرقان، 1)
46. فصل (الطارق،13
47. قرآن (البروج 21 و 22 - القيامه 18 - الواقعه،17و 78 - المزمل،4)
48. القرآن الحكيم (یس27)
49. القرآن العظيم (الحجر،87)
50 . قرآن کریم (الواقعه، 17)
51 . قرآن مبين (الحجر،1)
52 .القرآن المجميد(ق،1)
53. القصص (یوسف،3)
54. القول (القصص،51)
55. قيم (الكهف، 2)
56. کتاب (آل عمران، 3)
57. کتاب الله (آل عمران،23)
58. الكتاب الحكيم (یونس،1)
ص: 28
59. کتاب عزیز (فصلت، 41)
60. کتاب مبین (المائده،15)
61. کریم (الواقعه، 77)
62. کلام الله (البقره،75)
63. کوثر (الكوثر، 1)
64 مبارک(الانعام، 92)
65. مبين (الانعام، 59)
66. متشابه (الزمر،23)
67. مثاني (الزمر،23)
68. مجید (البروج،21)
69. مرفوعه (عبس،14)
70. مصدق (البقره،89)
71. مطهره(عبس،14)
72. مفصل (الانعام،114)
73. مکرمه (عبس،13)
74. مهیمن (المائده،48)
75. موعظه (یونس،57)
76. نبأ(ص67)
77. النجوم (الواقعه 75)
78. نذیر (فصلت، 4)
79. نعمه (الضحی،11)
80. نور (النساء، 174)
81. هادی (الاسراء، 9)
82. الهدی (البقره، 2)
83. وحي (النجم،4)
اینک به شرح و توضیح برخی از نامها و اوصاف کتاب مقدس و بیان هدایتگر الهی می پردازیم:
1. مصحف: اولین نامی است که پس از رحلت پیامبر گرامی (صلی الله علیه و آله) بر مجموعه آیات وحی گذاشته شد هر چند عین این لفظ در قرآن نیامده اما کلمه صف که همریشه آن است هشت مرتبه در قرآن آمده، بهرحال مصحف به مجموعه صحیفه های نوشته شده میان دو جلد اطلاق می شود، گویند ایننام به پیشنهاد صحابی بزرگوار یعنی عبدالله بن مسعود بر قرآن نهاده شد و پس از آن بنام مصحف مشهور گردید و این نام گذاری از زمان ابوبکر که قرآن جمع آوری گردید صورت گرفت. بهر صورت صځف جمع صحيفه است و صحیفه در لغت هر چیز گسترده را می گویند و چون آن چه بر آن نوشته می شود گشوده و گسترده است و به اصطلاح صفحه است لذا به آن صحیفه می گویند که جمع آن صحف است و در قرآن نیزصحف کاربردهای مختلف دارد، مانند صحف أولی(طه،133)، صحف
ص: 29
موسی (النجم،36)، صحف منشره (المدثر، 52)، صحف مکرمه (عبس،13) و . و نیز به معنی خبر گسترده آمده و قرآن نامه ها و کتب انبیاء و نیز نامه اعمال انسان را صحف خوانده، (یبنه، 2).
2. مثانی: گرفته شده از (ثَنَی یَثنی) به معنی خم شدن و برگشتن است و چون بسیاری از آیات قرآن ناظر بر بعضی از آیات دیگر است بطوریکه گویا این آیات مثل این است که دو بار ذکر شده اند لذا به قرآن از این جهت مثانی گفته شده و منظور از دوباره ذکر شدن یکی معنای خود آیه و دیگری نظری که به آیه دیگر دارد و آن آیه قبل نیز دو مرتبه ذکر شده یکی خود آیه و دیگری آیه ای که راجع به آن است و خلاصه هر آیه ای معنای آیه دیگری را متضمن است، بنابراین می توان به قرآن مثانی گفت. چنان که در سوره الزمر آیه23 خدای متعادل همه قرآن را مثانی خوانده است و این از آن جهت است که تمامی آیات قرآن میل به یکدیگر داشته و همدیگر را توضیح و تبیین می نمایند.
3. مُهَيمِن: در لغت به معنی مراقب، حافظ، حاضر و ایمنی بخش است و لذا چون قرآن تصدیق کننده کتب الهی قبل از خویش است و حافظ و مراقبت و ایمنی کننده واقعی آنها در تحت لوای خویش نیز هست، لذا، اهل کتاب تنها در سایه کتاب وحی دین اسلام است که از انحراف محفوظ خواهند ماند و قرآن در این مورد، در سوره مائده آیه48 می فرماید: (وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ) یعنی: و ما این کتاب (قرآن) را بحق بر تو فرستادیم که تصدیق کننده کتبی است که در برابراوست و حافظ و نگهبان آنها (ازانحراف) است.
4. مبین: به معنی آشکار و آشکار کننده است و در این مورد، در کلمه بیان و تبیان بحث می شود، اصل این کلمه لفظ (بان) است که به معنی آشکار و ظاهر می باشد و مبين اسم فاعل است، آری کلام خدا بدان جهت که خود آشکار و آشکار کننده حقایق است مبین می باشد)تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ ( (1)، ) تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ)(2)
5. منیر: به معنی روشن، تابان و فروزان است و لذا صفت اکثر و شاید همه کتب الهی باشد، که وسیله ای روشن برای اثبات حقایق هستند و بالاخص آخرين آنها قرآن کریم که روشن و تابان است
ص: 30

---

1- یوسف /1
2- حجر /1
برای تاریخ انسانها چراغی فروزان است که راه حق جویان را روشن می سازد و حقایق را برای حق طلبان می نمایاند: (فَإِن كَذَّبُوكَ فَقَدْ كُذِّبَ رُسُلٌ مِّن قَبْلِكَ جَآؤُوا بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَالْكِتَابِ الْمُنِيرِ).(1)
6. مجید: از مجد است و به معنی بزرگواری، شرافت و عظمت و پر خیر وپر فضل میباشد و مجید بودن کتاب خدا هم بخاطر شرافت و فضیلت و عظمت آن نسبت به سایر کتب آسمانی و پرخیر و برکت بودن آن است.
(ق وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ)(2)، (بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌفِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ) (3)
7. مبارک: یعنی با برکت، مداوم الخير، دارای فایده، دارای ثبوت و هر چیزی که در آن فایده ثابت وجود داشته باشد مبارک است و از این جهت که کلام خدا منبع تمام فایده ها و برکات و خیرات است، آن هم فایده و برکت و خیر ثابت که تغییر و دگرگونی نمی پذیرد ( و با همین یک لفظ کافی است که خاتمیت اسلام و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و جاودانگی قرآن را اثبات نمائیم) و بدین جهت است که قرآن مبارک است. (وَهَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ أَنزَلْنَاهُ)(4) ، (كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ). (5)
8 موعظه: اسم مصدر وعظ به معنی پند و اندرز است و کتاب خدا چون بیانگر راه هدایت است، لذا اندرزگوی آنان نیز هست یعنی کلامی است همراه با تخويف و نیز همراه تشویق و موجب انگیزش شنونده یا خواننده است. (قد جائتكم موعظه من ربکم.)، (هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ).(6)
9. نجوم: از نجم است به معنی طلوع و بروز و این کلمه جمع است و ستاره را چون طلوع می کند نجم می گویند، به هر حال از آنجائی که قرآن، نجم یعنی آیه و یا سوره، نازل و بارز شد و طلوع کرد و با نزول و بروز و طلوع تدریجی اش شب جاهلیت را چه جاهلیت قلوب و چه جاهلیت
ص: 31

---

1- آل عمران/ 184 و حج /8
2- ق/1
3- . بروج/ 21 و 22
4- انبیاء /50
5- ص/29
6- . آل عمران/138

عقول را منور و نورانی نمود لذا نجوم هم نامیده شده است بطوریکه برخی از مفسرین این آیه شریفه را در همان رابطه میدانند (ولا اقسم بمواقع النجوم)، اَی بمواقع النزولِ الوَحي.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

4. مکی و مدنی بودن آیات: تدبر و تحقیق در آیات قرآن از جهت نزول به اعتبار زمان که کدام آیات قبل از هجرت و کدام آیات پس از هجرت و این که کدام آیات در کدام مکان و بخاطر اهل کدام دیار نازل شده اند محتوی این علم را تشکیل می دهد زیرا آیات قرآن از جهت نزول به اعتبار زمان و مکان و اشخاص مخاطب متفاوت است و بدیهی است، که در همه این مسائل به درک پیام حقیقی وحی کمک شایانی می نماید.
5. اسباب نزول یا شأن نزول: علمی است که عهده دار شرح و توضيح حوادث و جریانات تاریخی معینی است که موجب نزول آیاتی گردیده اند زیرا برخی آیات قرآن بدون زمینه اجتماعی خاصی و ابتدأ نازل شده اند و دسته ای از آیات در پییک جریان معين تاریخی یا شخصی نازل شده اند و
ص: 23
آن چه سبب نزول آیه ای را بیان می دارد و اوضاع و شرائط عمومی و یا شخصی مناسب با آیه را تشریح می نماید شأن نزول نام دارد.

[ملکوت* گامی تارهایی *]

6. علم ناسخ ومنسوخ: مطالعه در قرآن به اعتبار آن که برخی آیات پایان حکم آیه ای را از لحاظ مدت و زمان بیان می کند و آیهای دیگر و حکمی دیگر جایگزین آن شده است علم ناسخ و منسوخ گفته می شود، و در این علم آیاتی که به نسخ آنها آیاتی نازل شده مورد بررسی واقع می شود، بدون علم ناسخ و منسوخ نمی توان احکام قرآن را دریافت کرد زیرا بعضی از احکام قرآن بر اساس مصالح الهی بوسیله احکام دیگری نسخ گردیده اند.
7. علم محکم و متشابه: علمی است که بوسیله آن آیات محکم و متشابه از هم تشخیص داده می شود و نیز آن چه مربوط به این علم است مانند تأویل و تنزیل و نظایر اینها مورد بحث واقع می شود، در زمینه محکم و متشابه سخنان مختلفی است که در جای خود بیان خواهد شد.
8 علم اعراب و بلاغت: از آنجائی که قرآن به زبان عربی است لذا علمای علم عربیت قواعد این زبان را بر اساس قرآن بنا گذاشته اند و نیز علمای علم بلاغت این کتاب الهی را میزان بلاغت دانسته اند پس تحقیق در قرآن به اعتبار قواعد نحوی و ترکیب و زیبایی انسجام جملات و آیات، علم اعراب و بلاغت را شامل می شود.
9. علم رسم الخط قرآنی: علمی است که در آن از نحوه و شکل و کیفیت رسم الخط عربی قرآن بحث می شود که آیا رسم الخط قرآن بوسیله پیامبر (صلی الله علیه و آله) معین شده؟ آیا علمای صدر اسلام این رسم الخط را ابداع کرده اند؟ آیا این رسم الخط در صدر اسلام شایع بوده؟ آیا می توان در هر عصری به تناسب رسم الخط همان زمان قرآن را نوشت؟ و مسائلی از این قبیل.
10. علم قرائت قرآن: در این علم از نحوه صحیح قرائت قرآن بحث می شود و نیز ارزیابی انواع قرائت ها، تفاوت ها، اختلافات آنها و ملاک و معیار مورد قبول در قرائت قرآن بحث می شود، به هر حال در این زمینه نظریات و قرائت های، قاریان هفتگانه مورد توجه است.
ص: 24