اسرار و آداب نماز

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

در روایت امام حسن عسکری علیه السلام؛ حضرت می فرماید:
«الوصول إلی الله عزّوجلّ» معنایش این است که وصول به خداوند میسر است، راه دارد، برای ما انسان های معمولی هم امکان دارد اما «سفرٌ»، این یک سفر است که باید با حرکت و عمل و تلاش همراه باشد
«لا یدرکُ إلاّ بامتطاء اللّیل» تنها مرکبی که خیلی به صورت راهوار انسان را به خداوند تبارک و تعالی می رساند شب زنده داری است و عرض شد هر نمازی یک باطن مخصوص دارد. نماز واجب یک باطن، نماز مستحب باطنی دیگر دارد، نماز نافلۀ شب یک باطن و نافلۀ روز باطن دیگری دارد، ما نباید از این حقایق غافل شویم، نگذاریم عمر ما به پایان برسد و در غفلت از این حقایق باشیم که خسارت بسیار عظیمی است.
ص:30
________________________________________
1- (1) نهج البلاغة (صبحی صالح): ص 481، بحار الأنوار، چاپ بیروت: ح 34، ص 285.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

6-7 - نماز جامع اسرار همه عبادات
امام باقر علیه السلام می فرماید:
أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ العَبدُ عَلَیهِ الصَّلاةُ فَإِن قُبِلتَ قُبِلَ مَا سِوَاهَا وَإِن رُدَّت رُدَّ مَا سِوَاهَا؛(1)
اول چیزی که از بنده مورد محاسبه و سؤال قرار می گیرد، نماز است؛ اگر مورد قبول قرار گیرد سایر اعمال نیز قبول می شوند و اگر رد شود غیر آن نیز پذیرفته نمی شود.
بسم الله الرحمن الرحیم
نماز مهمترین عبادت در میان عباداتی است که خداوند تبارک و تعالی برای بشر قرار داده، از همین جهت «اسرار نماز» مهمترین اسرار است و شاید نماز جامع اسرار همه عبادات دیگر هم باشد. این روایت معروف که در مورد نماز وارد شده است که روز قیامت اگر نماز انسان مورد قبول پروردگار عالم قرار بگیرد بقیۀ اعمال هم اگر نقص و کاستی ای داشته باشد خداوند اغماض می کند و اگر نماز انسان مورد قبول حق تعالی قرار نگیرد بقیۀ اعمال ولو به نحو کامل و جامع و صحیح انجام شده باشد مورد پذیرش خداوند تبارک و تعالی واقع نمی شود.
«ان قبلت قبل ما سواها وإن ردّت ردّ ما سواها». دلالت بر این دارد که نماز مهمترین
ص:31
________________________________________
1- (1) فلاح السائل: ص 127.
عبادت است.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

انسان عابد با هیچ وسیله ای مثل نماز نمی تواند خداوند تبارک و تعالی را عبادت کند و شاید اینکه در بعضی از روایات وارد شده، خداوند هنگامی که بنده اش به نماز ایستاده نظر خاص به او می کند و عمل او را به ملائکه نشان می دهد و به برخی از نمازهای اولیای خود مباهات می کند، همۀ اینها کاشف از این است که در نماز اسراری وجود دارد که قابل مقایسه با سایر عبادات نیست و اگر انسان بخواهد در پرستش حق تعالی موفق باشد و حقّ عبودیت و بندگی را تا اندازه ای که در توانش هست به جا آورد، هیچ چیز مثل نماز نیست. اساساً در میان عبادات نماز محبوب ترین عبادت نزد خداوند تبارک و تعالی است، هیچ چیزی مثل نماز برای خدا ارزش ندارد و از این جهت است که اگر انسان به نمازش اهمیت بدهد و در زندگی خود نماز را به عنوان یک رکن اساسی به حساب آورد، اعتبار ویژه ای نزد خداوند تبارک و تعالی پیدا می کند.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

چرا ائمۀ معصومین علیهم السلام این همه اهل نماز بودند و در زندگی آنها وارد شده است که در یک شبانه روز هزار رکعت نماز می خواندند. انسان از نمازی که به اسرارش توجّه اجمالی داشته باشد لذت می برد و موقع نماز بی اختیار فکر خود را از همۀ امور خالی می کند، به مثابۀ کسی که در حال پیدا کردن گمشده خود هست و به او نوید پیدا شدن داده اند دنبال آن می رود، ما باید نمازهایمان این طور باشد، باید از خواندنِ نماز لذت ببریم، اصلاً باید خستگی های خود را در نماز برطرف کنیم، ظلمتها و آلودگی های دنیوی که نفس ما را احاطه کرده گرفتاری ها، پریشانی ها و ناراحتی ها را، انسان به برکت یک نماز با شرایط و نمازی که ولو توجّه اجمالی به اسرار او داشته باشد می تواند همه را حل کند.
چرا امروز جوان های ما در سنین جوانی دچار بعضی از ناراحتی های روحی و روانی می شوند؟ چرا ما مشکلات روانی خود را با نماز حل نمی کنیم؟ ای برادران و ای خواهران؛ آنطوری که خداوند تبارک و تعالی نسبت به نماز اهمیت می دهد، اگر ما به مقدار یک دهم به آن توجّه کنیم بدانید بسیاری از مشکلات مان حل می شود، بزرگان ما معضلات از علوم و مسائل غامض فلسفی را به برکت نماز
ص:32
حل می کردند، روح انسان به وسیله نماز نه فقط از آلودگی های گناه و ذنوب بلکه از جهالت ها و نادانی ها هم دور و مصفّا می شود و روح مصفّا روحی است که آرام است و روح آرام روحی است که ورودش به حقایق علمی بسیار آسان است، روح کدر و دارای ظلمت نمی تواند حتی کوچکترین مسائل جزئی خودش را حل کند.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

بنابراین باید به نماز اهمیت بسیار زیادی بدهیم، مبادا طوری بشود که پنجاه سال، هفتاد سال از عمرمان بگذرد و خدای نکرده مشمول آن روایتی شویم که امام صادق علیه السلام فرمود:
«وَاللَّهِ إِنَّهُ لَیَأتِی عَلَی الرَّجُلِ خَمسُونَ سَنَةً وَمَا قَبِلَ اللَّهُ مِنهُ صَلَاةً وَاحِدَةً فَأَیُّ شَیءٍ أَشَدُّ مِن هَذَا»؛(1) چه بسا پنجاه سال بر انسانی بگذرد و یک نماز از او مقبول درگاه خدا قرار نگیرد، آن خدایی که اقلّ قلیل و ناچیزترین ها را می پذیرد، آن خدایی که این چنین نیست نسبت به امور عبادی بندگان سخت گیر باشد، اما ما چقدر شقاوت و ظلمت در خود ایجاد کردیم که آن کریم مطلق چیزی از اعمال و نمازهای پنجاه ساله ما را قبول نکرده باشد.
بیائیم توجّه کنیم و گذشتۀ عمر خود را محاسبه کنیم و نسبت به آنچه باقی مانده تلاش کنیم، به کمک لطف و عنایت حق موفق به انجام عباداتی شویم که مقبول درگاه او است.
ص:33
________________________________________
1- (1) کافی، چاپ اسلامیه: ج 3، ص 269.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

8 - نماز محک ایمان و توحید
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از اهداف خواندن نماز رسیدن به مرتبۀ خداشناسی است. اساساً اگر یک فردی بخواهد میزان تدین و خداشناسی خود را محک بزند و ببیند آیا در زمرۀ خداشناسان و موحّدان قرار دارد یا نه؟ به وسیله نماز خود را امتحان کند، ببیند دلبستگی و دلدادگی او به نماز چقدر است؟ آیا وقتی که نماز او در حال تمام شدن است خوشحال می شود که نماز تمام شد تا سراغ کارهای دیگرش رود یا اینکه نه، افسوس می خورد از اینکه راز و نیاز من با خدا تمام شد و نمی دانم آیا بعد از این، موفق به این نیایش هستم یا نه؟ نماز بهترین وسیله است که انسان بتواند مراتب توحید را در خود ببیند، آن مراتبی که بزرگان برای توحید گفته اند؛ توحید ذاتی، توحید صفات، توحید اسماء، توحید افعالی، تمام اینها را انسان با نماز می تواند محک بزند و بررسی کند.
غایت نماز این است که انسان منقطع از همۀ امور دنیا شود و جمال مطلق حق را شهود کند، برای نماز یک سری امور سطحی و احکام ظاهری از قبیل وضو، ارکان و شرایط نماز، به عنوان نازل ترین شرایط مطرح است که انسان باید رعایت کند.
ص:34
اما علمای بزرگ اخلاق و عرفای ما تصریح کرده اند به اینکه آنچه که در موارد دیگر به عنوان جهاد اکبر و جهاد با نفس به حساب می آید، در خصوص عبادت خداوند تبارک و تعالی جهاد اوسط است. یعنی بعد از رعایت مراتب ظاهری در نماز، نوبت می رسد به جهاد مستمر انسان با نفس خود، زدودن شهوات از نفس، از بین بردن آلودگی ها و غفلت و تاریکی ها، یعنی آنچه که غیر خداست از نفس خود دور کند که کار بسیار بسیار مشکل و شاید برای امثال ما محال باشد.
اما آنچه که هست این است که جهاد اکبر یک مرتبۀ بالاتر از جهاد مستمر با نفس است، آنجا که انسان عقل و درک و علم خودش را نیز کنار بگذارد و آنچه که هست ایمان و عشق محض به حق تبارک و تعالی باشد. نگوید نماز می خوانم چون علم به امر خدا نسبت به نماز دارم که آن هم مرحلۀ خوبی است، اما باید بگوید نماز می خوانم چون عاشق راز و نیاز با خدا هستم و ایمان کامل به خدای تبارک و تعالی دارم، می خواهم با او مناجات کنم که از این تعبیر می کنند به غلبۀ ایمان و عشق بر عقل.
انسان با آن حالت باور باطنی و ایمان قلبی که دارد، در برابر خداوند تبارک و تعالی بایستد، نماز نیاز ضروری یک انسان عاشق نسبت به حق تبارک و تعالی است. چرا سفارش شده که هر وقت انسان مواجه با مشکلی شد ولو مشکل ترین امور عالم، دو رکعت نماز بخواند؟ چون با آن دو رکعت نماز ارتباط وثیق و عمیق با حق تبارک و تعالی پیدا می کند.
در روایات این چنین وارد شده که وقتی انسان در نماز با قلب خود اقبال به حق تبارک و تعالی پیدا می کند، خداوند هم به او نظر و اقبال می کند و متکفل همۀ امور او می شود؛
در خدا گم شو کمال این است و بس گم شدن گم کن، وصال این است و بس
اگر انسان همه چیز خود را در حال نماز، خدا و خدا و خدا قرار بدهد و
ص:35
برای قرب به خدا، برای شهود جمال حق تبارک و تعالی نماز بخواند، این نماز معراج او به سوی حضرت حق می شود.
امیدوارم که خداوند متعال دل های ما را مصفا به عبادت خود کند و به وسیلۀ نماز ابواب معرفت خود را به روی همۀ ما باز بفرماید و همه ما بیش از گذشته از نماز لذت ببریم.
ص:636

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

9 - نماز سیر به سوی حق
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از نکاتی که انسان نمازگزار باید به آن توجّه کند اینست که بداند نماز سفری است به سوی حق تبارک و تعالی، با نماز انسان از این عالم، از موجودات عالم، از دنیا و آنچه در اوست، از این کثرات و ظلمت ها جدا می شود، سیر او به سوی خدا آغاز می شود و در پایان نماز با به دست آوردن سرمایۀ بسیار عظیمی از نورانیت، توحید و شهود مجدداً به همین عالم برمی گردد و با خطاب
«السّلام علینا وعلی عباد الله الصالحین» توجّه به بندگان صالح می کند و اگر دقیق تر و عمیق تر بخواهیم این سفر را تبیین کنیم، عرفا و فلاسفه چهار سفر را برای انسان سالک تصویر و بیان کرده اند که می توان این چهار سفر را در نماز یافت.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

اولین سفر
«سفر من الخلق إلی الحق» سفر از خلق است، یعنی انسان از نفس خود و دنیا جدا شود و به سوی خداوند تبارک و تعالی سیر کند و آغاز این سفر با نیت است، که به قصد قربت و امتثال امر خدا به نماز می ایستد.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

سفر دوم
«سفر من الحقّ إلی الحقّ بالحقّ»، سفر در خودِ حق است، سفر در اسماء و صفات خداست، آنجا دیگر انسان کاملاً منقطع از خلق و کثرات است و در وحدت سیر می کند، سیری که انتها ندارد، سیری که در آن به برخی از اسماء و صفات خدا
ص:37
می توانیم پی ببریم، به عظمت خدا، بزرگی و قدرت خدا، علم و حکمت خدا، رحمانیت و رحیمیت خدا، مالکیت خدا، و خدا را تسبیح و تقدیس کرده و او را تحمید می کنیم، سیر در حق اشتغال به اسماء و صفات خداست، یعنی انسان وقتی به این مرتبۀ دوم می رسد باید آن اوصاف دنیویه، اوصاف مذمومه و خصلت های ناپسند را به یکباره کنار بگذارد، این که در روایات وارد شده اگر کسی نماز را با شرایطش بخواند از جمیع گناهان پاک می شود، سرّش همین است که اگر انسان شرایط نماز را رعایت کند، از همۀ آلودگی ها پاک می شود و متخلّق به اسماء و صفات الهیه می گردد، لذا بعد از هر نماز این انسان مثل کسی می شود که تازه از مادر متولد شده و پاک است، این چنین نیست که فکر کنیم مسئله یک مسئلۀ اعتباری و قراردادی است، خداوند فرموده باشد اگر کسی نماز خواند من نامۀ اعمال و گناهانش را پاک می کنم، گر چه این هم به حسب ظاهر قابل توجیه است، اما واقعیت این است که حقیقت نماز و این سیر دومی که انسان در نماز پیدا می کند، موجب می شود انسان تخلّق به اسماء و صفات الهیه پیدا کند و متخلّق به اوصاف خداوند تبارک و تعالی شود.
در اینجا امام خمینی رضوان الله تعالی علیه نکته ای دارند - چون بسیاری از عرفا معتقدند که وصول به حق تبارک و تعالی در پایان سفر اول است، اما نظر شریف امام در کتاب مصباح الهدایة(1) این است - که با پایان سفر دوم این وصول تحقق پیدا می کند.
سفر دوم اتصاف به اوصاف حق تعالی و وصول به افق اعلی است. باز این نکته در کلام عرفا هست که سفر اول وصول به افق مبین است که یک مرحله پائین تر و نازل تر از افق اعلی است، در سفر دوم انسان به افق بسیار بالاتری صعود می کند و مجدداً در سفر سوم از وحدت به کثرت برمی گردد،
«من الحقّ إلی الخلق» و شهادت به توحید و نفی غیر خدا و رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می دهد و
ص:38
________________________________________
1- (1) . مصباح الهدایة، ص 87-90.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

در سفر چهارم
«من الخلق إلی الخلق بالحقّ» با دید وحدت رو به کثرت و همۀ بندگان صالح خدا می کند.
ببینید این منازل و اسفار اربعه، تماماً در این عبادت جمع است، آیا سزاوار نیست که ما این عبادت را درست انجام بدهیم، آیا سزاوار نیست که ما واقعاً به خود آئیم و بگوئیم این سرمایه ای را که خدا در اختیار ما قرار داده ضایع نکنیم و از آن درست استفاده کنیم، هر روز نماز خود را با روزهای قبل مقایسه کنیم ببینیم این نماز چه مزیتی داشت، بزرگان فرموده اند و همینطور هم هست، برای اولیای خدا در هر نمازی ابوابی گشوده می شود، در هر نمازی حکمت هایی بر قلب و دیدگان و لسان آنها جاری می شود، قدر نماز را بدانیم و از خدا بخواهیم قدر نماز را در دل و قلب و نفس ما قرار بدهد.
ص: