اسرار و آداب نماز

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
در میان عبادات، نماز از اهمیت و ویژگی خاصی برخوردار است. بهترین و مؤثرترین راه برای وصول و رسیدن به حق تعالی نماز است. نماز اقرار به توحید و کبریایی و عظمت خداوند و مالکیت او نسبت به روز جزا و پاداش است. نماز تنزیه خداوند از هر نقص و عیبی است و همۀ ستایش ها و حمدها را مخصوص او می دانیم. با نماز به این باور می رسیم که هیچ وجودی جز خدای بزرگ سزاوار حمد نیست. تمام ستایش ها به ستایش او برمی گردد. نماز رسیدن به توحید جامع و دور شدن و برائت از هر شرکی است. نماز اقرار به عظمت و بزرگی خداوند است و اینکه موجود دیگری قابلیت بزرگی را ندارد. نماز بهترین راه برای تسلط بر نفس و مادیات و شهوات است.
روشن است که یک نماز خوب و مفید آن است که نمازگزار تا حدی با اسرار و رموز آن آشنا باشد. این کتاب گوشه ای از این اسرار را بر طبق آیات شریفۀ قرآن کریم و روایات ائمۀ معصومین علیهم السلام آشکار نموده است.
نکتۀ مهم آن است که همۀ مؤمنین و نمازگزاران باید همیشه این اسرار را مرور کنند. باید لااقل در هر سال یک بار این اسرار را مرور کنند و مجدداً بخواند و اساساً در امور تربیتی و سیر و سلوک، باید مبانی و توصیه ها را تکرار کرد تا نفس با آن خو بگیرد و ملکه آن گردد که نتیجه آن خلق اسرار جدید توسط همین نفس مهذب است.
ص:13
آنچه که در این مجموعه پیش روی خوانندگان است، مباحث و مطالبی است که در سال های گذشته در مورد نماز و اسرار آن به صورت جلسه های مختصر مطرح و از صدای معارف جمهوری اسلامی ایران پخش گردیده است. روشن است که در این گونه از بحث ها، تصمیم بر بسط و گستردگی و تعمیق و اشاره به همۀ ابعاد علمی و معنوی نبوده است و تنها به صورت واضح و روان به گوشه ای از اسرار نماز اشاره شده است. ضمناً در این کتاب از تصرف و تغییر در عبارات و الفاظ حتی الامکان خودداری شده است تا به همان سبک و روشی که القاء شده در اختیار قرار داده شود.
از مسئولین محترم مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام و نیز جناب مستطاب حجت الاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ ماشاءالله استاد میرزا دامت تأییداته که در تدوین و تنظیم این کتاب همکاری نمودند، تشکر می کنم. امید آن است که این کتاب در اوج بخشیدن به این عبادت بسیار مهم مؤثر باشد، ان شاء الله.
محمدجواد فاضل لنکرانی
1392/8/28

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

1 - ضرورت آشنایی با اسرار نماز
بسم الله الرحمن الرحیم
یکی از موضوعات بسیار مهم و مؤثر در مباحث علمی و معنوی، بحث از اسرار نماز است. توجّه به این بحث و تعمق در آن برای نمازگزار مراتب و مقامات و منازلی را محقق می سازد. متأسفانه غفلت از اسرار نماز سبب شده است که بسیاری از نمازهای ما فاقد تأثیر شایسته در وجود ما و در حیات اجتماعی ما و در مجموعۀ جامعۀ مسلمین باشد. اگر به اسرار نماز توجّه کنیم و نماز را با آگاهی از این اسرار و با توجّه به وجود چنین حقایقی در آن انجام دهیم، بسیاری از مشکلات شخصی و اجتماعی ما حل گردیده و حتی به بعضی از سؤالاتی که در ذهن بسیاری از مؤمنین وجود دارد پاسخ داده خواهد شد. این سؤال معمولاً در ذهن شیعیان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه افضل صلوات المصلّین می آید که چگونه از یک طرف، وقتی تیری را در حال صلاة از پای آن حضرت در می آورند، حضرت چنان غرق در توجّه به خدا و مستغرق در صفات و اسماء الهی هستند که متوجه نمی شوند و هیچ احساس نمی کنند. اما همین وجود شریف وقتی صدای یک مستمندی را در حال نماز می شنود انگشتر مبارک خودش را درآورده و به آن شخص می بخشد.
ص:17
ما اگر به اسرار نماز مقداری توجّه و ورود پیدا کنیم، پاسخ این سؤال ها را می یابیم، این سؤال ها و این شبهات وقتی لاینحل باقی می ماند که ما نماز را در حد همین مرحلۀ ظاهری آن تفسیر کنیم و ورای این مرحلۀ ظاهر، برای آن باطن و حقیقت و سری قائل نباشیم. اگر نگاه به ظاهر کنیم از نظر ظاهر این سؤال قابل جواب نیست، اما اگر نگاه به باطن کنیم در باطن، آن کسی که غرق توجّه به خداوند تبارک و تعالی و در مقام شهود عظیم است، هیچ منافاتی ندارد که نیاز بندۀ او را هم در همان حال اجابت کند، چون این اجابت و صدقه دادن در همان مسیر قرار دارد و موجب تقرّب بیشتر او به خداوند تبارک و تعالی است. اساساً چون حضرت محو جمال حق تعالی است، باید آنچه را که مورد رضای خداست انجام بدهد و اجابت یک مستمند و صدقه دادن به او از همین مقوله است. بنابراین ملاحظه می فرمایید که اگر ما به اسرار نماز توجّه کنیم، این گونه پرسش ها هم که در رابطه با نماز مطرح می شود پاسخ داده خواهد شد، اسرار نماز مقوله ای است که نمی توان در لحظات کم و مختصر به آن بسنده و حتی گوشه ای از آن را بیان کرد. اسرار نماز یک معارف و حقایق محدود نیست که بتوان آن را در چند جلسه یا در چند جلد کتاب تدوین کرد، بلکه می توان گفت نماز دارای اسراری است که به اختلاف اشخاص، به اختلاف قلوب و به اختلاف ضمائر انسان ها مراتب مختلف و حقایق متعددی دارد. ما در این بحث کوشش خواهیم کرد که زوایایی از این بحث را مطرح کنیم و امیدوارم به فضل و عنایت حق تعالی بتوانیم گوشه ای از این اسرار را بفهمیم و این نمازی را که خداوند به ما عنایت کرده آن چنان با لذت بخوانیم که هیچ گاه از خواندن آن خسته نشویم، آن چنان این نماز مورد رضایت خداوند تبارک و تعالی قرار بگیرد که خداوند به ملائکۀ خود مباهات کند و انشاء الله توجّه به اسرار نماز زندگی ما را متحول کند، فکر و روح و روان و ارتباطات اجتماعی و همۀ امور ما را تحت تأثیر قرار بدهد.
ص:18

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

2 - ادله وجود اسرار نماز
بسم الله الرحمن الرحیم
در بحث گذشته بیان شد که نماز دارای اسراری است. یکی از سؤال هایی که در بدو امر برای هر کسی مطرح می شود این است که به چه دلیل نماز دارای اسرار است؟ ما ابتداءً باید این را روشن کنیم که آیا خارج از این فعل و وراء این عمل ظاهری (این قیام و رکوع و سجود و تشهّد و تسلیم)، اسراری وجود دارد یا نه؟ قبل از پاسخ به این سؤال باید توجّه داشته باشیم که مقصود ما از سرّ نماز، باطن نماز است. اسرار نماز یعنی بواطن نماز. همان طور که در مورد قرآن کریم ما بر طبق روایاتی که وارد شده قائل هستیم که قرآن دارای ظاهر و باطن است، مراد از «سرّ» در اینجا همان باطن است، سرّ به معنای نهان نیست، حتی باید بگوییم در اینجا سرّ به معنای راز هم مراد نیست! مقصود از سرّ نماز آن حقیقتی است که ماورای این نماز در عالم دیگر تجلّی پیدا می کند.
سؤال این است که چه دلیلی وجود دارد بر اینکه نماز دارای اسرار است؟ برای پاسخ به این سؤال سه مطلب را بیان می کنیم:
مطلب اول وجود دلیل عقلی است مبنی براین که هر شیئی در این عالم دارای سرّ است، «لکلّ ظاهرِ باطنٌ»، بر حسب براهین عقلی که بزرگان ما در کتب
ص:19
فلسفی مطرح کرده اند هر وجود طبیعی در این عالم دارای یک وجود مثالی در فوق این عالم است و فوق هر موجود مثالی هم یک موجود عقلی است. حتی بر حسب مبانی حکمت متعالیه، و قاعدۀ «بسیطُ الحقیقةِ کلّ الأشیاء» یک عالم چهارم را می توان به نام عالم «إله» تصویر کرد. اما این سه عالم معروف (عالم طبیعت، عالم مثال و عالم عقل) مراتبشان طولی است، به این معنا که آنچه در این عالم وجود دارد اعم از انسان، خاک، جماد، نبات و...، یک وجود مثالی و یک وجودی مافوق این وجود و یک حقیقت برتری دارد، البته هر یک در حد مرتبۀ خود. اساساً عقل می گوید هر دانی و فرو مرتبه ای مسبوق به یک وجود عالی است، هر شهودی مسبوق به یک غیبی هست، تا عالی نباشد دانی محقق نمی شود، تا غیب نباشد شهود معنا پیدا نمی کند، هر ظاهری بر حسب حکم عقل دارای باطن و حقیقتی است، بر مبنای این دلیل عقلی، اموری که انسان در این عالم انجام می دهد، حرکات و افعال او، چه افعال خوب و چه افعال بد دارای یک باطن و حقیقتی است که این حقیقت در عالم دیگر وجود دارد و روز قیامت و چه بسا در عالم برزخ همان حقیقت ظهور می کند، در روایات موضوعی وجود دارد به عنوان تجسّم اعمال، تجسّم اعمال حقیقت و باطن هر عملی است که انسان آن را ایجاد می کند. کوچکترین عملی که در این عالم انجام می گیرد یک حقیقت و باطنی از آن در عالم برزخ ظهور و تجسم پیدا می کند، چه اعمال خوب باشد چه بد، چه گناه باشد چه حسنات.
بر حسب همین برهان عقلی که هر ظاهری، باطنی دارد و هر شهودی یک غیبی دارد، نماز هم باطنی دارد. ما فکر نکنیم اعمالی که به حسب ظاهر انجام می دهیم جدا و منفک از عوالم دیگر است و غیر از این هیچ چیز دیگری وجود ندارد. عقل می گوید این عمل حقیقتی دارد که ورای این عمل و باطن آن است، و اساساً این ظاهر برای رسیدن به آن باطن است، ظواهر عبادات برای رسیدن به بواطن و حقایق آنها است.
ص:20
بنابراین ما وقتی به عقل مراجعه می کنیم، عقل یک قاعدۀ کلی به ما ارائه می دهد که هر ظاهری دارای باطنی است و بر این اساس باید توجّه کنیم. نماز ما دارای باطنی هست و با تعمق از فکر خود استفاده کنیم که ماورای هر فعلی که از ما سر می زند چه حقیقتی وجود دارد که ما می خواهیم به وسیلۀ این ظاهر به آن باطن برسیم. خداوند قلوب همۀ ما را هر چه بیشتر به نور ایمان و عبادت و بندگی منوّر بفرماید.
ص:21

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

3 - اهمیت درک باطن نماز
بسم الله الرحمن الرحیم
فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ؛1
منزه است آن که باطن و ملکوت هرچیز به دست اوست.
بیان نمودیم عقل ادراک می کند که هر ظاهری دارای باطنی است، اما غیر از دلیل عقلی. قرآن کریم هم در آیات متعددی برای هر شیئی در این عالم طبیعت، ملکوتی را بیان فرموده است. آنجا که می فرماید:«فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ» ؛ منزه است خدایی که ملکوت هر چیزی در قبضۀ قدرت اوست. این آیه دلالت دارد هر شیئی که در این عالم وجود دارد دارای ملکوت است، ملکوت یعنی همان باطن شیئ، هر انسانی ملکوتی دارد، زمین ملکوت دارد، آسمان ملکوت دارد، اعمال انسان ملکوت دارد، از جمله اموری که دارای ملکوت می باشد نماز است، نماز یکی از کارهایی است که انسان انجام می دهد لذا دارای صورت ملکوتی است.
ص:22
در سورۀ مبارکه مؤمنون آیه 88 می فرماید:«قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ» از اختصاصات خداوند تبارک و تعالی اینست که باطن هر چیزی در اختیار اوست، اگر ما به حسب ظاهر چنین تصور کنیم که، عمل ظاهری ما با قدرت تدبیر و اختیار انسان انجام می شود (که در همین عمل ظاهری هم ما به طور قطع محتاج عنایت و لطف و ارادۀ حق تعالی بوده و بدون او هیچ هستیم)، اما در باطن عمل هیچ قدرت و اراده ای غیر از قدرت حق تعالی اثر ندارد. اوست که می تواند در باطن اعمال تصرف کند و آن را توسعه یا ضیق بدهد، باطن را نسبت به افراد و اعمال مختلف کم و زیاد کند، چرا که باطن و ملکوت هر چیزی در تحت قدرت حق تعالی است.
آیۀ دیگر می فرماید:«وَ کَذلِکَ نُرِی إِبْراهِیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ»؛1 یعنی ما به ابراهیم ملکوت آسمان و زمین را نشان دادیم، برای اینکه او اهل یقین بشود.
«وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»؛2 خزانه اصلی هر چیزی در نزد خداوند تبارک و تعالی است، یعنی همین نمازی که الآن ما به حسب ظاهر انجام می دهیم یک فعلی است که در چند دقیقۀ زمانی انجام می شود، کوتاه است و انسان فکر نمی کند که قبل و بعدش با چیزی مرتبط باشد، اما این اعمال مرتبط به یک حقیقتی است ماورای این ظاهر و آن حقیقت در نزد خداوند تبارک و تعالی است و ما به وسیلۀ این ظاهر می خواهیم به آن باطن و حقیقت برسیم.
بنابراین غیر از دلیل عقل، قرآن کریم به خوبی دلالت دارد که تمام امور این عالم دارای ملکوت است و ما بالخصوص در باب نماز روایات زیادی داریم که تمام جزئیات آن را به لطف و عنایت خداوند - آن مقداری که برای ما در کتب
ص:23
بزرگان نقل شده - اشاره خواهیم کرد از مقدمات نماز گرفته مثل وضو و مقارنات (امور همراه نماز) و منافیات نماز تا تعقیبات نماز، تمام حالات نماز دارای اسرار هستند، اسراری برای تکبیرة الاحرام بیان شده، اسراری برای نیت بیان شده، اسراری در قرائت است، چه سرّی در این قیام انسان در برابر حق تعالی نهفته است؟ چه اسراری در رکوع و سجده وجود دارد؟ خود این روایات برای ما دلیل روشنی است، یعنی اگر ما دلیل عقلی را نداشتیم، اگر این آیات قرآن که می فرماید هر چیزی دارای یک باطن و سرّ است را نداشتیم، از همین روایات معتبری که در کتب ما وجود دارد و اسرار نماز را بیان کرده به خوبی پی می بریم که نماز دارای اسرار است.
در این بحث به این حدیث شریف اشاره کنم که امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:
«مَن تَوَضَّأَ مِثلَ وُضُوئِی وَقَالَ مِثلَ قَولِی خَلَقَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَتَعَالَی مِن کُلِّ قَطرَةٍ مَلَکاً یُقَدِّسُهُ وَیُسَبِّحُهُ وَیُکَبِّرُهُ فَیَکتُبُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ ثَوَابَ ذَلِکَ لَهُ إِلَی یَومِ القِیَامَةِ»(1) این خود یکی از اسرار طهارت است، انسان که وضو می گیرد، قطرات آب وضو از دست او جاری می شود، امیر المؤمنین می فرماید اگر کسی بتواند مثل وضوی من وضو بگیرد و مثل اقوال و اذکاری که من در حال وضو می گویم را بگوید خداوند در ازای هر قطره از آب وضوی او ملکی را خلق می کند که این ملک خدا را تقدیس و تسبیح می کند و «یکبّره» خدا را تکبیر می گوید. ببینید چه نتیجه ای بر این باطن مترتب است که این ملک تا روز قیامت تسبیح خدا می گوید و ثوابش را برای این شخصی که وضو گرفته است می نویسد و ثبت می کند.
پس بدانیم همۀ اجزاء نماز و آنچه که مرتبط با نماز است، از شرایط نماز، مقدمات، مقارنات، منافیات، تعقیبات، دارای اسرار است و باید از خداوند تبارک و تعالی مسئلت کنیم که آن حقایق و اسرار را به ما عنایت بفرماید.
ص:24
________________________________________
1- (1) من لا یحضره الفقیه: ج 1، ص 431.
4 - موارد اختلاف باطن اعمال

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

بسم الله الرحمن الرحیم
لازم به ذکر است در این بحث کوتاه و اجمالی مقصود از «اسرار نماز» یک معنای عام است و شامل آنچه که به عنوان آداب نماز در کتب اخلاقی و عرفانی مطرح است نیز می شود و چه بسا شامل حکمت هایی هم که در روایات برای نماز بیان شده بشود. بر اهل فن پوشیده نیست که ما می توانیم بین اسرار و آداب و حکمت فرق بگذاریم، حکمت آن غایاتی است که بر نماز مترتب می شود، مانند اینکه نماز معراج مؤمن و ناهی از فحشاء و منکر است، اینها به عنوان فواید، غایات و حکمت نماز مطرح است. گرچه در نماز بحث از اخلاق و توجّه عمیق به خداوند تبارک و تعالی و نیت خالص بدون هیچگونه ریا و مهمتر از آن حضور و خشوع قلب، به عنوان آداب نماز مطرح است و سرّ و اسرار معنایی فوق اینها دارد، اما در این بحث، ما مشی بزرگانی مثل مرحوم شهید ثانی رضوان الله تعالی علیه را دنبال و معنای عام از سرّ را ارائه می کنیم.
مطلب درخور اهمیت این است اسرار نماز به اختلاف افراد و به اختلاف زمان ها مختلف است، نمازی که از یک فرد جاهل صادر می شود سرّ و باطن و حقیقتش قابل مقایسه با نمازی که یک عالم انجام می دهد نیست، باطن و سرّ
ص:25
نمازی که اول وقت از انسان مؤمن صادر می شود با نمازی که او آخر وقت می خواند فرق دارد و لذا در روایات وارد شده:
«إِنَّ الصَّلَاةَ إِذَا ارتَفَعَت فِی أَوَّلِ وَقتِهَا رَجَعَت إِلَی صَاحِبِهَا وَهِیَ بَیضَاءُ مُشرِقَةٌ تَقُولُ حَفِظتَنِی حَفِظَکَ اللَّهُ وَإِذَا ارتَفَعَت فِی غَیرِ وَقتِهَا بِغَیرِ حُدُودِهَا رَجَعَت إِلَی صَاحِبِهَا وَهِیَ سَودَاءُ مُظلِمَةٌ تَقُولُ ضَیَّعتَنِی ضَیَّعَکَ اللَّهُ» نمازی که انسان در اول وقت می خواند به صورت یک نور سفید و درخشان به عالم بالا می رود و بعد به همین صورت برمی گردد و به نمازگزار می گوید
«حَفِظتَنِی حَفِظَکَ اللَّهُ»(1) تو مرا حفظ کردی خدا تو را حفظ کند. اما نمازی که انسان آخر وقت می خواند به طرف او برگردانده می شود اما نه به صورت یک نور درخشان، و شاید آن نماز را به صورت او بزنند، لذا به نمازگزار می گوید
«ضَیَّعتَنِی ضَیَّعَکَ اللَّهُ» تو مرا ضایع کردی، خدا تو را ضایع کند.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

ما از همین حدیث می توانیم بفهمیم که نماز اول وقت یک باطن و نماز آخر وقت باطن دیگری دارد، نماز عالم یک باطن و نماز جاهل باطن دیگر دارد. روایتی از امام سجّاد علیه السلام وارد شده است، امام سجّادی که در عبادت به عنوان زین العابدین و سجّاد ملقب است و بر حسب روایات معتبر در هر روز هزار رکعت نماز می خواندند، ایشان می فرمایند:
«رضیت أن یکون جمیع هذه الصلوات مقابلةً لرکعتین من صلاة أمیر المؤمنین علیه السلام» حضرت فرمودند من راضی هستم خدا تمام نمازهای من را مقابل ثواب دو رکعت نماز امیر المؤمنین قرار دهد.
یعنی باطن نماز امیر المؤمنین حتی با باطن نماز امام سجّاد علیه السلام هم مختلف است، باطن نماز امیرالمؤمنین قابل مقایسه با نماز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیست.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

نماز در مسجد یک باطنی دارد و نماز در منزل باطن دیگری دارد. نماز در مسجد الحرام یک باطنی دارد و نماز در مسجد النّبی باطن دیگری دارد. سرّ اینکه ما در روایات می بینیم اگر کسی در مسجد الحرام نماز بخواند ثواب صد هزار
ص:26
________________________________________
1- (1) کافی، چاپ اسلامیه: ج 3، ص 268.
رکعت نماز یا در مسجد النّبی ثواب ده هزار رکعت را به او می دهند، این است که باطن این نمازها مختلف است و إلاّ به حسب ظاهر چه فرقی می کند؟ چه بسا آن کسی که نمازش را در مسجد النّبی بخواند طولانی تر و با قرائت بهتری بخواند، سوره های بزرگ و طولانی قرآن را بخواند اما مع ذلک باطن این نماز با باطن نماز در مسجد الحرام تفاوت دارد. یعنی همان طور که اختلاف مکان موجب اختلاف بواطن در نماز است، اختلاف زمان هم موجب اختلاف بواطن در حقیقت صلاة است.
بنابراین باید توجّه داشته باشیم که سرّ و باطن نماز یک امر ثابتی نیست، اینکه توصیه شده که نماز را به جماعت بخوانیم، چون نماز جماعت باطنی جدا از نماز فرادی دارد، یا توصیه شده که حتماً نمازمان را در مسجد بخوانیم، گرچه بر نماز در مسجد و به جماعت فواید ظاهری مترتب است مثل اجتماع مسلمین، و وحدت و شکوهی که بین مسلمین ایجاد می شود. اما نماز در خانۀ خدا، یعنی حتی آن کسی که نمازش را به تنهایی در مسجد بخواند ولو جماعتی هم نباشد، این نماز فرادی در مسجد با نماز فرادایی که در منزل می خواند از نظر باطن مختلف است. باید توجّه کنیم که خدا چه عنایتی کرده و چه هدیۀ بزرگی را به انسان های مؤمن عنایت فرموده ما اگر توجّه به این نعمت کنیم و دریابیم که چگونه از بهترین مصادیق این نعمت استفاده کنیم و خود را از بهترین مصادیق نمازگزاران قرار بدهیم مطمئن باشیم که خداوند حقایقی را بر قلب های ما آشکار می سازد، مطمئن باشیم که اگر انسان نماز خود را با توجّه به اسرار و حقایقی که در نماز است بخواند، بسیاری از مشکلات او حل خواهد شد، موجب ترقی و تعالی او خواهد شد، بسیاری از انحطاطات فکری از او دور خواهد شد، اما اگر نماز بدون توجّه به اسرار آن انجام شود هم خودمان را ضایع کرده ایم و هم نماز را. انشاء الله خداوند همۀ ما را از نمازگزاران واقعی قرار بدهد.
ص:27

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

5 - نماز راه رسیدن به حقایق
بسم الله الرحمن الرحیم
امام حسن عسکری علیه السلام:
إِنَّ الوُصُولَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ سَفَرلا یدرَکُ إِلاّ بِامتِطَاء اللَّیل؛(1)
رسیدن به خداوند عزّ وجّل سفری است که میسّر نمی شود، مگر به شب زنده داری.
وصول به حقایق نماز و اسرار آن از غیر طریق نماز مقدور و میسّر نیست. اگر کسی خیال کند برای رسیدن به این اسرار، غیر از نماز راهی برای او هست، در اشتباه و خیال باطل است. برای رسیدن به باطن نماز فقط از این ظاهر باید عبور کرد، باید نماز را با شرایط خود و رعایت تمام احکام و جزئیات و دقایقش انجام داد، از همین جهت است که امام حسن عسکری علیه السلام در روایتی فرموده اند:
«إِنَّ الوُصُولَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ سَفَرٌ لَا یُدرَکُ إِلَّا بِامتِطَاء اللَّیل»؛ رسیدن به خدا یک سفر است و در حقیقت نماز هم یکی از وسایل این سفر است.
در این روایت وارد شده است که وصول به خداوند تبارک و تعالی باطن
ص:28
________________________________________
1- (1) بحار الأنوار: چاپ بیروت، ج 75، ص 380.
اصلی نماز و همان شهود جمال معبود و حق تعالی است، چرا ما از نمازهایمان احساس خستگی می کنیم؟ برای اینکه غافل از باطن نماز هستیم، چرا نمازها گاهی اوقات موجب رنجش ظاهری ما شده و آن را یک تکلّف برای خود حساب می کنیم؟ برای اینکه جدای از این سرّ و باطن و حقیقت نماز هستیم؟
اگر به باطن نماز که همان وصول الی الله است توجّه کنیم، اگر مشاهدۀ معبود را که حقیقت نماز است مورد توجّه قرار بدهیم آن گاه انسان از خواندن نماز احساس خستگی نمی کند، علت تمام خستگی ها و ناراحتی ها دور بودن از حقیقت نماز است. گاهی اوقات برخی سؤال می کنند ائمه طاهرین علیهم السلام چطور در یک شبانه روز هزار رکعت نماز می خواندند اما برای ما همین چند رکعت نماز واجب بسیار سخت است، جوابش در همین نکته است: آنها تمام عیش و لذت خود را، تمام حقیقت و هستی خود را در نماز می دیدند، لذا هیچ احساس خستگی نمی کردند. نه تنها ائمۀ ما بلکه اصحاب ائمه گاهی اوقات به این مراتب می رسیدند، شما ببینید «کشی» که یکی از رجالیین است وقتی زهاد ثمانیه را - یعنی هشت نفری که به عنوان زهاد هشت گانه عالم مطرح هستند - مثل اویس قرنی، عامر بن عبد قیس و... ذکر می کند، یکی از کسانی را که نام می برد ربیع است، در مورد ربیع بن خثیم این حکایت نقل شده که
«کان یسهر باللیل إلی الفجر فی رکوع واحد»(1) از اول نیمه شب تا طلوع فجر در در حال رکوع بود و خداوند را مناجات می کرد، این فرد یکی از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام و از تربیت شدگان آن حضرت است، وقتی هم که صبح می شد یک آهی می کشید و می گفت:
«آه سبق المخلصون وقطع بنا» مخلصون از ما سبقت گرفتند و راه وصول به خداوند تبارک و تعالی را طی می کنند و ما عقب مانده ایم، این «آه» بندگان خالص خداست.
شما مقایسه ای کنید ما در این زندگی دنیوی «آه» را در امور مادی زودگذر
ص:29
________________________________________
1- (1) مصباح الشریعه، ترجمه مصطفوی: ص 62.
غیر قابل بقاء و ناچیز می گوئیم، آه از دست دادن مقام، آه از دست دادن ثروت، آه از دست دادن قدرت، اما بندگان خالص خدا آه را در چه مواردی به کار می برند؟ این آهی است که از مولای متقیان امیر المؤمنین علیه السلام آموختند که می فرمود
«آهِ مِن قِلَّةِ الزَّادِ، وَطُولِ الطَّرِیقِ، وَبُعدِ السَّفَر»(1)، «آه از کمی توشه و طولانی بودن راه و دوری سفر» این آهی است که آن حضرت به این افراد آموخته است.
پس وقتی انسان به اسرار نماز توجّه داشته باشد دلش نمی آید نمازش تمام شود، اگر از اول شب تا طلوع فجر، - آن زمان مخصوصی که نماز در آن باطن خاص دارد - مشغول نماز باشد بعد از اینکه می بیند فجر آمد و لیل تمام شد، آه حسرت سر می دهد که چرا چنین موقعیتی از دست او رفت. بنابراین توجّه به اسرار نماز است که انسان را به وصول حق تبارک و تعالی می رساند.
در روایت امام حسن عسکری علیه السلام؛ حضرت می فرماید:
«الوصول إلی الله عزّوجلّ» معنایش این است که وصول به خداوند میسر است، راه دارد، برای ما انسان های معمولی هم امکان دارد اما «سفرٌ»، این یک سفر است که باید با حرکت و عمل و تلاش همراه باشد
«لا یدرکُ إلاّ بامتطاء اللّیل» تنها مرکبی که خیلی به صورت راهوار انسان را به خداوند تبارک و تعالی می رساند شب زنده داری است و عرض شد هر نمازی یک باطن مخصوص دارد. نماز واجب یک باطن، نماز مستحب باطنی دیگر دارد، نماز نافلۀ شب یک باطن و نافلۀ روز باطن دیگری دارد، ما نباید از این حقایق غافل شویم، نگذاریم عمر ما به پایان برسد و در غفلت از این حقایق باشیم که خسارت بسیار عظیمی است.
ص:30
________________________________________
1- (1) نهج البلاغة (صبحی صالح): ص 481، بحار الأنوار، چاپ بیروت: ح 34، ص 285.
6-7 - نماز جامع اسرار همه عبادات
امام باقر علیه السلام می فرماید:
أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ العَبدُ عَلَیهِ الصَّلاةُ فَإِن قُبِلتَ قُبِلَ مَا سِوَاهَا وَإِن رُدَّت رُدَّ مَا سِوَاهَا؛(1)
اول چیزی که از بنده مورد محاسبه و سؤال قرار می گیرد، نماز است؛ اگر مورد قبول قرار گیرد سایر اعمال نیز قبول می شوند و اگر رد شود غیر آن نیز پذیرفته نمی شود.
بسم الله الرحمن الرحیم
نماز مهمترین عبادت در میان عباداتی است که خداوند تبارک و تعالی برای بشر قرار داده، از همین جهت «اسرار نماز» مهمترین اسرار است و شاید نماز جامع اسرار همه عبادات دیگر هم باشد. این روایت معروف که در مورد نماز وارد شده است که روز قیامت اگر نماز انسان مورد قبول پروردگار عالم قرار بگیرد بقیۀ اعمال هم اگر نقص و کاستی ای داشته باشد خداوند اغماض می کند و اگر نماز انسان مورد قبول حق تعالی قرار نگیرد بقیۀ اعمال ولو به نحو کامل و جامع و صحیح انجام شده باشد مورد پذیرش خداوند تبارک و تعالی واقع نمی شود.
«ان قبلت قبل ما سواها وإن ردّت ردّ ما سواها». دلالت بر این دارد که نماز مهمترین
ص:31
________________________________________
1- (1) فلاح السائل: ص 127.
عبادت است، انسان عابد با هیچ وسیله ای مثل نماز نمی تواند خداوند تبارک و تعالی را عبادت کند و شاید اینکه در بعضی از روایات وارد شده، خداوند هنگامی که بنده اش به نماز ایستاده نظر خاص به او می کند و عمل او را به ملائکه نشان می دهد و به برخی از نمازهای اولیای خود مباهات می کند، همۀ اینها کاشف از این است که در نماز اسراری وجود دارد که قابل مقایسه با سایر عبادات نیست و اگر انسان بخواهد در پرستش حق تعالی موفق باشد و حقّ عبودیت و بندگی را تا اندازه ای که در توانش هست به جا آورد، هیچ چیز مثل نماز نیست. اساساً در میان عبادات نماز محبوب ترین عبادت نزد خداوند تبارک و تعالی است، هیچ چیزی مثل نماز برای خدا ارزش ندارد و از این جهت است که اگر انسان به نمازش اهمیت بدهد و در زندگی خود نماز را به عنوان یک رکن اساسی به حساب آورد، اعتبار ویژه ای نزد خداوند تبارک و تعالی پیدا می کند.

[باران اشک ** آسمان آبی انتظار**]

چرا ما از نمازهایمان احساس خستگی می کنیم؟ برای اینکه غافل از باطن نماز هستیم، چرا نمازها گاهی اوقات موجب رنجش ظاهری ما شده و آن را یک تکلّف برای خود حساب می کنیم؟ برای اینکه جدای از این سرّ و باطن و حقیقت نماز هستیم؟

اگر به باطن نماز که همان وصول الی الله است توجّه کنیم، اگر مشاهدۀ معبود را که حقیقت نماز است مورد توجّه قرار بدهیم آن گاه انسان از خواندن نماز احساس خستگی نمی کند، علت تمام خستگی ها و ناراحتی ها دور بودن از حقیقت نماز است. گاهی اوقات برخی سؤال می کنند ائمه طاهرین علیهم السلام چطور در یک شبانه روز هزار رکعت نماز می خواندند اما برای ما همین چند رکعت نماز واجب بسیار سخت است، جوابش در همین نکته است: آنها تمام عیش و لذت خود را، تمام حقیقت و هستی خود را در نماز می دیدند، لذا هیچ احساس خستگی نمی کردند. نه تنها ائمۀ ما بلکه اصحاب ائمه گاهی اوقات به این مراتب می رسیدند، شما ببینید «کشی» که یکی از رجالیین است وقتی زهاد ثمانیه را - یعنی هشت نفری که به عنوان زهاد هشت گانه عالم مطرح هستند - مثل اویس قرنی، عامر بن عبد قیس و... ذکر می کند، یکی از کسانی را که نام می برد ربیع است، در مورد ربیع بن خثیم این حکایت نقل شده که
«کان یسهر باللیل إلی الفجر فی رکوع واحد»(1) از اول نیمه شب تا طلوع فجر در در حال رکوع بود و خداوند را مناجات می کرد، این فرد یکی از اصحاب امیر المؤمنین علیه السلام و از تربیت شدگان آن حضرت است، وقتی هم که صبح می شد یک آهی می کشید و می گفت:
«آه سبق المخلصون وقطع بنا» مخلصون از ما سبقت گرفتند و راه وصول به خداوند تبارک و تعالی را طی می کنند و ما عقب مانده ایم، این «آه» بندگان خالص خداست.
شما مقایسه ای کنید ما در این زندگی دنیوی «آه» را در امور مادی زودگذر
ص:29
________________________________________
1- (1) مصباح الشریعه، ترجمه مصطفوی: ص 62.
غیر قابل بقاء و ناچیز می گوئیم، آه از دست دادن مقام، آه از دست دادن ثروت، آه از دست دادن قدرت، اما بندگان خالص خدا آه را در چه مواردی به کار می برند؟ این آهی است که از مولای متقیان امیر المؤمنین علیه السلام آموختند که می فرمود
«آهِ مِن قِلَّةِ الزَّادِ، وَطُولِ الطَّرِیقِ، وَبُعدِ السَّفَر»(1)، «آه از کمی توشه و طولانی بودن راه و دوری سفر» این آهی است که آن حضرت به این افراد آموخته است.
پس وقتی انسان به اسرار نماز توجّه داشته باشد دلش نمی آید نمازش تمام شود، اگر از اول شب تا طلوع فجر، - آن زمان مخصوصی که نماز در آن باطن خاص دارد - مشغول نماز باشد بعد از اینکه می بیند فجر آمد و لیل تمام شد، آه حسرت سر می دهد که چرا چنین موقعیتی از دست او رفت. بنابراین توجّه به اسرار نماز است که انسان را به وصول حق تبارک و تعالی می رساند.