زمزم رازشرحی ادبی و عرفانی بر نماز

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

​

ج) لا اله الا الله
​
این عبارت بهترین عبادت است؛(1) بهای بهشت و کلمه اخلاص است. «لا اله الا الله» از ارکان اسلام است. ساختار این کلام وحیانی به گونه ای است که بخش اول آن مربوط به کفر به طاغوت و بخش دیگر آن نیز بیانگر ایمان است؛ یعنی این کلام وحیانی می رساند که در مقام توحید و خداشناسی اقرار به هر دو لازم است. نخست بایستی خدایان باطل را نفی کرد و سپس به یکتایی ذات بی چون وی اقرار کرد.

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

​
د) و الله اکبر

این بند آخر در تسبیحات اربعه بیانگر آن است که خداوند، با اینکه تسبیح و تحمید و تهلیل تو را به جای آورده ام، ولی کیست آن که ادعای شناخت ذات و حقیقت تو را بکند: «و الله اکبر من کل شی ء».
امام صادق علیه السلام از امام علی علیه السلام روایت می کند که فرمود:
التَسَّبیحُ نِصفُ الْمِیزان وَ الْحَمدُلِلّه یملأُالْمیزانَ وَ اللّه اکبرُ یَمْلَأ ما بَینَ السَّماءِ وَ الْاَرض.(2)
ذکر تسبیح نیمه میزان است و الحمدلله میزان را پر می کند و الله اکبر هر آنچه را بین زمین و آسمان هاست، پر می کند.
نیز از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمود:
لا اله الا اللّه و اللّه اکبر را بسیار بگویید؛ زیرا چیزی نزد خدای عزوجل
ص:95

---

1- . «خَیْرُ العبادة قول لا اله الا الله»، برگرفته از: ثواب الاعمال، ص 18.
2- . اصول کافی، ج 4، ص 268.
محبوب تر از گفتن تهلیل و تکبیر نیست.(1)

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

​
​
10. تشهد
اشاره
تشهد حمد و ثنای خداوند سبحان و پیوند ظاهر و باطن است. در تشهد نوای درونی انسان با الفاظ ظاهر، همراه گشته و به وحدانیت و رسالت شهادت می دهند.
تشهد نشانه وصول و شهادت به حصول مقام عین الیقین است. تشهد مایه شفاعت و دستگیری است. حقیقت تشهد، تصدیق قلب است و باطن نمازگزار به شهادت زبان و ظاهر اوست. عارف واصل، امام خمینی رحمه الله می فرماید:
بدان که شهادت به وحدانیت و رسالت در اذان و اقامه که از متعلقات نماز است، ورود در آن است و در تشهد که خروج از فنا به بقا و از وحدت به کثرت و در آخر نماز است، عبد سالک را متذکر می کند که حقیقت صلات حصول توحید حقیقی و شهادت به وحدانیت از مقامات شامله است که با سالک از اول صلات تا آخر آن است. نیز در آن سِر «اولیت» و «آخریت» حق جلا و علاست و نیز در آن سِر عظیمی است که سفر سالک من الله و الی الله است. «کما بَدَأکُمْ تعودون.» پس سالک، باید در همه مقامات متوجه این مقصد باشد و حقیقت وحدانیت و الوهیت حق را به قلب برساند و قلب را در این سفر معراجی، الهی کند تا شهادتش حقیقت پیدا کند و از نفاق و شرک منزه گردد.(2)
ص:96

---

1- . همان.
2- . آداب الصلوة، ص 362.
نمازگزار پس از سجده، سرمست از درک جلال و جمال الهی، در پی بازگشت به کثرت است. شهادت به یگانگی خدا می دهد و بندگی خویش را در راستای رسالت و بندگی انسان کامل و افتخار عالم امکان حضرت محمد صلی الله علیه و آلهاعلام می دارد تا شاید پرتوی از دریای معرفت او و رشحه و نفخه ای از بی کرانه بندگی آن حضرت برگیرد.
البته شرط تصدیق و درستی شهادت به بندگی و رسالت فخر کاینات، آراستن جسم و جان نمازگزار به اخلاق نبوی و پیروی صادقانه و فرمانبرداری واقعی از آن حضرت است.
نمازگزار در تشهد جز خدا را نمی بیند. در گفتار و عمل و قلب و زبانش نفاق راه ندارد و هر آنچه می گوید عین صدق و راستی است؛ زیرا تمام اجزای وجودش را به حقیقت بندگی زینت بخشیده است.
الف) سِر تقدم عبودیت بر رسالت
امام خمینی رحمه الله در این باره می نویسد:
از تقدم مقام عبودیت بر رسالت، متنبه شود که قدم عبودیت مقدمه همه مقامات سالکین است و رسالت شعبه عبودیت است.(1)
بنابراین، سالک باید در مسیر طاعت و بندگی بکوشد؛ زیرا بر بنده، بندگی شایسته است؛ ازآن رو که هرچه هست، خداست و آفرینش و فنا همه در دست اوست؛ فقیر ماییم و غنی اوست، عدم ماییم و وجود اوست.
همچنین شهادت به وحدانیت و الوهیت و اقرار به رسالت و صلوات بر
ص:97

---

1- . همان، ص 364.
محمد و آل پاکش در اول و آخر نماز، از آن جهت است که عبادت عبد در میان شهادت باشد و به برکت آن راز و نیاز و عبادتش مقبول درگاه الهی قرار گیرد؛ زیرا پیامبر و ائمه علیهم السلام، واسطه فیض و شفاعت کننده بنده در نزد خداوند سبحان هستند.

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

ب) صلوات

فرستادن صلوات بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سبب ارتقای مقام و افزونی منزلت در پیشگاه حضرت باری تعالی است. فرستادن صلوات به سبب شنیدن نام مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به ویژه در نماز، یاد آن حضرت را همواره زنده نگاه می دارد. از همین رو، پیامبر اکرم فرمود: «هرکه هنگام شنیدن نام من، بر من صلوات نفرستد، بخیل است».(1)
صلوات موجب نورانی شدن روح و روان آدمی است. آیت اللّه جوادی آملی در کتاب اسرار عبادات با اشاره به حدیثی از حضرت علی علیه السلام می نویسد:
هرگاه حاجتی داشتید یا دعایی کردید یا چیزی از خدا خواستید، همراه با آن یا بعدا صلوات بر پیامبر را فراموش نکنید؛ زیرا صلوات بر آن حضرت دعایی مستجاب است و چون همراه صلوات حاجت دیگر خود را خواستید؛ خدای سبحان این چنین نیست که یکی را برآورده کند و دیگری را برآورده نکند. لذا گفتند اگر خواستید دعا کنید، اول از خدای سبحان درود بر پیامبر را مسئلت کنید تا در پرتو این صلوات که دعایی مستجاب است، سایر دعاها هم مستجاب شود.(2)
ص:98

---

1- . راز نماز، ص 89.
2- . اسرار عبادات، ص 171.
از دیگر آثار صلوات زدوده شدن غم و اندوه انسان در دنیا و آخرت است.(1) همچنین صلوات نفاق را از میان می برد. امام صادق علیه السلاماز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: «الصلوة عَلیّ و علی اهل بیتی تَذهَبُ بالنفاق».(2)

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

​
11. سلام؛ امان نامه
اشاره
سلام، امان است؛ امان نامه ای از سوی خدا برای بنده. سلام، امان خواستن از بلای دنیا و عذاب آخرت است. امام صادق علیه السلاممی فرماید:
معنای سلام در پایان هر نماز امان است، یعنی هر کس امر خدا و سنت پیامبرش را با خشوع قلبی در مقابل خدا به جای آورد، از بلای دنیا در امان و از عذاب آخرت برکنار است.(3)
منظور از خشوع در این روایت، شکسته دلی است؛ زیرا خدا شکسته دلان خسته را می پذیرد.
در کوی ما شکسته دلی می خرند و بس
بازار خودفروش از آن سوی دیگر است
سلام امانتی الهی است که در میان بندگانش به ودیعه نهاده شده است و نمازگزار در تمامی دادوستدها و رفتار و کردارش بایستی آن را اجرا کند. امام صادق علیه السلام می فرماید:
سلام نامی از نام های خداوند تبارک و تعالی است که میان خلق خود به ودیعه نهاده تا معنا و محتوای آن را در دادوستدها، امانت داری ها و در روابط
ص:99

---

1- . همان، ص 171.
2- . اصول کافی، ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی، ج 4، ص 250.
3- . حسین انصاریان، مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، انتشارات پیام آزادی، تهران، ج 6 ، ص 151.
با هم برای تأیید و تصدیق هم نشین ها و صحت معاشرت هایشان به کار برند.(1)
روح سلام تقوا و پرهیز از گناه در تمامی صحنه های زندگی است و حقیقت سلام، سلامت نفس است. معنای سلام و روح آن، ترک خودبینی و احیای صفات نیکو و فضیلت های اخلاقی است.
الف) السَّلامُ عَلَیَکَ اَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةَ اللّه وَ بَرَکاُتهُ
معمولاً رسم بر این است که مسافر پس از بازگشت از سفر به حاضران سلام می دهد. نمازگزار نیز پس از بازگشت از سفر روحانی و ملکوتی معراج، در حالی که از لذت سفر به وجد آمده است، بازگشت خود را با سلام بر نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله اعلام می دارد.
سلام حقیقی آن است که نمازگزار جواب سلام خویش را از مخاطب بشنود و این در صورتی است که نماز او لقلقه زبان نباشد و از دایره طبیعت بیرون رفته و حقیقت روح خویش را یافته باشد.
الهی! آن که در نماز جواب سلام نمی شنود، هنوز نمازگزار نشده است. ما را با نمازگزاران بدار.(2)
ب) السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِاللّه ِ الصّالِحین
نمازگزار پس از سلام بر پیامبر، برخود سلام می فرستد؛ زیرا پس از سیر و سفر روحانی معراج، غبار خودبینی را بر باد داده، پاک و بی آلایش گشته و شایسته سلام شده است. سپس بر تمام بندگان صالح خداوند سلام می دهد و برای آنان رحمت و برکات خداوندی را آرزو می کند. این امر، حس
ص:100

---

1- . همان.
2- . حسن حسن زاده آملی، الهی نامه، ص 51.
مسئولیت پذیری نمازگزار مسلمان را نشان می دهد.

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

ب) السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلی عِبادِاللّه ِ الصّالِحین
نمازگزار پس از سلام بر پیامبر، برخود سلام می فرستد؛ زیرا پس از سیر و سفر روحانی معراج، غبار خودبینی را بر باد داده، پاک و بی آلایش گشته و شایسته سلام شده است. سپس بر تمام بندگان صالح خداوند سلام می دهد و برای آنان رحمت و برکات خداوندی را آرزو می کند. این امر، حس
ص:100

---

1- . همان.
2- . حسن حسن زاده آملی، الهی نامه، ص 51.
مسئولیت پذیری نمازگزار مسلمان را نشان می دهد.

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

​


ج) السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللّه ِ وَ بَرَکاتُهُ
نمازگزار نمازش را با تحیت پایان می بخشد و این در حالی است که نمازش را با ذکر خدا آغاز کرده بود.
ص:101
فصل چهارم: همراه با برنامه سازان
اشاره
بی شک، شکل گیری دهکده جهانی بیش از هر چیز مرهون عملکرد و آثار رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی است. شدت این تأثیرگذاری به اندازه ای است که صاحبان قدرت های رسانه ای، در پی یکسان سازی جهانی در همه جنبه های زندگی بشری هستند.
روشن است که اصلی ترین قربانی این طرز تفکر، مذهبِ خرده فرهنگ های جوامع دینی است. امروزه در غرب، نه تنها احکام و آموزه های مذهبی، بلکه به طور کلی خدا و معنویت دیرگاهی است که از زندگی انسان رخت بربسته و فرهنگ غرب به طور روزافزون در منجلاب فساد و ناامنی و بحران معنویت و هویت غرق شده است. در این میان، رادیو و تلویزیون به عنوان گسترده ترین رسانه گروهی، به سبب ویژگی شنیداری و دیداری اش، در شکل گیری روند یکسان سازی یا مقابله با آن نقش مهمی دارد.
طرح موضوع هایی مانند «رسانه اسلامی» در راستای همین امر و در جهت شکل گیری جریانی مبتنی بر اصول و ارزش های دینی و اسلامی است تا بتوان به وسیله آن، جامعه را به سوی خیر و سعادت دنیوی و اخروی رهنمون ساخت. رسانه اسلامی، رسانه ای است که مبانی آموزه های اسلامی در تمام برنامه های آن ساری و جاری باشد؛ به گونه ای که بتوان از کارکردهای
ص:102
چندگانه آن شامل آموزش و تربیت، سرگرمی و تفریح و اطلاع رسانی در راستای تبلیغ معارف دینی به طور مؤثری بهره گرفت. بنابراین، هماهنگی بخش های مختلف رسانه، میزان تأثیرگذاری آن را بالا می برد.

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

اینکه برخی بخواهند با تفکیک کارکرد رسانه، تنها در قالب برنامه های محدود و خاص به مسائل و آموزه های اسلامی بپردازند و دیگر برنامه ها برخلاف مبانی اسلامی تهیه و پخش شوند، بیراهه ای بیش نیست که نه تنها قید اسلامی بودن رسانه را پوشش نمی دهد، بلکه اساسا نمی توان آن را رسانه اسلامی نامید.
در این میان، نماز به عنوان پایه و اساس خودسازی و محور عبادت ها، بخشی از کارکرد رسانه اسلامی است و اهمیت فوق العاده ای دارد. اهمیت نماز از آن روست که خود فرهنگی خاص و متعالی دارد که در تمامی جنبه های زندگی انسان ها می تواند تأثیرهای به سزایی داشته باشد.
مجموعه تلاش هایی که در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در راستای ترویج فرهنگ نماز صورت می گیرد، قابل تقدیر است، ولی برای هرچه پربارتر شدن این برنامه ها، راهکارها و پیشنهادهایی موردنظر است که در ادامه بدان اشاره می شود:

[بانوی آب وآئینه وآفتاب{ دلداه نبوت و امامت}]

پیشنهادهای برنامه ای
1. الگوآفرینی از مؤثرترین و موفق ترین روش های تربیتی است. به تصویر کشیدن سیره عملی رسول مکرم اسلام صلی الله علیه و آلهو ائمه معصومین علیهم السلام به عنوان اسوه حسنه در قالب های زیبای هنری و با استفاده از عنصر
ص:103
زیبایی شناسی می تواند پیام های تربیتی نماز را به خوبی القا کند. معرفی الگوهایی که همچنین در سلوک عملی شان با روح و جان نماز مأنوس بوده اند و نماز در زندگی آنها تأثیر به سزایی داشته است، می تواند نقش مؤثرتری در ترویج فرهنگ نماز و ترغیب مردم به سوی نماز داشته باشد. برای مثال، زندگی حضرت امام خمینی رحمه اللهسرشار از نکته ها و ظرایفی است که هر گوشه آن می تواند موضوع یک برنامه جذاب در جهت ترویج فرهنگ نماز باشد. آشنا کردن مردم با گنجینه های عرفانی زندگی نامه عارفان و بزرگان دین و آرمان های آنها نیز در این راه مؤثر خواهد افتاد.
2. در برنامه های صدا و سیما بایستی بر مسئله «نماز در خانواده» بیشتر تبلیغ شود؛ زیرا خانه و خانواده بهترین و مؤثرترین الگو هستند. با شروع نماز در دوران کودکی، مفاهیمی مانند خدا و مذهب چنان در ذهن پذیرنده و شفاف کودک جای می گیرد و ظرفیت های فکری و مغزی او را پر می سازد که در مراحل بعدی زندگی، خطر آلودگی و فساد و بزه کاری در وی بسیار کاهش می یابد.
نماز در خانواده، در فرهنگ قرآنی اهمیت به سزایی دارد؛ به گونه ای که به فرموده قرآن، آخرین سفارش پیامبران به فرزندانشان، نماز بوده است.
نکته مهم در اینجا، آن است که تبلیغات دینی باید به گونه ای باشد که به رفتار دینی بینجامد. باید نماز خواندن همراه با آثار آن باشد. بچه ها را نمی توان به زور نمازخوان بار آورد، بلکه رسانه باید با زمینه سازی لازم، نقش اطمینان بخشی و نیاز به نماز را در وجود کودکان به صورت یک حس درونی نهادینه کند.
ص:104
در بحث الگوآفرینی نیز الگو نباید فرا انسانی جلوه داده شود؛ به گونه ای که مخاطبان خود را از همانندسازی با آن ناتوان ببیند، بلکه باید الگوها به صورت ملموس و محسوس در حوزه های معمولی زندگی انسان، رفتارهای خاص را به پیروانشان بیاموزند.
3. در ایران امروز، قشر دانشجو به عنوان قشری فرهنگی و با منزلت اجتماعی بالا که از متن جامعه برخاسته است، در شکل گیری فرهنگ عمومی تأثیر به سزایی دارد. بنابراین، مسئولان فرهنگی کشور و از جمله صدا و سیما بایستی تمام تلاش خود را در راستای ترویج فرهنگ نماز در میان این قشر انجام دهند. رسانه می تواند با تهیه برنامه های مختلف و جذاب، اهمیت و جایگاه نماز را در محیط های دانشگاهی مانند خوابگاهای دانشجویی تبیین و ترسیم کند. برای مثال، تهیه فیلمی جذاب از مراحل یک پایان نامه دانشجویی که به «اهمیت و جایگاه فرهنگ نماز در محیط های دانشجویی» پرداخته است.
4. برنامه ای با عنوان «نقش نماز در بهداشت جسمی و روانی انسان» تهیه شود و در آن، دستاوردهای علمی بشر و پی آمدهای دنیوی نماز در این زمینه مقایسه شود.
5. باید توجه داشت کسانی که در نقش بازیگر، انتقال دهنده پیام نماز هستند، بایستی:
الف) خود در سلوک عملی شان به آنچه بیان می کنند، پای بند باشند، وگرنه گفتار نه تنها کارساز نیست، بلکه اثر منفی و تخریبی هم خواهد داشت.
قرآن کریم در این باره می فرماید:
ص:105
یَ-أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لاَ تَفْعَلُونَ؛ (صف: 2)
ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا بدان چه می گویید عمل نمی کنید.
امام علی علیه السلام نیز می فرماید:
پندی که هیچ گوشی آن را بیرون نمی افکند و هیچ نفعی با آن برابری نمی کند، پندی است که زبان گفتار از آن خاموش و زبان کردار بدان گویا باشد.
ب) این افراد چون به عنوان الگو در جامعه معرفی می شوند، در صورت امکان، در فیلم های دیگر نباید در نقش منفی بازی کنند. برای مثال، بازیگر نقش مالک اشتر در فیلم امام علی علیه السلام نباید در فیلم های بعدی خویش نقش منفی داشته باشد؛ زیرا این کار تأثیرگذاری او را کاهش می دهد.
ج) وظیفه ترویج نماز بایستی به بازیگران نقش اصلی داده شود، نه بازیگران حاشیه ای که بیشتر پیرمرد یا پیرزن هستند؛ زیرا آنان تأثیرگذاری کمتری دارند. با این کار، نماز امری مربوط به پدر و مادربزرگ ها جلوه داده می شود.
6. خاطره های آزادگان عزیز درباره نماز و نقش آن در تحمل سختی ها و گرفتاری های دوران اسارت، گنجینه ای ارزشمند است که بیش از هر چیزی می توان آن را مصداق عینی آیه «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ» دانست.
ترویج فرهنگ دینی در رسانه، کار بسیار سختی است که باید ظرافت ها و حساسیت های آن را به دقت در نظر داشت. چه بسا ممکن است برنامه ای با هدف ترویج فرهنگ دینی ساخته شود، ولی به دلیل رعایت نشدن برخی مسائل، نتیجه معکوس دهد. بنابراین، رسانه نباید نماز را به قشر خاصی مانند روحانیان یا مسئولان حکومتی محدود کند. رسانه بایستی با به تصویر کشیدن
ص:106
نماز خواندن همه افراد جامعه در تمامی گروه های سنی و در هر موقعیت اجتماعی و فرهنگی، آن را یک وظیفه دینی واجب و همگانی معرفی و در قالب های زیبای هنری همچون گفت وگوهای دانش آموزی، مشاعره، داستان ها، تمثیلات، قطعه های عرفانی، دکلمه همراه با موسیقی سالم و...، آن را ترسیم کند. همچنین برنامه های رسانه بایستی مبتنی بر اصل اساسی اعتدال باشند و به افراط و تفریط کشیده نشوند.
7. بهتر است نماز را به شغل هایی با وجهه اجتماعی مقبول مرتبط کنند.
این گونه نباشد که نمازگزاران تنها از میان قشرهایی باشند که شغل های پایینی دارند.
8 . برای رفع شبهه تعارض علم و دین بهتر است در فیلم ها افرادی با تحصیلات بالا که جایگاه اجتماعی مناسبی نیز دارند، نمازخوان و نمازگزار نمایش داده شوند.
9. مقوله های اجتماعی - فرهنگی مانند: شهرنشینی، بالاشهرنشینی، پاکیزگی و رسیدگی به سر و وضع ظاهری و پوشیدن لباس های مناسب با نماز پیوند زده شود و نماز خواندن را تنها به روستایی ها محدود نکنیم.
10. از آنجا که بیشتر جمعیت کشور ما جوان هستند و با توجه به تهاجم فرهنگی موجود در کشور، بهتر است الگوهای نمازگزار از میان جوانان مجرد (دختر و پسر) انتخاب شود.
11. جهت و حرکت برنامه ها به سوی ترویج نماز جمعه و جماعت باشد.
12. افراد نمازگزار در برنامه ها باید از سلامت کامل روانی برخوردار باشند و دارای ویژگی های اخلاقی برجسته، ضریب هوشی بالا، تخصص و
ص:107
مهارت باشند.
13. نماز خواندن افراد را به مواقع گرفتاری ایشان محدود نکنیم، مانند برخی فیلم ها که پیرزن بازیگر نقش مادر تنها در شرایطی که برای یکی از اعضای خانواده اش مشکلی پیش می آید، به نماز و دعا مشغول می شود.
14. رکوع و سجده دو حالت عالی عرفانی و نهایت مرتبه خضوع و خشوع انسانند، بهتر است در نمایش صحنه های نماز از این دو رکن استفاده شود.
15. بهتر است در فیلم هایی با موضوع های غیرمذهبی مانند: مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، به ترویج فرهنگ نماز اقدام شود.
16. نمایش نماز صبح، نماز اول وقت، پاکیزگی محل و لباس نمازگزار و مانند آن از دیگر نکته های مورد توجه در امر ترویج نماز است.
17. پیشنهاد می شود مراکز پژوهشی صدا و سیما، گروهی را برای ارزیابی جایگاه نماز و نقش آن در سریال های پربیننده یا فیلم های سینمایی تعیین کنند. برای این منظور، باید از بینندگان اهل نماز و دیگر بینندگان درباره تأثیر صحنه های نماز در آنان نظرخواهی شود.
18. برای نظارت دقیق بر سریال هایی که به مقوله نماز می پردازند، ضروری است پیش از ساختن سریال، باکارشناسانی در رشته های الهیات و معارف اسلامی، روان شناسی و جامعه شناسی و دست اندرکاران فیلم های مذهبی، هماهنگی صورت گیرد تا از نمایش صحنه هایی که به صورت منفی به نماز می پردازند، جلوگیری شود.
ص:108
کتاب شناسی
1. اسرار، مصطفی، فرهنگ نماز، سبز آونگ، 1377.
2. اسعدی، حسین، جلوه های نماز، ائمه علیهم السلام، 1379.
3. اسکندریان، حسن، معماهای نماز، آیین تربیت، 1377.
4. اکبری، محمدرضا، تفسیر روایی، عرفانی، اخلاقی، ادبی و اجتماعی نماز، پیام عترت، 1377.
5. بدیعی، محمد، حضور قلب در نماز از دیدگاه عالمان ربانی و عارفان الهی، تشیع، 1378.
6. جان علی پور، نبی، اسرار نماز، جعفری، 1377.
7. جمعی از نویسندگان، خانواده و نماز، انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی ایران، 1378.
8. حامد مهدوی، محمد ابراهیم، من نمازم، منیر، 1378.
9. حسن زاده، صادق، کلید بهشت (داستان های موضوعی نماز)، لوح محفوظ، 1378.
10. حسینیا، احمد، نقش تربیتی نماز، دنیای قلم، 1376.
11. حصاری، محمد، پرواز با نماز، پارسایان، 1378.
12. حیدری، غلام حسین، نماز و اخلاق دانشجویی، ستاد اقامه نماز، 1378.
13. خلیلیان، مهدی، جوانه های جوان، ستاد اقامه نماز، 1379.
14. خلیلی، مصطفی، نقش نماز در شخصیت جوانان، زائر، 1379.
15. دبیرخانه دایمی اجلاس سراسری نماز، نماز و تربیت، ستاد اقامه نماز، 1377.
16. دبیرخانه دایمی اجلاس سراسری نماز، نماز و نو سازی معنوی، ستاد اقامه نماز، 1377.
17. راشدی، لطیف، سرود شگفتن (قصه های نماز)، دفتر نشر برگزیده، 1379.
18. رسولی، هاشم، سخنی درباره نماز، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376.
19. سعید تهرانی، جواد، جلوه هایی از زیبایی های نیایش و عبادت، راستان، 1377.
20. سلیم بیگی، حمزه، نماز، نماد آزادی، نوین پژوهش، 1378.
21. شاه چراغی، نصرالله، سیری در نماز با قرآن کریم، چاپار فرزانگان، 1379.
22. شرفی، محمدرضا، نقش نماز در زندگی زوج های جوان، ستاد اقامه نماز، 1377.
23. شهبازی، اصغر، ماه خورشید نما، ستاد اقامه نماز، 1379.
24. شیخ الاسلامی، جعفر، سیمای نماز در قرآن، رایحه، 1377.
25. صادق کوهستانی، عطیه، نسیم زندگی در پرتو نماز، نسیم حیات، 1379.
26. صادقی سوادکوهی، محمدرضا، مروارید عرش، (مجموعه ای از نفیس ترین شعارهای آسمانی
ص:109
در وصف نماز)، نوید اسلام، 1378.
27. صحتی سردرودی، محمد، نماز ابرار (مجموعه داستان)، ستاد اقامه نماز، 1378.
28. عزیزی تهرانی، علی اصغر، حضور قلب در نماز (پژوهش کاربردی)، حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
29. عزیزی، عباس، سیمای نماز در آثار علامه آیت الله حسن زاده آملی، نبوغ، 1378.
30. عزیزی، عباس، معماها و مسابقات نماز، آیین تربیت، 1377.
31. فرهادیان، رضا، عوامل آموزش و گرایش نوجوانان و جوانان به نماز، دفتر تبلیغات اسلامی.
32. قاسمی ندوشن، حمیدرضا، سیمای نماز در قرآن و نهج البلاغه جامع آیات نماز، آرمان، 1379.
33. کارگر محمد یاری، رحیم، بهترین پناهگاه (حکایات و داستان های نماز)، ستاد اقامه نماز، 1378.
34. کاظم، محمد، نماز عاشقی (پژوهشی موضوعی درباره جلوه های نماز)، ستاد اقامه نماز، 1378.
35. کرامتیان، داوود، نماز یا رمز مرتبط سعادت و طهارت، انتشارات علم گستر، 1380.
36. کرمیان زاریانی، خدابخش، کلام برتر سخنان علی علیه السلام درباره نماز، ستاد اقامه نماز، 1380.
37. کریمیان، منصور، پرواز با نماز، فارابی، 1379.
38. محمدی، م، تفسیر نماز از دیدگاه معصومین علیهم السلام، اشتاد، 1378.
39. معاونت تحقیق و تألیف، ستاد اقامه نماز، منظومه کتاب، ستاد اقامه نماز، 1377.
40. مهدوی عمران، مصطفی، آرامش دل، طبرستان، 1377.
41. مؤسسه فرهنگی و هنری قدر ولایت، حبیب و محبوب، قدر ولایت، 1378.
42. مؤسسه فرهنگی و هنری قدر ولایت، نماز گنجینه ذکر و راز، قدر ولایت، 1378.
43. نظری، ایوب، اسرار و شگفتی های نماز، فوژان، 1377.
44. نوبهار، رحیم، شیوه های گسترش و فرهنگ نماز در قرآن، ستاد اقامه نماز، 1380.
45. واثقی راد، محمد حسین، همراه با نماز، انتشارات فقه، 1380.
46. وحدت پناه، علی رضا، نماز و جامعه شناسی، ستاد اقامه نماز، 1379.
47. وفایی نژاد، آذر، حدیث نماز، ندای ضحا، 1379.
48. هادیان، فریده، نماز در اسارت (خاطرات آزادگان ایرانی)، سازمان تبلیغات اسلامی، 1377.
ص:110
49. هاشمی نجف آبادی، رضا، مقامات عرفانی نماز در قرآن، ستاد اقامه نماز، 1378.
50. هجرانی، علی، حیات معنوی نماز، مهدی یار، 1379.

ص:111
کتاب نامه
* قرآن کریم.
* نهج البلاغه.
1. ارجح، اکرم، نماز در اسارت، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ چهارم، 1373.
2. اشتهاردی، محمدمهدی، داستان های مثنوی، تهران، پیام آزادی، چاپ پنجم، 1371.
3. انصاری، عبدالله، تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، تلخیص و نگارش: حبیب الله آموزگار، انتشارات اقبال، 1360.
4. بهشتی، سید محمدحسین، سرود یکتاپرستی، تهران، بنیاد نشر آثار و اندیشه های آیت اللّه بهشتی، چاپ اول، 1378.
5. جوادی آملی، اسرار عبادات، قم، انتشارات الزهراء، چاپ پنجم، 1376.
6. ----------------، عبدالله، تسنیم (تفسیر موضوعی قرآن کریم)، قم، نشر اسراء، چاپ اول، 1378.
7. جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه: مهدی قاینی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1372.
8. چناری، جواد، آبشار رحمت، قم، ستاد اقامه نماز، 1374.
9. چهارمین اجلاس نماز، نشانه های حق گزاری نماز، شیراز، 1383.
10. حر عاملی، محمدحسن، وسائل الشیعه، تهران، اسلامیه، 1367.
11. حسن زاده آملی، حسن، الهی نامه، قم، مرکز نشر فرهنگی رجاء، چاپ پنجم، 1375.
12. ----------------، هزار و یک نکته، قم، مرکز نشر فرهنگی رجا، چاپ سوم، 1373.
13. ----------------، نورعلی، نور در ذکر و ذاکر و مذکور، انتشارات تشیع، 1371.
14. خامنه ای، سید علی، از ژرفای نماز، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1372.
15. خزائلی، محمد، احکام قرآن،، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ چهارم، 1360.
16. دعوتی، سید ابوالفتح، نماز، یعنی رهبری،، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، 1374.
17. دیلمی، حسین، هزار و یک نکته درباره نماز، تهران، [بی جا] ستاد اقامه نماز، 1376.
18. راشدی، حسن، نمازشناسی، تهران، ستاد اقامه نماز، 1378.
19. رافع، سید کاظم، ذکر الله، تهران، انتشارات فیض کاشانی، 1372.
20. رسولی محلاتی، سید هاشم، ترجمه اصول کافی، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1363.
ص:112
21. ستاد اقامه نماز، امام در سنگر نماز، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1376.
22. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان، ترجمه: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، تهران، کانون انتشارات محمدی، 1364.
23. عزیزی، عباس، پرورش روح نماز و عبادت در تفسیر المیزان، قم، انتشارات نبوغ، چاپ سوم، 1376.
24. ----------------، جامع آیات و احادیث نماز، قم، انتشارات نبوغ، 1375.
25. ----------------، سلامت روح، (نماز و عبادت در تفسیر نمونه)، قم، انتشارات نبوغ، چاپ اول، 1376.
26. قرائتی، محسن، راز نماز (برای جوانان)، تهران، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1369.
27. گارودی، روژه، هشدار به زندگان، ترجمه: علی اکبر کسمایی، تهران، انتشارات هاشمی، چاپ اول، 1363.
28. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1377.
29. ----------------، حلیة المتقین، تهران، انتشارات فکرآوران، چاپ اول، 1380.
30. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن (سوره های حمد و بقره)، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1361.
31. مقدادی اصفهانی، علی، نشان از بی نشان ها، تهران، جمهوری، چاپ دهم، 1376.
32. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1369.
33. ملک محمدی، مجید، چهل نکته پزشکی پیرامون نماز، تهران، نشر معارف، چاپ اول، 1376.
34. ملکی تبریزی، میرزا جواد، اسرار الصلوة، ترجمه: رضا رجب زاده، تهران، انتشارات پیام آزادی، چاپ سوم، 1365.
35. موسوی خمینی، سیدروح الله، آداب الصلوة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، چاپ اول، 1370.
36. ----------------، پرواز در ملکوت، تهران، انتشارات نهضت زنان مسلمان، 1366.
37. ----------------، سر الصلوة، (معراج السالکین و صلوة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمه الله، 1375.
ص:113
38. ----------------، شرح دعای سحر، تهران، نشر عروج، 1374.
39. نهاوندی، فرید، رموز نماز، شرکت چاپ خانه خراسان، 1330.
40. واعظی نژاد، حسین، طهارت روح، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ اول، 1374.
41. یزدانی، محمود، معارفی از نماز، تهران، ستاد اقامه نماز، 1376.

​