بهشت وصال : بررسی آثار تربیتی، اجتماعی و فرهنگی نماز

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

ب) جایگاه نماز در روایات
اشاره

در روایت های معصومین علیهم السلام، جایگاه نماز نسبت به عبادت های دیگر مشخص شده است که در این قسمت تنها به برخی از آنها اشاره می کنیم.
یک _ ستون دین
روایت های زیادی در این باره نقل شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «اَلصَّلاةُ عِمادُ الدینِ فَمَنْ تَرَکَ صَلْوتَهُ مُتعمِّدا فَقَدْ هَدَمَ دینَهُ؛ نماز، ستون دین است. پس هر کس نمازش را به عمد ترک کند، بی گمان، دین خود را نابود کرده است».(1)
حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«اللّه، اللّه فی الصلاة فَإنَّها عَمودُ دینِکُمْ؛ از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز که ستون دین شماست».(2)
همچنین در حدیثی دیگر از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:
«مَوضعُ الصلاة مِنَ الدّینِ کَمَوْضع الرَأْسِ منَ الْجَسدِ؛ جایگاه نماز در دین، همانند جایگاه سر در جسد است».(3)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

دو _ نشانه دین داری
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «عَلَمُ الاِسلامِ الصّلاةُ؛ نماز، پرچم اسلام است».(4)
سه _ برترین عبادت
امام رضا علیه السلام می فرماید: «انَّ الصّلاةَ أَفضَلُ الْعبادةِ للّه ِ وَ هِیَ اَحْسَنُ صُورةٍ خَلقَها

---

1- محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 5،ص 402.
2- نهج البلاغه، ترجمه و شرح: فیض الاسلام، رسائل، شماره 47، ص 978.
3- ابوالقاسم پاینده، نهج الفصاحه، ص 624.
4- کنزالعمال، ج 79.
ص:20
اللّه ؛ نماز برترین عبادت برای خداوند است و آن بهترین صورتی است که خداوند آفریده است».(1)


چهار _ محبوب ترین عمل نزد خداوند
امام علی علیه السلام می فرماید: «لیسَ عملٌ احبُّ الی اللّه ِ عزّ وَ جلَّ منَ الصلاةِ؛ عملی محبوب تر از نماز برای خداوند عزّ و جلّ وجود ندارد».(2)
ج) جایگاه نماز در سخن امام خمینی رحمه الله
امام خمینی رحمه الله در کتاب آداب الصلاة می فرماید:
خصوصا نماز که سِمَت جامعیت دارد و منزله آن در عبادات منزله انسان کامل است و منزله اسم اعظم، بلکه خود اسم اعظم است.
نماز در بین عبادت ها، عبادت جامع است؛ زیرا شامل اقسام گوناگون عبادت ها است. راز جامعیت نماز را می توان از این کلام پیامبر دریافت که می فرماید:
بِالصّلاةِ یَبْلُغُ الْعَبْدُ اِلی الدَّرجَةِ الْعُلیا لِأَنَّ الصَّلاةَ تَسبیحٌ و تَهلیلٌ وَ تَحمیدٌ و تَکبیرٌ وَ تَمجیدٌ وَ تَقدیسٌ وَ قَوْلٌ وَ دَعوَةٌ.
به وسیله نماز، بنده به درجه والا (نزد خدا) می رسد؛ زیرا نماز هم تسبیح است و هم تهلیل و هم تحمید و هم تکبیر و هم تمجید و هم تقدیس و هم گفتار و هم دعوت (دعا و درخواست).

---

1- بحارالانوار، ج 81، ص 379، باب آداب الصلاة.
2- میزان الحکمة، ج 7، ص 3128.
ص:21

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

6. فلسفه نماز از دیدگاه پیشوایان دینی
اشاره
6. فلسفه نماز از دیدگاه پیشوایان دینی
امامان معصوم علیهم السلام درباره فلسفه تشریع نماز و دلایل واجب بودن آن در دین مواردی را ذکر کرده اند که به برخی از آنها اشاره می شود:
الف) اقرار به ربوبیت و اظهار عجز و خضوع و اعتراف
الف) اقرار به ربوبیت و اظهار عجز و خضوع و اعتراف
امام رضا علیه السلام در مورد علت واجب بودن نماز می فرماید:
اِنَّ عِلَةَ الصَّلاةِ إنّها اِقْرارٌ بِالرّبوبیَّةِ للّه ِ عزَّ وَ جلَّ وَ خَلْعُ الْاَنْدادَ وَ قیامٌ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبّارِ جَلَّ جَلالُه بِالذُّلِ وَ الْمَسکَنَةِ وَ الْخُضوعِ وَالإِعْتِرافِ وَ الطَّلَبِ لِلاقالَةِ مِنْ سالِفِ الذّنوبِ وَ وَضْعُ الوَجْه عَلیَ الْاَرْضِ کُلَّ یَومٍ اِعْظاما للّه عَزَّ وَ جَلَّ.(1)
علت (وجوب) نماز این است که نماز اقرار به پروردگاریِ حق تعالی عزّ و جلّ و نفی شریک(برای اوست) و ایستادن درمقابل خداوند جبار با خواری و بیچارگی و خضوع و اعتراف و تقاضای بخشش گناهان گذشته و گذاشتن صورت بر زمین(خاک) در هر روز برای بزرگداشت و تعظیم مقام خدای عزوجل است.
ب) مداومت بر ذکر حق و فراموش نکردن او
ب) مداومت بر ذکر حق و فراموش نکردن او

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

امام رضا علیه السلام درباره فلسفه نماز می فرماید:
وَ اَنْ یَکون ذاکرا غَیْرَ ناسٍ وَ لا بَطَرٍ وَ یَکونُ خاشِعا مُتَذَلِّلاً راغِبا لِلزِّیادَةِ فِی الدّینِ وَ الدُّنیا مَعَ ما فیهِ مِنَ الایجابِ وَ المُداوَمةِ عَلی ذِکْرِ اللّه ِ عزَّ وَ جَلَّ بِاللَّیلِ وَ النَّهارِ لِئَلّا یَنْسَی الْعَبْدُ سَیِّدَهُ وَ مُدَبِّرَهُ وَ خالِقَهُ فَیَبْطَرَ وَ یَطْغی وَ یَکونُ فی ذِکْرِهِ لِرَبِّهِ وَ قیامِهِ بَینَ یَدَیْهِ زاجرا لَهُ

---

1- صدوق، خصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، ص 525، ح 11.
ص:22
عَنِ الْمَعاصی وَ مانِعا لَهُ عَنْ اَنواعِ الْفَسادِ.(1)
و اینکه بنده به یاد (خالق خویش) باشد و غافل و سرکش نباشد و اینکه خاشع و ذلیل و جویای زیادی در دین و دنیا باشد و آنکه ذکر حق عزّوجلّ و مداومت بر آن در شب و روز واجب است تا مبادا بنده آقای خویش و تدبیر کننده و خالقش را فراموش کند که در نتیجه آن به سرکشی و طغیان درافتد و در یاد کردن پروردگارش و ایستادن در مقابل او مانع و بازدارنده ای از انواع فساد، برای بنده باشد.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

ج) جلوگیری از کبر و غرور

امام علی علیه السلام در نهج البلاغه می فرماید:
فَرَضَ اللّه ُ الایمانَ تَطهیرا مِنَ الشِّرکِ وَ الصَّلاةَ تَنْزیها عَنِ الْکِبْرِ.(2)
خداوند ایمان را برای پاک شدن از شرک و نماز را به منظور دور کردن بندگان از کبر، واجب کرد.
فاطمه زهرا علیهاالسلام در خطبه مشهور خود می فرماید: «فَرَضَ اللّه ُ الصَّلاةَ تَنْزیها عَنِ الکِبْرِ؛ خداوند، نماز را برای پاک شدن از کبر قرار داد».(3)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

د) سپاس گزاری از صاحب نعمت

---

1- شیخ محمد بن الحسن حرالعاملی، وسائل الشیعه، تصحیح و تحقیق: شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، 1403ه .ق، چ 5، ج 3، ص 4.
2- نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 1197، حکمت 244.
3- میزان الحکمه، ج5، ص 375.
ص:23
امام سجاد علیه السلام می فرماید:
اَلْحمدُ للّه ِ الَّذی لَوْ حَبَسَ عَنْ عبادِهِ مَعْرِفَةَ حَمْدهِ عَلی ما اَبْلاهُمْ مِنْ مِنَنِهِ الْمُتَتابِعَةِ وَ اَسْبَغَ عَلَیْهِمْ مِنْ نِعَمِهِ الْمُتَظاهِرَةِ، لَتَصَرَّفوا فی مِنَنِهِ فَلَمْ یَحْمَدوهُ، وَ تَوَسَّعوا فی رزقِهِ فَلَمْ یَشکروهُ، وَ لَوْ کانوا کَذلِکَ لَخَرجوا مِنْ حُدودِ الإنسانِیَّةِ اِلی حَدِّ الْبَهیمیَّةِ فَکانوا کَما وَصَفَ فی مُحْکَمِ کَتاِبهِ: اِنْ هُمْ اِلاّ کَالاْنْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ سَبیلاً.(1)
سپاس خدایی را که اگر شناخت حمد و سپاس خویش را بر آنچه از نعمت های پی در پی خود بر بندگان خویش عطا کرده و از نعمت های آشکاری که بر آنها گسترده است، از آنها مخفی می داشت (و بر این حمد گفتن آگاهشان نمی کرد) بدون شک از نعمت های او استفاده کرده و سپاس گزاری اش نمی کردند و از روزی او استفاده بسیار کرده و شکرش نمی گفتند. در این صورت، قطعا از حدود انسانیت خارج و در حد حیوان بودن داخل می گشتند؛ چنان که در کتاب خود فرموده است: آنان مگر همانند حیواناتی بیش نیستند، بلکه (این گونه افراد) گمراه ترند.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

7. حقوق نماز بر نمازگزار

بر اساس گفتار و بیان ائمه دین، همان گونه که نماز، نمازگزار را از فحشا و بدی باز می دارد، همین طور هم حقوقی بر او پیدا می کند که رعایتِ حق او لازم است. از امام سجاد علیه السلام در این باره روایت شده است:
عَنْ محمد بنِ یعقوبِ باسناده اِلی مولانا زین العابدین علیه السلام انَّه قالَ: فَأمّا حقوقُ

---

1- صحفیه کامله سجادیه، ترجمه و شرح: فیض الاسلام، دعای یکم، ص 31.
ص:24
الصَّلاةِ. فَاَنْ تَعْلَمَ انَّها وفادَةٌ اِلی اللّه ِ وَ انّکَ فیها قائِمٌ بَیْنَ یَدَیِ اللّه ِ فَإذا عَلِمْتَ ذلکَ کنتَ خَلیقا اَنْ تَقومَ فیها مَقامَ العَبْدِ الذَّلیلِ الرّاغِبِ الرّاهِبِ الْخائِفِ الرّاجی الْمُسْتکینِ الْمُتَضَرِّعِ الْمُعظِم مقامَ مَنْ یَقومُ بَیْنَ یَدیْهِ بالسُّکونِ وَ الْوَقارِ وَ خُشوعِ الأطرافِ وَلینِ الْجناحِ وَ حُسْنِ الْمُناجاةِ لَهُ فی نَفْسِهِ وَ الطَّلبِ الیْهِ فی فَکاکِ رَقَبَتِهِ الّتی اَحاطَتْ بِهِ خطیئتهُ وَ اسْتَهْلکَتْها ذُنوبُهُ وَ لا قوّةَ اِلاّ بِاللّه ِ.(1)
اما حقوق نماز (که باید رعایت شود) عبارت از این است که بدانی نماز ورود به محضر خداست و بدانی که به هنگام نماز در پیشگاه خدا ایستاده ای. چون این را دانستی، شایسته خواهی بود که به نماز بایستی؛ آن گونه که بنده ذلیل، طالب و راغب، بیمناک (از عذاب خدا)، امیدوار (به رحمت خدا)، در مانده و زار به نماز می ایستد که با آرامش و وقار، خشوع در اعضا و جوارح، فروتنی و با مناجات نیکو و با طلب رهایی نفس خود که خطایایش او را فرا گرفته و گناهانش او را هلاک ساخته، مقام آن را که در پیشگاهش ایستاده، بزرگ می دارد و هیچ نیرویی جز از خدا نیست.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

8. نماز و ادیان الهی
اشاره
8. نماز و ادیان الهی
بنا به نص آیات قرآن، نماز، عبادتی است که در آغاز نبوت حضرت آدم علیه السلام از سوی خداوند بر انسان واجب شده است و تمام انبیای الهی نیز بدان عمل می کرده اند، ولی چگونگی و شکل ظاهری آن دقیقا معلوم نیست.

---

1- بحار الانوار، ج 81، ص 380باب آداب الصلاة. در کتاب رسالة الحقوق امام سجاد علیه السلام با اندکی تفاوت آمده است.
ص:25
آنچه مهم است ویژگی نماز در نهی از فحشا و منکر و رساندن بنده به معراج و مقام قرب الهی است که همواره در ادیان مختلف الهی مورد توجه بوده است. در آیات متعددی از قرآن کریم به وجود نماز در دیگر ادیان الهی اشاره شده است. نخست حدیثی از امام صادق علیه السلام در این باره نقل می شود:
اَحَبُّ الْأعْمالِ الی اللّه ِ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّلاةُ وَ هِی آخِرُ وَصایا الْأنبیاءِ عَلیهم السَّلام.(1)
محبوب ترین کارها نزد خدای عزّ و جل، نماز است و آن آخرین سفارش های پیامبران علیهم السلام است.
برخی از آیاتی که به وجود نماز در ادیان دیگر الهی دلالت دارند، به شرح ذیل است:

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

حضرت ابراهیم علیه السلام و نماز

قرآن در آیاتی از زبان حضرت ابراهیم علیه السلام چنین می فرماید:
رَبَّنا إِنّی أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّیَّتی بِوادٍ غَیْرِ ذی زَرْعٍ عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِیُقیمُوا الصَّلاةَ. (ابراهیم: 37).
ای پروردگار ما، من ذریه خویش را در سرزمینی غیر قابل کشت در نزد خانه حُرمت یافته ات سکونت دادم تا نماز به پا دارند.
رَبِّ اجْعَلْنی مُقیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ. (ابراهیم: 40)
پروردگارا، مرا و ذریه مرا به پا دارنده نماز قرار ده و دعای ما را بپذیر.
حضرت اسماعیل علیه السلام و نماز
حضرت اسماعیل علیه السلام و نماز

---

1- وسائل الشیعه، ج 3، ص 26، ح 2.
ص:26
قرآن یکی از ویژگی های حضرت اسماعیل علیه السلام را امر مدام به نماز ذکر می کند:
وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ إِسْماعیلَ إِنَّهُ کانَ صادِقَ الْوَعْدِ وَ کانَ رَسُولاً نَبِیًّا وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ. (مریم: 54 و 55)
و در کتاب (قرآن) یادآور اسماعیل را که او وفا کننده به عهد و فرستاده ای نبیّ (خبر رسان) بود و همیشه اهل خود را به نماز و زکات فرمان می داد.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

حضرت اسحاق و یعقوب علیهماالسلام و نماز

هنگامی که قرآن درباره حضرت اسحاق و یعقوب علیهماالسلام سخن می گوید، به این نکته اشاره دارد که ما (خداوند) بر آن پیامبران فعل خیر و اقامه نماز را وحی کردیم:
وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحینَ وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدینَ. (انبیاء: 72 و 73)
و به او اسحاق و یعقوب فرزند زاده اش را عطا کردیم و تمام آنها را نیکان قرار دادیم و آنان را ائمه ای قرار دادیم که به امر ما هدایت می کردند و بر آنها انجام اعمال خیر و بر پا داشتن نماز و دادن زکات را وحی کردیم و آنان (نیز) برای ما بندگانی عبادت کننده بودند.