بهشت وصال : بررسی آثار تربیتی، اجتماعی و فرهنگی نماز

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

حضرت شعیب علیه السلام و نماز

بنا به نص قرآن، حضرت شعیب علیه السلام نیز نماز را به قوم خویش ابلاغ کرده است:
قالُوا یا شُعَیْبُ أَ صَلاتُکَ تَأْمُرُکَ أَنْ نَتْرُکَ ما یَعْبُدُ آباؤنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فی أَمْوالِنا ما
ص:27
نَشؤا. (هود: 87)
گفتند: ای شعیب آیا نمازت تو را فرمان می دهد که ما آنچه را که پدرانمان می پرستیدند ترک کنیم یا آن گونه که می خواهیم در اموالمان تصرف نماییم.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

حضرت موسی علیه السلام و نماز

هنگامی که حضرت موسی علیه السلام به پیامبری برگزیده شد، اولین فرمان الهی که به آن حضرت ابلاغ شد، اقامه نماز بود:
فَلَمّا أَتاها نُودِیَ یا مُوسی إِنّی أَنَا رَبُّکَ... فَاسْتَمِعْ لِما یُوحی إِنَّنی أَنَا اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدْنی وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری. (طه: 11 _ 14)
پس چون موسی (نزد آن آتش) آمد، ندا داده شد که ای موسی من همان پروردگار تو هستم... پس به آنچه که بر تو وحی می شود گوش فرا ده که من اللّه هستم و جز من خدایی نیست، پس مرا عبادت کن و نماز را برای ذکر و یاد من به پا دار.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

لقمان و نماز

لقمان در مورد نماز و امر به معروف و نهی از منکر به فرزند خود، چنین سفارش می کند:
یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ. (لقمان: 17)
ای فرزندم، نماز را به پا دار و امر به معروف و نهی از منکر نما.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

حضرت زکریا علیه السلام و نماز

همچنین قرآن در مورد نمازگزار بودن زکریا علیه السلام می فرماید:
فَنادَتْهُ الْمَلائِکَةُ وَ هُوَ قائِمٌ یُصَلّی فِی الْمِحْرابِ. (آل عمران: 39)
پس فرشتگان او را ندا دادند، در حالی که او در محراب به نماز ایستاده بود.
ص:28
حضرت عیسی علیه السلام و نماز
حضرت عیسی علیه السلام و نماز
هنگامی که حضرت عیسی علیه السلام طفلی در گهواره بود، به مردمان خبرداد که خداوند مرا پیامبر قرار داده و به نماز سفارش کرده است:
قالَ إِنّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنی نَبِیًّا وَ جَعَلَنی مُبارَکًا أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ. (مریم: 30 و 31)
(عیسی) گفت: من بنده خدا هستم. (او) مرا کتاب داده و پیامبر قرار داده است و هر کجا باشم مرا مبارک قرار داده و به نماز و زکات سفارش کرده است.
بنا بر آنچه گفته شد، صلاة یا نماز یک حکم واجب الهی در همه ادیان بوده است و همه اقوام انبیای الهی موظف به انجام فریضه نماز بوده اند:
و هنگامی که ما از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مسکینان نیکی کنید و با مردم نیکو صحبت کنید و نماز به پا دارید و زکات بدهید، سپس شما سرباز زدید. (بقره: 83)
اما اهمیت نماز در دین اسلام نسبت به دیگر ادیان الهی را باید همانند شأن پیامبر و قرآن در میان پیامبران و کتاب های آنها دانست.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

نماز و موجودات دیگر

قرآن کتابی است که کلمات آن بیانگر اسرار هستی است .یکی از مسائل قابل توجه در آن، مسئله تسبیح موجودات و اشیاست. با توجه به اینکه تسبیح و عبادت موجودات بر حیات آنها استوار است، پس تمام موجودات دارای نوعی حیات در حد اقتضای وجود خود هستند و این مسئله در علوم عقلی و عرفانی اسلام امری اثبات شده است.
ص:29
امام خمینی رحمه الله در مقام استاد برجسته در علوم برهانی و عرفانی در مورد تسبیح موجودات می فرماید:
... در مدارک ائمه برهان و قلوب اصحاب عرفان به ظهور پیوسته که تمام دائره وجود _ بمُلکِها و ملکوتها و قَضّها و قضیضها _ حیات شعوریِ ادراکیِ حیوانی بل انسانی دارند و حامد و مسبِّح حق تعالی از روی استشعار و ادراکند و در فطرت تمام موجودات _ خصوصا نوع انسانی _ خضوع در پیشگاه مقدس کامل و جمیل علی الاطلاق ثبت و ناصیه آنها در آستانه قدسش بر خاک است.(1)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

نظر قرآن در این باره قابل توجه است:
1. دیگر جنبندگان، گروه هایی همانند شما هستند:
وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِی اْلأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ. (انعام: 38)
و هیچ جنبنده ای در زمین و پرنده ای که با دو بالش پرواز می کند نیست، مگر اینکه امت هایی مانند شما (هستند).
2. هر یک از موجودات به نماز و تسبیح خود آگاهند:
أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافّاتٍ کُلُّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ وَ اللّهُ عَلیمٌ بِما یَفْعَلُونَ. (نور: 41)
آیا نمی بینی که هرچه در آسمان ها و زمین است و پرنده بال گشوده، همگی خدا را تسبیح می گویند و هر کدام نماز و تسبیح خویش را می داند و خداوند به آنچه انجام می دهند، آگاه است.
در این آیه از واژه «صلاة» در مورد موجودات استفاده شده است.
3. تمام اشیا و موجودات و تمام عوالم هستی و آسمان های هفت گانه و زمین و هر آنچه در آنها است، همگی خداوند را تسبیح می گویند:

---

1- آداب الصلاة، صص 279 و 280.
ص:30
تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ اْلأَرْضُ وَ مَنْ فیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ. (اسراء: 44)
آسمان های هفت گانه و زمین و هر چه در آنهاست، خدا را تسبیح می گویند و هیچ چیزی وجودندارد مگر اینکه او را تسبیح می گوید، ولی شما تسبیح آنها رانمی فهمید.

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

همچنین آیات دیگری نیز به شعور عالم هستی و تسبیح موجودات اشاره دارند، از جمله:
وَ لِلّهِ یَسْجُدُ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی اْلأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِکَةُ وَ هُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ. (نحل: 49)
و آنچه در آسمان ها و زمین، جنبنده وجود دارد و نیز فرشتگان برای خدا سجده می کنند و از این کار سرپیچی و تکبر نمی کنند.
سَخَّرْنا مَعَ داوُودَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنّا فاعِلینَ. (انبیاء: 79)
پرنده و کوه ها را مسخره کردیم که با داود تسبیح گویند و ما انجام دهنده بودیم.
وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ. (رحمن: 6)
و ستاره و درخت او را سجده می کنند.
بنابراین، تمام هستی به تسبیح خالق خود مشغولند، ولی ما این تسبیح و نماز آنان را درک نمی کنیم، چنان که در آیه 44 سوره اسراء نیز بدان تأکید شده است.
مفسران درباره چگونگی تسبیح و نماز موجودات اختلاف دارند؛ گروهی به تکوینی بودن تسبیح آنان معتقدند، ولی برخی مانند امام خمینی رحمه الله بر شعوری بودن و تسبیح آگاهانه نطقی اعتقاد دارند.
ص:31
در اینجا به نظر امام خمینی رحمه الله که گویای وجود آرا و اختلاف نظر مفسران است، اشاره می شود:
بدان که از برای جمیع موجودات حظّ، بلکه حظوظی از عالم غیب که حیات محض است، می باشد و حیات ساری درتمام دار وجود است و این مطلب نزد ارباب فلسفه عالیه، با برهان و نزد اصحاب قلوب و معرفت، به مشاهده و عیان، ثابت است و آیات شریفه الهیه و اخبار اولیای وحی علیهم الصلاة و السلام دلالت تام تمام بر آن دارد.
و محجوبین از اهل فلسفه عامیه و اهل ظاهر که نطق موجودات را نیافته اند به تأویل و توجیه پرداخته اند و عجب آن است که اهل ظاهر که به اهل فلسفه طعن زنند که تأویل کتاب خدا کنند، به حسب عقل خود در این موارد، خود تأویل این همه آیات صریحه و احادیث صحیحه کنند؛ به مجرد آنکه نطق موجودات را نیافته اند، با آنکه برهانی در دست ندارند، پس تأویل قرآن را، بی برهان و به مجرد استبعاد کنند.
بالجمله، دار وجود اصل حیات و حقیقت علم و شعور است و تسبیح موجودات تسبیح نطقی شعوری ارادی است؛ نه تکوینی ذاتی که محجوبان گویند و تمام آنها به حسب حظّی که از وجود دارند، به مقام باری جلّت عظمته معرفت دارند.(1)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

د) ادب نشاط و بهجت

«و دیگر از آداب قلبیه نماز و سایر عبادات که موجب نتایج نیکویی است، بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از اسرار عبادات است، آن است که سالک جدیّت کند که عبادت را از روی نشاط و بهجت قلب و فرح و انبساط خاطر به جا آورد و از کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت احتراز شدید کند. پس وقتی را که برای عبادت انتخاب می کند، وقتی باشد که نفس را به عبادت اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور ندارد؛ زیرا اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت کند ممکن است آثار بدی به آن مترتب شود که از جمله

---

1- آداب الصلاة، ص 20.
2- آداب الصلاة، ص 21.
ص:37
آنها آن است که انسان از عبادت منزجر شود...».(1)
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله که می فرماید:
قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله یا عَلیُّ، اِنَّ هذا الدین متینٌ، فَأَوغِلْ فیهِ بِرِفْقٍ وَ لا تُبَغِّضُ اِلی نفسکَ عبادةَ ربِّکَ.(2)
ای علی، این دین متین و استوار است، با رفق و مدارا در آن گام نه و پرستش پروردگارت را مبغوض خود مکن.
همچنین امام حسن عسکری علیه السلام که می فرماید:
اِذا نَشَطَتِ القلوبُ فَاَوْدِعوُها وَ اذا نَفَرَتْ فَوَدِّعوها.(3)
هنگامی که قلوب نشاط و بهجت دارند، به آنها امانت بسپارید و وقتی که گریزانند آنها را واگذارید.
امام خمینی رحمه الله با اشاره به حدیث می فرماید:
و از این احادیث و احادیث دیگر استفاده ادب دیگر شود که آن نیز از مهمات باب ریاضت است و آن عبارت از مراعات است و آن، چنان است که سالک در هر مرتبه که هست، چه در ریاضات و مجاهدات علمیّه یا نفسانیّه یا عملیّه، مراعات حال خود را بکند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نماید و زائد بر طاقت و حالت خود تحمیل آن نکند، خصوصاً برای جوان ها و تازه کارها این مطلب از مهمات است... ».(4)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

9. آداب و اسرار نماز
اشاره
9. آداب و اسرار نماز
اجتماع و زندگی اجتماعی انسان اقتضای خلقت و طبع مدنی و اجتماعی اوست؛ به گونه ای که نه نوع انسان قادر به زندگی غیر اجتماعی و بریده از دیگران است و نه شرع و دستورهای الهی به او اجازه چنین عملی می دهد. ساده ترین شکل اجتماع، هم نشینی است که در آموزه های اسلامی بدان توجه شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:

---

1- آداب الصلاة، صص 255 و 256.
ص:32
الْوَحدَةُ خیرٌ مِنْ جَلیسِ السُّوءِ وَ الْجَلیسُ الصّالحُ خَیرٌ مِنَ الْوَحْدَةِ.(1)
تنهایی بهتر از هم نشین بد است و هم نشین نیکوکار بهتر از تنهایی است.
مسئله مهم در زندگی اجتماعی و ارتباط با دیگران، مسئله رعایت آداب و رسوم است؛ یعنی رعایت مسائلی که انجام یا ترک آن ضروری است و نشان عقل و شخصیت انسان به شمار می رود. به حکم عقل، رعایت آداب در ارتباط با دیگران به تناسب میزان اعتبار و جایگاه طرف مقابل، بسیار ضروری است و این مسئله در زندگی روزانه قابل درک است. برای مثال، در دیدار یک پادشاه و یا یک مسئول بلندپایه، از لحاظ ظاهری و رفتاری، ادب لازم را رعایت می کنیم. در شرع مقدس و احادیث، دو گونه ادب به نمازگزاران توصیه شده است که رعایت آنها به رشد و کمال انسانی و تأثیرگذار بودن نماز خواهد انجامید و رعایت نکردن آن محرومیت از لطف الهی را به همراه خواهد داشت.
«بدان که از برای نماز غیر از این صورت، معنایی است و غیر از این ظاهر، باطنی است و چنانچه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها موجب بطلان نماز صوری یا نقصان آن گردد، همین طور از برای باطن آدابی است قلبیه باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی را بطلان یا نقصان دست دهد، چنانچه با مراعات آنها نماز دارای روح ملکوتی

---

1- نهج الفصاحه، ص 643 .
ص:33
شود».(1)
آداب نماز دوگونه است: آداب ظاهری و آداب باطنی. نماز هم مثل انسان دارای ظاهر و باطن است وانسانیت انسان براساس نماز و نماز انسان براساس انسانیت او محقق می گردد. امام خمینی رحمه الله درباره رابطه نماز با انسانیت انسان می فرماید:
بالجمله از برای نماز مقامات و مراتبی است که در هر مرتبه ای که مصلی است، نمازش با مرتبه دیگر بسیار فرق دارد، چنانچه مقامش با مقامات دیگر خیلی فرق دارد. پس مادامی که انسان، صورت انسان و انسان صوری است نماز او نیز نماز صوری است و فایده آن نماز، فقط صحت و اجزای صوری فقهی است... و اگر ازمرتبه ظاهر به باطن و از صورت به معنی پی برد تا هر مرتبه ای که محقق شود نماز او نیز حقیقت پیدا می کند... .
پس مادامی که نماز انسان صورت نماز است و به مرتبه باطن و سرّ آن نرسیده، انسان متحقق نشده، انسان نیز صورت انسان است و به حقیقت آن محقق نگردیده، پس میزان درکمال انسانیت وحقیقت آن عروج به معراج حقیقی و صعود به اوج کمال و وصول به باب اللّه با مرقات نماز است.(2)

[طهورا*کنیز فاطمه زهرا(س)*]

در این قسمت، مختصری از آداب عبادت ونماز از زبان امامان معصوم علیهم السلام و نیز اهل نماز حقیقی، به ویژه امام خمینی رحمه الله بیان می شود:
امام خمینی رحمه الله در آداب عمومی عبادت، به ویژه نماز می فرماید:
الف) ادب ذلت خود در برابر عزت خدا
الف) ادب ذلت خود در برابر عزت خدا
«یکی از آداب قلبیه در عبادت و وظایف باطنیه سالک طریق آخرت،

---

1- آداب الصلاة، ص 2.
2- امام خمینی، اسرارنماز یا معراج السالکین و صلاة العارفین، ص 7.
ص:34
توجه به عزّ ربوبیّت و ذلّ عبودیت است.(1) پس سالک الی اللّه را ضرور است که به مقام ذلّ خود پی برد و نصب العین او ذلّت عبودیّت و عزت ربوبیّت باشد».(2)
بنابراین، نمازگزار باید به هنگام عبادت، ناچیزی و ضعیف بودن خود را در مقابل عظمت بی انتهای خالق خویش به یاد آورد تا از حجاب خودبینی بیرون آید. «تا انسان را نظر به خویشتن و کمال و جمال متوهم خود است، از جمال مطلق و کمال صرف، محجوب و مهجور است و اول شرط سلوک الی اللّه خروج از این منزل است، بلکه میزان در ریاضت حق و باطل همین است».(3)
حاصل این ادب درنماز، خشوع است: «یکی از اموری که برای سالک در جمیع عبادت خصوصا نماز که سرآمد همه عبادات است ومقام جامعیت دارد لازم است، خشوع است و حقیقت آن عبارت است از خضوع تامّ ممزوج با حبّ یا خوف.(4) اگر قلب از قلوب شوقی باشد، خضوع در عین حبّ اوست و ناشی از هیبت و عظمت و سطوت جمال حق است و اگر قلب خوفی باشد، خضوع او ناشی از ادراک عظمت و کبریا و جلال حق است».

---

1- آداب الصلاة، ص 7.
2- آداب الصلاة، ص 9.
3- آداب الصلاة، ص 8.
4- آداب الصلاة، ص 13.
ص:35