وسواس، شناخت و راه های درمان

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

وسواس، شناخت و راه های درمان

علی محمد حیدری نراقی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مقدمه

بسم اللّه الرحمن الرحیم
الحمد للّه ربّ العالمین، ثمّ الصلاة و السلام
علی سیدنا محمد صلی الله علیه و آله و علی آله الطیبین الطاهرین
و اللّعن الدائِم علی أعدائِهم أجمعین.
بشر از ابتدا طالب سعادت و خوشبختی بوده و در مقابل، از بدبختی و شقاوت، گریزان. اصولاً همه مردم مایلند که خوشبخت و سعادتمند باشند و هر چیزی را که مایه سعادت و خوشبختی خویش بدانند، برای خود فراهم نمایند، ولی مشکل بزرگ و اساسی همین انسان، عدم شناخت اصل سعادت است که در طول قرن های متمادی، متفکران و دانشمندان، مطالعات و پژوهش های خود را بر محور شناخت و تبیین این اصل کلی متمرکز کرده و کتاب هایی را به رشته تحریر و نگارش درآورده اند.
اما اسلام سعادت، کرامت، بزرگ منشی و خوشبختی انسان را بر پایه آموزه های تعالیم اسلامی دانسته و یکی از راه های رسیدن به آن مقام را استفاده بهینه از ساعات عمر و زندگی می داند، لیکن فردی که گرفتار وسواس می شود، عمر خود را در راه های باطله و بی فایده گذرانیده و این سرمایه عظیم را از دست داده است. بر همین اساس که در دنیای کنونی امروز، جمعیت های زیادی گرفتار این مرض هستند، تصمیم به تحریر این کتاب گرفته شد تا ان شاءاللّه برای نجات از این مهلکه عظیم، راه حل هایی را که اسلام عزیز و دانشمندان فن ارایه نموده و مورد توجه قرار داده اند، مد نظر داشته و با عمل به آنها، از این مهلکه نجات یابند.
ثواب این اثر مختصر را به روح بلند و ملکوتی انبیا، ائمه معصومین علیهم السلام ، والد خود و والدین همسرم که در تحریر این اثر مرا کمک کرده، اهدا نموده و همگان را توصیه و سفارش به توسل و توجه به اهل بیت عصمت و طهارت که آن بزرگواران سرمایه بزرگ، برای دنیا و آخرت انسان هستند، نموده و از خداوند، توفیق بیش از پیش را خواهانم. در پایان از خوانندگان محترم در مورد سهو و اشتباه پوزش طلبیده و امید عفو و راهنمایی های لازم را درخواست می نمایم.
و ما توفیقی إلاّ باللّه . علیه توکلت و إلیه أنیب، حسبنا اللّه و نعم الوکیل، نعم المولی و نعم النصیر.
مؤلف

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

بیماری خطرناک وسواس

انسان ها همان طور که از نظر شکل و قیافه مختلف هستند، از جنبه های روحی و فکری نیز با یکدیگر متفاوتند. اگر افراد متعادل و غیرمتعادل در دو قطب واقع شوند، بقیه افراد بین این دو قطب قرار می گیرند، با این تفاوت که برخی به قطب متعادل و بعضی به قطب غیرمتعادل تمایل خواهند داشت.
در زندگی اجتماعی به افرادی برخورد می کنیم که در انجام کارها بدون این که کار را در نظر بگیرند زود تصمیم می گیرند. این گونه افراد عجول همیشه در مسائل و حوادث، سطح قضایا را لمس می کنند و به عواقب و لوازم آنها توجهی ندارند. معلمی که تحقیق نکرده، زود عکس العمل از خود نشان می دهد، بازرگانی که در امر تجارت با شتاب زدگی اقدام می نماید، پدری که با خامی و نپختگی در باره فرزندان خود تصمیم می گیرد، همه از این دسته هستند.
در برابر این افراد، گروه دیگری قرار دارند که نمی توانند تصمیم بگیرند، حتی در عادی ترین کارهای روزمره، از اتخاذ تصمیم عاجز می مانند. تردید و شک کشنده ای آنان را رنج می دهد، هر بار که می خواهند تصمیم بگیرند، افکار خاصی آنان را از تصمیم باز می دارد. این عده دچار بیماری خطرناک وسواس می باشند، این روحیه حتی در عادی ترین کارهای آنان به چشم می خورد.
این بیماری این طور آغاز می گردد که شخص پس از انجام عملی احساس می کند که تفکر خاصی او را رنج می دهد و او نمی تواند در برابر آن ایستادگی نماید. با این که به نارسایی و پوچ بودن آن فکر اعتقاد کامل دارد، ولی در اثر ناتوانی و ضعف فکری تسلیم آن می گردد.
به عنوان مثال، افراد سالم وقتی درب مغازه و خانه خود را می بندند، پس از بررسی جزئی مطمئن شده دنبال کار خود می روند، ولی بیمار وسواسی دائما می پندارد که درب بسته نشده است و چون می خواهد به کار دیگری مشغول شود، این افکار او را رنج می دهد.
ریشه و اساس این بیماری، ناتوانی فکری است، لذا در انحصار ملت خاصی نبوده، در هر جامعه ای بر اساس آداب و سنن، به نوعی ظهور و بروز می کند. علاوه بر این، در هر طبقه با توجه به خصوصیات صنفی به طرز خاصی آشکار می گردد. برخی از دانشمندان، در تألیف و تصنیف کتاب دچار وسواس می گردند. این گونه افراد با داشتن امکانات وسیع علمی، هرگز نمی توانند کتابی تألیف نمایند. چه، وسوسه انتقاد و ایرادگیری دیگران، آنان را از این کار باز می دارد، با این که ممکن است نوشته آنان اصلاً ایرادی نداشته باشد، از این گذشته کدام نوشته ای تاکنون بدون ایراد و انتقاد بوده است، و آیا عقل می پذیرد که برای یک انتقاد کوچک از یک تألیف ضروری لازم خودداری کنیم؟ برخی از افراد در طهارت و نجاست دچار وسوسه می شوند، نیرویی نامرئی آنان را دچار شک و تردید می سازد!
این بیماری از ابتدایی ترین مرحله شروع شده، به تدریج به مراحل خطرناکی می رسد، در برخی از موارد کار وسواس آن چنان شدت می یابد که همه افراد را «مسامحه کار» تشخیص داده و زندگی اجتماعی،بر ایشان دشوار و سخت می گردد.
حملات این نیروی نامرئی در صورت عدم معالجه هم چنان توسعه می یابد و به مرحله حادی می رسد. در این مرحله برخی کارشان به جنون کشیده می شود.
در ابتدا شخص وسواسی درک می کند که رفتارش غیرعادی است، ولی در مراحل بحرانی، این درک از او گرفته می شود و دیگران را افراد غیرعادی تلقی می کند. زیان دیگری که شخص وسواسی بدان دچار می گردد، شک و تردید در سایر قسمت های زندگی او است، فردی که در نجاست و طهارت وسواس دارد، به تدریج در سایر شئون زندگی هم دچار تردید و شک می گردد، این گونه اشخاص نمی توانند در سایر مسایل تصمیم بگیرند، و با این ضعف و ناتوانی فکری، همیشه با فکر و اراده دیگران به زندگی می پردازند، چون خود از تصمیم گیری عاجز می باشند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

انگیزه وسواسی

در مواردی پیدایش رفتار وسواسی، نتیجه حوادث تلخی است که در سنین کودکی روی داده است، مثلاً کودکی که در خردسالی از ترس فرار کرده، خود را در اتاق درب بسته ای پنهان کرده بود، بعدها دچار وسوسه بسته شدن درب می شود، یعنی هیجان گذشته بعدها در فرم وسواس بسته نشدن درب آشکار می گردد.
یکی دیگر از عوامل پیدایش رفتار وسواسی عبارت است از زندگی توأم با محرومیت ها و فقدان امنیت خاطر. در دوران کودکی بسیاری از کودکان که در محیط خانه با مشکلات خانوادگی از قبیل اختلافات و جدایی و طلاق مادر، دست به گریبان هستند، واکنش این مشکلات روحی در بزرگی به شکل رفتار وسواسی بارز می گردد. چه استحکام و قدرت فکری آنان با تصادم با مشکلات خانوادگی از بین رفته، به ناتوانی گراییده است و همین ناتوانی فکری، خود عامل پیدایش رفتار وسواسی می گردد.
دختری که در دوران کوچکی همیشه ناظر اختلافات پدر و مادر و جدایی آنان بود، در اولین فرصت این ناراحتی ها و تشویش ها به حالت رفتار وسواسی بسیار شدیدی، در امر نجاست و طهارت در او ظاهر گشت.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

درمان وسواسی

در درجه اول باید از آنچه به فکر و نیرومندی آن آسیب برساند خودداری کرد. چه، عامل عمده ای که رفتار وسواسی را پرورش و یا به ظهور می رساند، قوای فکری باشد، هر قدر انسان ها از سلامت فکر برخوردار باشند، کمتر دچار وسوسه می گردند.
بنا بر این باید کوشید از تفکرات غیرمتعادل اجتناب کرد، یعنی در برابرشان مقاومت کرد و با بی توجهی آن افکار را از خود راند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اسلام و افکار وسواسی

اسلام که دین زندگی و اجتماعی است، شدیدا با احتمالات و تخیلات وسواسی مبارزه کرده است. در درجه اول بر اساس ضوابط و قواعد کلی، اصولاً از پیدایش افکار وسواسی جلوگیری کرده، در باره طهارت و نجاست، دستور داده با آن معامله طهارت شود. از این گذشته عملکرد بازار مسلمانان و خودشان، نشانه پاکی و پاکیزگی است، روی این اصول هیچ کس حق ندارد به احتمالات وسواسی ترتیب اثر دهد. در موضوع نماز، کسانی که شکشان از میزان عادی و متعادل تجاوز بکند، از درجه اعتبار ساقط است.
به طور کلی اسلام با تردید و شکی که بیماری زا بوده و یا در آستانه آن قرار گرفته باشد، به سختی مبارزه نموده و کوشیده است تا مسلمانان از نظر فکری، افرادی غنی و توانا بوده، هیچ گاه دچار افکار وسواسی و شک و تردید نگردند، چون شک و بی تصمیمی خود، یک نوع بیماری مهلک است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

درمان وسواس

رهاکردن بررسی های نامتعادل، تقویت جسمی، دوری از افراد مبتلا به این حالت و مسافرت، در درمان این بیماری اثر عمیق دارد.
در مقاله «رفتار وسواسی» عامل اساسی بیماری وسواس، ناتوانی روحی شناخته شده و گفته شد که افکار وسواسی کم و بیش در همه افراد وجود دارد، منتهی افراد متعادل با قدرت روحی، با آن افکار مبارزه می نمایند و هیچ گاه خود را اسیر و درمانده این تخیلات روحی قرار نمی دهند و پس از حصول اطمینان عقلایی، همه تردیدها را از خود دور می سازند، ولی شخص وسواسی در اثر فقدان توانایی روحی، به جای مقاومت خود را تسلیم این وسوسه ها می نماید، در نتیجه نیروی نامرئی «احتمالات وسواسی» محرک رفتار شده، به تکرار عمل وامی دارد.(1)
برای این که افراد از اول به رفتار وسواسی دچار نشوند و در صورت ابتلا، به مراحل حاد آن نرسند، باید توجه داشت که بررسی ها و دقت ها باید در حد متعادل بوده و از افراط و تفریط دور باشد، نه آنچنان که به تسامح و سهل انگاری متصف شویم و نه این که به «بیماری وسواس» گرفتار آییم.
برای رسیدن به این مقصود هنگامی که احساس شود بررسی ها از حد تعادل خارج می شوند، باید توجهی به آنها ننموده، ارزشی برای آنها قایل نشویم، زیرا مراقبت ها و دقت های نامتعادلی و بیش از حد است که به تدریج قدرت روحی را در هم شکسته، تسلط و نفوذ خود را گسترش می دهد. تمام افراد وسواسی پیش از بیماری وسواس در آغاز فقط دقت و بررسی آنان در حد نامتعادل بوده است، ولی بعدها همین احتمالات توسعه یافته، به بیماری وسواس گرفتار شده اند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

تقویت جسمی

یکی از عوامل پیدایش و یا تشدید بیماری وسواس، ضعف جسمی است، وقتی قدرت جسمی افراد کاهش یابد، عوامل بیماری زا اعم از جسمی و روحی حمله خود را تشدید می نمایند، همانطور که شکست قدرت روحی در پیدایش بیماری وسواس مؤثر است، ضعف جسمانی نیز آن را توسعه می دهد.
بیماران وسواسی خود معترفند که در دوره ضعف جسمی، روحیه وسواسی شان شدید می گردد و حملات افکار وسواسی حادتر صورت می گیرد.
و در نتیجه افراد وسواسی در چنین مواقعی دیرتر می توانند خود را از چنگال افکار وسواسی نجات دهند، بر عکس هر قدر از سلامت تن بیشتر برخوردار باشند، بهتر می توانند از خود مقاومت نشان دهند.
بنابر این باید کوشید افراد وسواسی را از نظر جسمی تقویت کرد و از آنچه که بنیه و جسم آنان را تضعیف می نماید، جلوگیری به عمل آورد. هیجان و عصبانیت یکی از اموری است که شخص وسواسی را از لحاظ جسمی سست می کند و عجز و ناتوانی او فراوان می گردد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

توبیخ ها و شماتت ها

یکی از اشتباهاتی که اطرافیان وسواسی ها مرتکب می شوند این است که مرتبا بیماران وسواسی را با شماتت و سرزنش می کوبند و از این رهگذر می کوشند که آنها را از رفتار وسواسی بازدارند. در نارسایی این روش همین بس که افراد وسواسی علاوه بر این که رفتارشان را تغییر نمی دهند، حالت دفاعی به خود گرفته، بر عمل خود صحه می گذارند. از همه مهم تر، از افراد دیگر فاصله می گیرند و این جدایی و فاصله زیاد، زمینه وسواس را در آنها توسعه می دهد. چه، در پنهان و به طور آزادانه تسلیم افکار وسواسی خواهند شد و از این گذشته عمل خود را صحیح و اصولی قلمداد خواهند کرد و حال آن که پیش از توبیخ و شماتت ها، افراد وسواسی که در مراحل ابتدایی قرار دارند، به خود اعتراف می نمایند که رفتارشان غیرعادی است، افکار نامرئی آنان را رنج می دهد، ولی وقتی شماتت های افراد شروع شود، همین افراد عمل خود را موجه قلمداد نموده و دیگران را افرادی غیر عادی معرفی خواهند کرد. بنا بر این به جای سرزنش و یا صحه گذاشتن بر روی اعمالشان، ارتباط را با آنها باید توسعه داده، کوشید به وسایل غیرمستقیم آنان را از این بیماری خطرناک نجات داد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

الگوهای خطرناک

بیماری روانی دارای درجات مختلفی است، ممکن است در یک نوع بیماری، افراد مبتلا در درجات ابتدایی یا متوسط و یا حاد آن قرار داشته باشند. یکی از عواملی که بیماری وسواس را به وجود می آورد و یا تشدید نموده، از مرحله ابتدایی به مرحله شدیدتر سوق می دهد، ارتباط با افراد وسواسی است که در مرحله حاد قرار دارند. به عبارت روشن اگر شخصی که به تازگی دچار وسواس شده، با شخصی که بیماری وسواسی در او مزمن شده است ارتباط پیدا کند، بلافاصله بر اساس الگو، بیماریش شدت خواهد یافت و رفتار وسواسی را شدیدا از او تقلید خواهد کرد.
روی این اصل باید ارتباط افراد وسواسی با بیمارانی که بیماری وسواسی آنها حاد است، جلوگیری به عمل آورد و گر نه ناخود آگاه این اشخاص پس از چندی بیماریشان شدت خواهد یافت.
در پایان این بحث باید توجه داشت که مسافرت های گوناگون نیز در معالجه بیماری وسواسی مؤثر می باشد. چه، این گونه اشخاص با دورشدن از محیط و خانه شخصی خود و ارتباط با اشخاص و افراد مختلف، لااقل مجال ابراز وسواس را تا زمانی نخواهند داشت و همین فقدان موقعیت ها ممکن است در تخفیف و یا از بین بردن روحیه وسواسی مؤثر واقع شود.