نقش مادران در تربیت دینی فرزندان

[خادمه زینب کبری(س)]

کتاب های دیگری نیز در حوزه تعلیم و تربیت دینی وجود دارد که ما را از بحث حاضر بی نیاز نمی کند؛ زیرا درباره نقش مادران در تربیت دینی فرزندان، به طور تخصصی و جامع، در هیچ یک از منابع موجود بحث نشده و با توجه به نقش مهم مادر در تربیت دینی فرزند، بایسته است درباره این موضوع به طور مستقل و گسترده، تحقیق و بررسی صورت گیرد.
ص: 8

---

1- این کتاب در سال 1383 به وسیله مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، در 280 صفحه منتشر شده است.
2- مهدی ابوطالبی، تربیت دینی، قم، مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1383، صص 190_192.
3- محمدمهدی پورعلی فرد، روش تربیت دینی نسل جوان و نوجوان، قم، انتشارات شاکر، 1379.
4- زهرا کریما، پرورش دینی کودکان، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، 1382.

[خادمه زینب کبری(س)]

6. امتیازهای پژوهش در مقایسه با پژوهش های پیشین

این پژوهش، ویژگی هایی دارد که موجب امتیاز نسبت به پژوهش های دیگر در باب موضوع مورد بحث، می گردد. در ذیل به برخی از آن ویژگی ها اشاره می شود.
1. یکی از ویژگی های این پژوهش، بررسی همه جانبه نقش مادران در تربیت دینی فرزندان است که پیش از این، چنین تحقیق جامع و گسترده ای صورت نگرفته است. بررسی نقش مادر در رشد عاطفی، شناختی و رفتاری فرزند که تقریبا تمام جنبه های شخصیتی او را دربرمی گیرد، کاری نسبتا جدید است که تا پیش از این، کارشناسان تربیتی کمتر به آن توجه کرده اند.
2. از دیگر امتیازهای پژوهش حاضر، کاربردی بودن آن است؛ زیرا اگر نقش اثرگذار مادر بر شخصیت فرزند به خوبی بررسی و جنبه های گوناگون آن از نظر دینی و تربیتی تجزیه و تحلیل شود، نتایج حاصل از آن، در چگونگی تربیت فرزند نقش بسزایی خواهد داشت. این کار، افزون بر آشنا ساختن بیشتر مادران با وظایفشان، آنها را در تربیت هر چه بهتر و مناسب تر فرزندانشان یاری می کند.
3. ویژگی مهم تر اینکه در این پژوهش، به نقش مادر در تربیت دینی دختر به صورت ویژه ای توجه شده است. بی تردید، مادر به سبب شباهت های روحی و روانی و هماهنگی جنسی، بهتر و بیشتر از پدر می تواند در تربیت دختر نقش داشته باشد. ازاین رو، در این نوشتار، نقش ویژه مادر در شکل دهی شخصیت دختر از نظر دینی و تربیتی نیز بررسی خواهد شد.
4. سرانجام، روش های کاربرد پژوهش در صدا و سیما با هدف تبیین نقش مادر در تربیت دینی فرزند، ایجاد انگیزه برای مادران در ایفای نقش مهم خود، تشویق فرزندان به پیروی از مادران و نیز تحکیم روابط میان مادر و فرزند، از دیگر ویژگی های این نوشتار است که به نوعی به برنامه سازان و فیلم نامه نویسان کمک می کند تا در این زمینه به فعالیت بپردازند.

[خادمه زینب کبری(س)]

7. ضرورت و اهمیت پژوهش

با توجه به آنچه درباره پیشینه و امتیازهای این پژوهش بیان شد، ضرورت و اهمیت این پژوهش تا حدودی روشن گردید. در حقیقت، جای چنین پژوهشی در حوزه تعلیم و تربیت خالی است و باید به آن پرداخت. اهمیت موضوع پژوهش هنگامی آشکارتر می گردد که انسان وارد جامعه شود و با انواع نابسامانی ها و بزه کاری های اجتماعی روبه رو گردد. با بررسی و ریشه یابی این مسئله، درمی یابیم که همه این رفتارهای نابهنجار، از تربیت های نادرست خانوادگی سرچشمه می گیرد.
ص: 9
همین اساس است که خدای متعال خطاب به مؤمنان می فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أهْلِیکُمْ نارا وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ. (تحریم: 6)
ای کسانی که ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگه دارید.(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

9. مفهوم تربیت دینی

واژه «تربیت»، مصدر باب تفعیل، از ریشه «ربو» و در لغت به معنای رشد، افزایش یافتن و اصلاح چیزی آمده است. ابن منظور می گوید: «تربیت، از «ربو» به معنای زیادتی، رشد، نمو و نگه داری است.»(1) راغب اصفهانی، تربیت را «تغییر تدریجی امری می داند، به گونه ای که آن چیز به حد تمام برسد.»(2)ابن فارس نیز معتقد است: «اقدام بر اصلاح چیزی را تربیت می گویند».(3)
با وجود این تعریف ها، اتفاق نظر چندانی درباره تعریف اصطلاحی تربیت وجود ندارد. صاحب نظران مکتب های گوناگون علمی و تربیتی، هر کدام بر اساس گرایش، سلیقه و نیاز حوزه تخصصی خود، تعریفی از تربیت داشته اند که مجال بررسی آنها در این پژوهش نیست. آنچه در این پژوهش مهم است، مفهوم تربیت از دیدگاه اسلام و قرآن است که آن را در تعریف های کارشناسان دینی و اسلامی می توان یافت.
دانشمندان اسلامی با توجه به معنای لغوی تربیت، مفهوم پرورش دادن، شکوفا ساختن، رشد دادن و فراهم آوردن زمینه های به فعلیت رساندن استعدادهای درونی و بیرونی متربی را از آن برداشت کرده اند. استاد مرتضی مطهری می نویسد:
تربیت، به معنای پرورش دادن استعدادهای درونی ای که بالقوه در یک شی ء
ص: 12

---

1- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1416 ه . ق، «ماده ربو».
2- محمد الراغب، المفردات فی غرایب القرآن، تحقیق: عدنان داودی، دمشق، دارالقلم، 1416ه . ق، «ماده رب».
3- احمد ابن فارس، معجم مقائیس اللغه، تحقیق و ضبط: عبدالسلام محمد هارون، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1404 ه . ق، «ماده ربّ».
موجود است، می باشد؛ یعنی آن توانایی های بالقوه را به فعلیت برساند.(1)
برخی دیگر از صاحب نظران نیز تربیت را این گونه تعریف کرده اند: «تربیت؛ یعنی پرورش دادن استعدادهای مادی و معنوی و هدایت آن به سوی کمالاتی که خداوند در وجود آدمی قرار داده است.»(2) ماده «ربب» یا «ربو» به شکل های گوناگون در قرآن کریم به کار رفته که بیشتر به معنای «ربوبیت الهی»(3) و «زیادت و فزونی»(4) است و تنها در دو مورد به معنای «تربیت انسان» آمده است. یکی به شکل «فعل ماضی»: «رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیرا؛ پروردگارا! همان گونه که آنها (پدر و مادر) مرا در کوچکی تربیت کردند، مشمول رحمتشان گردان.» (اسراء: 24) و دیگر در قالب «فعل جحد» آمده است: «أَلَمْ نُرَبِّکَ فِینا وَلِیدا؛ آیا ما تو را در کودکی در میان خود بزرگ نکردیم؟» (شعراء: 18) ظاهر این دو آیه مطلق است که همه جنبه های تربیت انسان، اعم از جسمی و معنوی را دربرمی گیرد.

[خادمه زینب کبری(س)]

امیرمؤمنان علی علیه السلام در ستایش از انصار می گوید: «هُمْ وَاللّه ِ رَبَّوُا الاْءِسلامَ کَما یُرَبَّی الْفِلْوُ؛ به خدا، آنان (اصحاب پیامبر)، اسلام را پروراندند، چنان که کره اسب از شیر گرفته را پرورش می دهند.»(5) در این روایت، تربیت به معنای مطلق پرورش دادن اعم از پرورش مادی و معنوی به کار رفته است. درباره پرورش اسلام، تربیت معنوی و درباره پرورش کره اسب، پرورش مادی و
ص: 13

---

1- مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1371، چ 19، ص 6.
2- مهدی صانعی، پژوهشی در تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، انتشارات سناباد، 1378، ص 11.
3- مواردی که این ماده درباره خدای تعالی به کار رفته است، مانند «رب العالمین، ربی، ربکم، ربنا...».
4- مواردی که ماده مذکور در مورد ربا به کار رفته است، مانند «من ربا لیربوا، ربوة، ربا...».
5- نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین، 1378، کلمات قصار، حکمت 465.
جسمی، مراد است؛ یعنی یاران پیامبر کسانی بودند که با تلاش و جهاد و مبارزه خود، زمینه رشد و پیشرفت اسلام را فراهم ساختند.

[خادمه زینب کبری(س)]

با توجه به آیات قرآن و یافته های اندیشمندان اسلامی می توان گفت تربیت دینی عبارت است از فرآیند فراهم ساختن زمینه های رشد جسمی و روحی متربی، به گونه ای که خود وی با اراده و اختیارش، در مسیر تکامل مادی و معنوی گام بردارد و به هدف نهایی که همان تقرب به خداست، دست یابد.
مربی دینی باید در اجرای فرآیند تربیت دینی به فراهم ساختن زمینه دین پذیری و عمل کردن به دستورهای دین برای متربی اهتمام ورزد. وی باید به گونه ای رفتار کند که متربی، خود به خود و با رغبت، به دین گرایش پیدا کند؛ معارف دین را فرا گیرد؛ به آموزه های دینی ایمان بیاورد؛ به احکام دین عمل کند و به ارزش های دینی احترام بگذارد.

[خادمه زینب کبری(س)]

بر این اساس، مربی دینی باید به گونه ای عمل کند که روحیه دین پذیری در متربی زنده شود و از هر جهت، در برابر خواسته های آفریدگار جهان تسلیم گردد. این کار در حقیقت، همان بیدارسازی فطرت اولیه انسان است؛ چه اینکه انسان حقیقی و پاک، کسی است که در برابر اراده خدا تسلیم باشد. به فرموده حضرت علی علیه السلام، همه پیامبران برای تحقق همین هدف برانگیخته شده اند. ایشان می فرماید:
فَبَعَثَ فِیهِمْ رُسُلَهُ وَ واتَرَ إِلَیْهِمْ أَنبِیائَهُ لِیَسْتَأَدُوهُمْ مِیثاقَ فِطْرَتِهِ.(1)
رسولان خود را پی در پی فرستاد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان (مردم) باز جویند.

[خادمه زینب کبری(س)]

پیامبران و اولیای الهی و امامان معصوم علیهم السلام به عنوان مربیان دینی در طول تاریخ، برای هدایت مردم برانگیخته شدند و هدف اصلی آنها روشن ساختن چراغ فطرت بشر بود که بر اثر گناهان رو به خاموشی می رفت.
مربی دینی باید به شیوه پیامبران و اولیای خدا که بهترین منادیان دین حق بودند، عمل کند و آن هدایت گر درونی؛ یعنی فطرت الهی را در نهاد متربی شکوفا سازد. مادر نیز می تواند این شیوه
ص: 14

---

1- نهج البلاغه، خطبه اول.
تربیتی را از نخستین روزهای زندگی فرزند، به گونه ای مطلوب در محیط خانه به کار بندد. مادر از هر کس دیگری به فرزندش نزدیک تر است و از همه بیشتر با وی رابطه و اُنس دارد. ازاین رو، می داند که چگونه با کودکش رفتار کند. مادر باید از نظر روحی و عاطفی به گونه ای فرزندش را تربیت کند که به ندای فطرت خویش پاسخ گوید و خود را به گناه آلوده نسازد. فراهم ساختن زمینه های رشد جسمی و روحی و شکوفاسازی استعدادهای درونی و فطری فرزند در سه جنبه شناخت، ایمان و عمل از وظایف یک مادر و مربی شایسته است، به گونه ای که خود، به سوی کمال الهی و انسانی گام بردارد.
بنابراین، منظور از تربیت دینی در این نوشتار، فراهم کردن زمینه های شکوفا شدن توانایی های ذاتی و فطری فرزند در جنبه های شناختی، عاطفی و اخلاقی است، به گونه ای که وی با اراده و اختیار خود در مسیر رشد و بالندگی روحی و معنوی گام بردارد و به سعادت ابدی، یعنی قرب پروردگار برسد.

[خادمه زینب کبری(س)]

10. تفاوت تربیت دینی و غیردینی

همان گونه که آموزه های دینی با آموزه های غیردینی تفاوت دارد، تربیت دینی نیز از تربیت غیردینی متفاوت خواهد بود. تفاوت های این دو نوع تربیت بسیار است. با وجود این، به برخی از مهم ترین تفاوت های آنها اشاره می کنیم:
الف) به نظر می رسد مهم ترین تفاوت تربیت دینی با غیردینی، هماهنگ بودن تربیت دینی با فطرت و خواسته های فطری انسان است. دین از فطرت خدادادی بشر سرچشمه گرفته است. ازاین رو، برنامه های دینی به طور کامل با عقل و عقلانیتی منطبق است که از نهاد بشر برمی خیزد. به فرموده علامه طباطبایی: «دین، انسانیت را به سوی یک سلسله مسائل حیاتی دعوت می کند که قبل از آن، فطرت خدادادی، وی را به آن می خواند.»(1) در مقابل، تربیت غیردینی این ویژگی را ندارد، بلکه انسان را از فطرت اولیه اش دور می سازد. در تربیت غیردینی، رعایت ارزش های دینی نه تنها مهم نیست، بلکه متربی را بر ضد آن پرورش می دهد.

[خادمه زینب کبری(س)]

برای نمونه، امروزه در جهان غرب، با زور مانع
ص: 15

---

1- سید محمدحسین طباطبایی، معنویت تشیع، قم، انتشارات تشیع، بی تا، ص 136.
حجاب داشتن زنان و دختران می شوند و زمینه گسترش فحشا و منکر را در جامعه فراهم می سازند. روشن است که گسترش بی بندوباری در جامعه، انسان را از فطرت ذاتی اش دور و از مسیر اصلی اش منحرف می کند.
ب) تربیت دینی، بر واقع بینی مبتنی است، نه پندار و توهم؛ زیرا همان گونه که گفته شد، دین با فطرت انسان ارتباط مستقیم دارد و فطرت انسانی نیز به حقیقت دعوت می کند، نه توهم، چنان که وقتی نوزاد گرسنه می شود، شیر می خواهد، نه تصور شیر. اسلام نیز انسان را از پیروی هوا و هوس و خرافه پرستی که توهمی بیش نیست، نهی می کند و به آنچه حق است و صلاح فرد و جامعه در آن است، فرمان می دهد. بر همین اساس، انسان مؤمن در پرتو آموزه های اسلام، هوا و هوس خود را کنترل می کند و با عمل به دستورهای قرآن، مقصود حقیقی خویش را می یابد. در مقابل، تربیت غیردینی، هدفی جز دعوت به پندارگرایی و فرو رفتن در لهو و لعب و خوش گذرانی ندارد و در حقیقت، سرابی بیش نیست.(1) امام علی علیه السلام در این باره می فرماید: «أَلْهَوی شَرَیکُ الْعَمی؛ هوای نفس، شریک نابینایی است.»(2)از آنجا که «عمی» به معنای نابینا و در مقابل بیناست، می توان گفت هواهای نفسانی نیز که با آن شریک است، از حقیقت بی بهره است.
ج) تربیت دینی مبتنی بر اعتدال و میانه روی است و بدون اینکه انسان را از لذت های حلال دنیا بازدارد، میان زندگی دنیا و آخرت تعادل برقرار می کند. انسان نمی تواند زندگی یک بعدی داشته باشد و تنها به مادیات یا معنویات بسنده کند؛ زیرا در جهان ماده بدون مادیات نمی توان زندگی کرد. همچنین زندگی بدون خداشناسی و خداپرستی ممکن نخواهد بود.