نقش مادران در تربیت دینی فرزندان

[خادمه زینب کبری(س)]

الف) ایجاد فضای معنوی

مطالبی که تاکنون گفته شد، بیشتر زمینه ساز تربیت دینی بود و مهم ترین نقش مادر، پس از تولد نوزاد، فراهم ساختن فضای معنوی برای تربیت دینی است. مادر می تواند با ایجاد فضای مناسب دینی و معنوی در محیط خانواده این زمینه را فراهم سازد. مادر، به عنوان کسی که بیش از دیگران در محیط خانه و با نوزاد به سر می برد، باید محیط خانه را به فضای معنوی تبدیل کند. اثر محیط زندگی بر اخلاق و رفتار انسان، به ویژه کودک و نوجوان بسیار مهم و سرنوشت ساز است. اگر محیط خانواده، محیطی معنوی و مأنوس با دعا، نماز، تلاوت قرآن و مناجات باشد، فرزندان پرورش یافته در آن محیط با معنویت و دعا آشنا می شوند و به تدریج، آن خلق و خو را فرا می گیرند. عکس این مطلب نیز صادق است؛ بچه هایی که در خانواده های دور از دعا، نماز و تلاوت قرآن بزرگ می شوند، کمتر با معنویت سروکار دارند.

[خادمه زینب کبری(س)]

ب) انتخاب نام نیک

نام گذاری فرزند، وظیفه مشترک پدر و مادر است، ولی از آنجا که مادر زحمت های بسیاری را در دوران بارداری و پرورش فرزند متحمل می شود، به طور طبیعی سهم بیشتری در این امر دارد. آنچه در نام گذاری کودک اهمیت دارد، این است که پدر و مادر باید نامی را برای فرزند برگزینند که با دین و فرهنگ اسلامی بیگانه نباشد. در روایت های دینی تأکید شده است که نام فرزند مسلمان باید هم نام بزرگان دین باشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
مَنْ وُلِدَ لَهُ أَرْبَعَةُ أَوْلادٍ لَمْ یُسَمّ أَحَدَهُمْ بِاسْمِی فَقَدْ جَفانِی.(1)
کسی که چهار پسر داشته باشد و یکی از آنها را به نام من نام گذاری نکند، بر من جفا روا داشته است.
بنابراین، مادری که صاحب چند فرزند پسر است، باید یکی از آنها را محمد بنامد. با این کار، فضای خانه با نام زیبای پیامبر خدا عطرآگین و به محیط معنوی و روحانی تبدیل می شود و به
ص: 59

---

1- فروع کافی، ج 6، باب الاسماء و الکنی، ص 22.
فرموده امام موسی بن جعفر علیه السلام فقر وارد آن خانه نمی شود.(1)
اهمیت نام گذاری و انتخاب نام نیک برای فرزند، در سیره معصومان علیهم السلام به خوبی دیده می شود و اینکه آن بزرگواران تا چه اندازه به نام گذاری نیکوی فرزندان اهتمام داشتند. امام رضا علیه السلام از پدرانشان، به نقل از اسماء بنت عمیس روایت می کند: «من قابله فاطمه زهرا علیهاالسلام بودم. وقتی حسن علیه السلام به دنیا آمد، پیامبر خدا فرمود: ای اسماء! فرزندم را بیاور. نوزاد را نزد ایشان بردم. سپس به علی علیه السلام فرمود: آیا فرزندم را نام گذاری کرده ای؟ علی علیه السلام گفت: ما در این کار بر شما سبقت نگرفتیم. رسول اللّه صلی الله علیه و آله فرمود: من هم در نام گذاری فرزندم بر خدا پیشی نمی گیرم. ناگاه جبرئیل نازل شد و پس از ابلاغ سلام و تهنیت خدای متعال، عرض کرد: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله ! خدا می فرماید فرزندت را هم نام فرزند هارون، برادر موسی علیه السلام ؛ یعنی «حسن» نام گذاری کن.»(2) درباره نام گذاری امام حسین علیه السلام نیز روایت شده است که جبرئیل بر پیامبر نازل شد و نام وی را از سوی خدای متعال آورد.(3)

[خادمه زینب کبری(س)]

ج) کام برداشتن نوزاد

در آموزه های اسلامی، بر انجام این کار و برداشتن کام نوزاد با آب فرات یا آب باران و خرما یا تربت امام حسین علیه السلام بسیار تأکید شده است. امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمود:
حَنِّکُوا أَولادَکُمْ بِالتَّمْرِ، هکَذا فَعَلَ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ علیهماالسلام .(4)
کام فرزندانتان را با خرما بردارید؛ زیرا پیامبر نیز با حسن و حسین علیهماالسلام چنین کرد.
ص: 60

---

1- فروع کافی، ج 6، باب الاسماء و الکنی، ص 22.
2- بحارالانوار، ج 43، ص 238.
3- نک: بحارالانوار، ج 43، ص 238.
4- فروع کافی، ج 6، ص 27.

[خادمه زینب کبری(س)]

و در روایت دیگری می فرماید:

حَنِّکُوا أَوْلادَکُمْ بِماءِ الْفُراتِ وَ بِتُرْبَةِ قَبْرِ الْحُسَیْنِ علیه السلام فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فَبِماءِ السَّماءِ.
کام فرزندانتان را با آب فرات و تربت امام حسین علیه السلام بردارید و اگر ممکن نبود، با آب باران این کار را انجام دهید.
از مجموع این روایت ها، مطلوب بودن برداشتن کام نوزاد با آب فرات و مانند آن روشن می شود، چنان که سیره معصومان علیهم السلام نیز این گونه بوده است. کام برداشتن آثار تربیتی بر جسم و روح کودک دارد؛ و نخستین تغذیه کودک از خوراکی های دنیا باید چیزی باشد که اثر جسمی و معنوی مثبتی بر وی داشته باشد. تربت امام حسین علیه السلام ارزش معنوی دارد و نوزادی که کامش با تربت برداشته شود، از آغاز با امام حسین علیه السلام آشنا می گردد و انتظار می رود که انسان شایسته ای شود. امام صادق علیه السلام درباره برداشتن کام نوزاد با آب فرات می فرماید: «ما أَظُنُّ أَحَدا یُحَنَّکُ بِماءِ الْفُراتِ إِلاّ أَحَبَّنا أَهْلَ الْبَیْتِ؛ گمان نمی کنم در کودکی کام کسی را با آب فرات بردارند، مگر اینکه ما اهل بیت را دوست خواهد داشت».(1)

[خادمه زینب کبری(س)]

د) صدقه دادن برای فرزند

صدقه دادن، از کارهای مفید و بابرکتی است که در اسلام تأکید بسیاری بر آن شده که سبب حفظ سلامتی و طول عمر انسان می گردد. این کار در هر زمانی پسندیده و مطلوب است، یکی از زمان هایی که به دادن صدقه سفارش شده، هنگام تولد فرزند است. بدین گونه که موی سر نوزاد را بتراشند و برابر وزن آن، نقره یا طلا به قابله صدقه دهند. امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:
أَنَّ رَسُولَ اللّه ِ صلی الله علیه و آله عَقَّ عَنِ الْحَسَنِ علیه السلام بِکَبْشٍ وَ عَنِ الْحُسَینِ علیه السلام بِکَبْشِ وَ أَعْطَی الْقابِلَةَ شَیْئا وَ حَلَقَ رُءُوسَهُما یَوْمَ سابِعِهِما وَ وَزَنَ شَعْرَهُما فَتَصَدَّقَ بِوَزْنِهِ فِضَّةً.(2)
ص: 61

---

1- فروع کافی، ج 6، ص 393.
2- فروع کافی، ج 6، ص 36.
رسول خدا صلی الله علیه و آله برای امام حسن و امام حسین علیهماالسلام، هر کدام یک قوچ عقیقه کرد و مقداری از آن را به قابله داد و نیز سر آنها را در روز هفتم ولادت تراشید و به وزن موی سر آنان نقره صدقه داد.
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است: «إِنَّ فاطِمَةَ علیهاالسلام حَلَقَتْ ابْنَیْها وَ تَصَدَّقَتْ بِوَزْنِ شَعْرِهِما فِضَّةً؛ فاطمه، سر دو فرزندش حسن و حسین علیهماالسلام را تراشید و به وزن موی سر آنها، نقره صدقه داد.»(1) بنا بر این روایت، حضرت فاطمه علیهاالسلام، خود، این کار را انجام داده است و مادران مسلمان نیز باید با تأسی به صدیقه کبرا علیهاالسلام در احیا و اجرای این سنّت دینی بکوشند و زمینه هر چه بهتر تربیت فرزندانشان را فراهم آورند.
درباره نتایج تربیتی این سنت نبوی باید گفت. سر تراشیدن و صدقه دادن به وزن موی سر نوزاد، بر جسم و جان او اثر مثبت می گذارد و وی را از نظر روحی و معنوی، آماده پذیرش دستورهای دینی می سازد. این کار پی آمدهای خوبی دارد. نخست اینکه پیروی از رفتار اولیای خداست و نفس این عمل مطلوب و به نوعی، احیای سنت الهی است. دوم اینکه همان گونه که در بسیاری از احادیث آمده است، دادن صدقه، موجب حفظ تندرستی، طول عمر و افزایش رزق و روزی انسان می گردد و قهر و غضب پروردگار را دفع می کند.(2) روشن است که این آثار، در صدقه دادن برای نوزاد به وزن موی سر او نیز مترتب است و سوم اینکه تراشیدن سر نوزاد در نظافت و بهداشت وی تأثیر بسزایی دارد. موهایی که هنگام ولادت بر سر نوزاد روییده، همراه با قذارت و کثافت است و بهتر است از سر او زدوده شود تا به جای آن موهای تازه ای بروید. موی جدید هم با رشد و نمو بیشتری می روید و هم در زیبایی و جذابیت کودک اثر می گذارد.
ص: 62

---

1- فروع کافی، ج 6، ص 36.
2- وسائل الشیعه، ج 6، کتاب زکات، ابواب صدقه، باب 13، ح 9 و 10، ص 277.
ه) عقیقه برای فرزند
ه) عقیقه برای فرزند
«عقیقه»، از سنت های پسندیده پس از تولد فرزند است و باید والدین پس از تولد فرزندشان گوسفندی برای وی عقیقه کنند. در برخی احادیث آمده است که فرزند، در گرو عقیقه است و اگر عقیقه نکنند، وی در معرض مرگ و انواع بلاها قرار می گیرد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «کُلُّ مَوْلُودٍ مُرْتَهَنٌّ بِعَقیقَتِهِ؛ هر مولودی، در گرو عقیقه خود است.»(1) شاید به همین دلیل، در برخی دیگر از روایات، عقیقه کردن واجب شمرده شده است. امام کاظم علیه السلام نیز در این باره فرموده است: «العقیقة واجبة؛ عقیقه، واجب است.»(2) بنابراین، پدر و مادر موظف به اجرای این سنت پسندیده هستند و باید برای نوزاد عقیقه کنند، مگر اینکه فقیر باشند و نتوانند گوسفندی برای عقیقه تهیه کنند.(3) بنا بر گفتار و رفتار معصومان علیهم السلام، بهتر است عقیقه در روز هفتم ولادت انجام گیرد، چنان که رسول اعظم صلی الله علیه و آله برای امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام در روز هفتم تولدشان عقیقه کرد.(4)
درباره عقیقه کردن و آثار آن، روایات فراوانی بیان شده است و همه بر عمل به آن بسیار تأکید کرده اند، چنان که از یکی از معصومان علیهم السلام پرسیدند: آیا در صورت نداشتن توان مالی برای تهیه گوسفند، صدقه دادن کفایت می کند؟ حضرت فرمود: «هر وقت قدرت پیدا کردند، عقیقه کنند.»(5)
ص: 63

---

1- فروع کافی، ج 6، ص 28.
2- فروع کافی، ج 7، ص 27.
3- حلیة المتقین، ص 124.
4- نک: فروع کافی، ج 6، ص 36.
5- فروع کافی، ج 6، ص 28.
حتی اگر پدر و مادر نتوانستند برای فرزند عقیقه کنند، شایسته است خود فرزند هر زمان قدرت پیدا کرد، این کار را انجام دهد.
روایت شده است روزی فردی به امام صادق علیه السلام گفت: نمی دانم پدر و مادرم برایم عقیقه کرده اند یا نه. امام فرمود: «برای خود عقیقه کن.» او در سن پیری برای خود عقیقه کرد.(1) این همه تأکید بر عقیقه، به دلیل آثار مثبت آن بر جسم و جان کودک است که به یقین آثار تربیتی نیز در پی خواهد داشت.
پی آمدهای تربیتی عقیقه را می توان از روایت های مربوط به آن دریافت به ویژه دعاهایی که در این باره بیان شده مبین این پی آمدهای نیکوست. در دعای عقیقه آمده است گوشت، خون، استخوان و تمام وجود قربانی را در برابر جسم و جان کودک قرار دهد و برای تقرب به خدای متعال ذبح کند؛(2) یعنی این کار را به شکرانه نعمت فرزندی که خدا به او عنایت کرده است، انجام دهد و بدان وسیله به خداوند تقرب بجوید.
بنابراین، عقیقه یک عمل عبادی است که نتیجه آن بیشتر متوجه فرزند است تا پدر و مادر؛ چون عقیقه از طرف کودک و به نیت او انجام می گیرد و در سلامت جسمی و روحی وی اثر می گذارد، شیطان را از او دور می کند، خیر و برکت را در زندگی اش افزون می سازد و زمینه پذیرش آموزه های دینی را در روح وی فراهم می کند.(3)
و) آداب شیر دادن
اشاره
و) آداب شیر دادن
شیر مادر، مفیدترین غذا برای کودک است و مادر نباید بدون دلیل، نوزاد را از این نعمت خدایی
ص: 64

---

1- حلیة المتقین، ص 124.
2- حلیة المتقین، ص 126.
3- نک: حلیة المتقین، صص 123_126؛ نک: سید علی حسینی زاده، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیتتربیت فرزند، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380، صص 71 و 72.
محروم کند. در متون دینی، دستورهای بسیاری درباره تغذیه از شیر مادر وارد شده است که کمیّت و کیفیت آن را به خوبی بیان می کند. در قرآن کریم،(1) طول دوران تغذیه کودک از شیر مادر، دو سال تعیین شده است. بنابراین، مادر موظف است فرزندش را دو سال کامل شیر دهد. در غیر این صورت، به کودک زیان رسانده است. در روایتی از امام صادق علیه السلام حداقل دوره شیردهی، چیزی کمتر از دو سال بیان شده است. حضرت می فرماید:
أَلرَّضاعُ واحِد وَ عِشْرُونَ شَهْرا فَما نَقَصَ فَهُوَ جَوْرٌ عَلَی الصَّبِیِّ.
دوره شیردهی بیست و یک ماه است و کمتر از آن، ستم به کودک است.(2)
برخی دانشمندان دینی معتقدند مادر باید دو سال تمام کودک را شیر دهد. به ویژه تغذیه کودک با نخستین شیری که از سینه مادر می جوشد، بسیار مهم و ضروری است. اگر نوزاد با شیر اول تغذیه نشود، از نظر جسمی ضعیف و ناتوان می ماند و رشد و نمو مناسبی نخواهد داشت.(3) امام صادق علیه السلام به یکی از مادران (مادر اسحاق) که فرزندش را شیر می داد، فرمود: «ای مادر اسحاق! از یک سینه به فرزندت شیر مده، بلکه از دو سینه ات به او شیر بده؛ چون یکی از آن دو به عوض غذا و دیگری به عوض آب است».(4)
شیر دادن به نوزاد نیز آدابی دارد. برخی از این آداب عبارتند از:
یک _ شیر دادن همراه با طهارت
یک _ شیر دادن همراه با طهارت
شیخ مرتضی انصاری، از فقیهان و دانشمندان بزرگ شیعه وقتی پس از سال ها تحصیل و
ص: 65

---

1- نک: بقره: 233.
2- وسائل الشیعه، ج 15، ص 178.
3- حلیة المتقین، ص 129.
4- وسائل الشیعه، ج 15، ص 176؛ حلیة المتقین، ص 129.
کوشش، به مقام اجتهاد و زعامت مسلمانان رسید، مردم به مادر شیخ تبریک گفتند. مادر شیخ گفت: «با زحمتی که من برای تربیت فرزندم کشیدم، اگر به مقام نبوت هم می رسید تعجب نمی کردم، چه رسد به مقام اجتهاد.» مردم با شگفتی پرسیدند: مگر در تربیت فرزندت چه کرده ای که دیگران نکرده اند؟ مادر شیخ پاسخ داد: «بیان زحمت های من برای تربیت او، از حوصله شما بیرون است، ولی برای نمونه می گویم هیچ گاه پستان به دهانش نگذاشتم مگر اینکه با طهارت بودم و وضو داشتم».(1)
نقل شده است هنگامی که مادر شیخ از دنیا رفت، آن فرزند لایق بر بالین مادر زانو زد و زار زار گریست. یکی از شاگردان از روی دل جویی به ایشان گفت: جناب استاد! شایسته نیست شما با این مقام علمی، بر بالین پیرزنی، این گونه اشک بریزید. شیخ در پاسخ او فرمود: «شما هنوز به مقام والای مادر آگاه نیستید. تربیت صحیح و زحمت های فراوان این مادر بود که مرا به اینجا رسانید».(2)
بر همین اساس، امام باقر علیه السلام به خانواده ها دستور می دهد:
عَلَیْکُمْ بِالْوُضّاءِ مِنَ الظُّئُورَةِ فَإِنَّ اللَّبَنَ یُعْدِی.(3)
بر شما لازم است دایه پاکیزه ای برای شیرخوارگی کودکان خود برگزینید؛ زیرا شیر در فرزند اثر می گذارد.
یکی از بزرگان می گوید:
چند روز پیش از شهادت شیخ فضل اللّه نوری در زندان به ملاقاتشان رفتم. پس از احوال پرسی به ایشان عرض کردم که پسر شما خیلی لاابالی است و بر ضد شما کار می کند. شیخ شهید فرمود: «این موضوع را از پیش
ص: 66

---

1- جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، قم، نشر معروف، 1379، ج 1، ص 332.
2- الگوهای تربیت اجتماعی، ص 36.
3- وسائل الشیعه، ج 15، ص 189.
می دانستم» و افزود: «این پسر در نجف به دنیا آمد و مادرش شیر نداشت. ازاین رو، مجبور شدیم که برای شیر دادن او، زنی را انتخاب کنیم. پس از مدتی که این کودک از شیر آن زن تغذیه کرد، ناگهان متوجه شدیم که آن زن، بسیار لاابالی و بی عفت است و کینه علی علیه السلام را به دل دارد. از همان وقت دریافتیم که سعادتمند شدن این پسر، کاری است بسیار مشکل».(1)